Οι πολλές μορφές του κράτους
Το θέμα του κράτους έχει απασχολήσει την νομική και πολιτική επιστήμη για πολλές δεκαετίες τώρα. Πολλοί λατρέψανε το κράτος λόγω της δύναμής του να ασκεί εξουσία και να επιβάλλει την τάξη ή την ομοιομορφία – είτε πρόκειται για το κράτος του Μουσολίνι είτε για το ναζιστικό κράτος ή για οποιοδήποτε είδος κράτους. Από το άλλο μέρος, υπάρχει και το όραμα για έναν κόσμο χωρίς κράτος, όπου κανενός είδους εξουσία δεν θα επιβάλλεται στο άτομο και στην κοινωνία. Ή ακόμη για την ύπαρξη ενός και μόνον κράτους, του παγκόσμιου κράτους.
Το κράτος έχει οριστεί με διάφορους τρόπους, ανάλογα με τις προθέσεις και τον τρόπο αντίληψης αυτών που το όριζαν. Άλλοτε δινόταν έμφαση στο στοιχείο της οργάνωσης, που είναι αναπόφευκτο χαρακτηριστικό του κράτους, και άλλοτε στο στοιχείο του λαού που είναι το σύνολο των ατόμων που ζουν στην επικράτεια του κράτους και υπόκεινται στην οργανωμένη εξουσία του. Δηλαδή, έχουμε στην μία άκρη κάτι σχεδόν απόλυτα μηχανιστικό, την κρατική οργάνωση, που είναι «απρόσωπη» και αδυσώπητη, γιατί διαθέτει την απόλυτη ισχύ, και στην άλλη άκρη έναν λαό που καθορίζει τους σκοπούς του και οργανώνει τη συλλογική του ζωή μέσω ενός κράτους. Ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα υπάρχει πολύ μεγάλη απόσταση, ένα χάος διαφοροποιήσεων ανάλογα με τις αντικειμενικές συνθήκες και τις συλλογικές ιδιοσυγκρασίες.
Το βασικό στοιχείο του κράτους είναι η οργάνωση και ο λαός, και αυτά τα δύο έχουν μία κυμαινόμενη σχέση μεταξύ τους. Όσο ο λαός ελέγχει και είναι κυρίαρχος της οργάνωσης, τόσο θα είναι εξανθρωπισμένο το κράτος και θα υπηρετεί αναλόγως το κοινό καλό. Όσο ο λαός είναι αδύναμος και υφίσταται παθητικά και αδιάκριτα την κρατική εξουσία, τόσο μακριά από το κοινό καλό θα είναι το κράτος και θα αποτελεί απλώς έκφραση συμφερόντων ατόμων, ομάδων και διαφόρων εξουσιαστικών ελίτ. Επομένως, το κράτος είναι αυτό που οι λαοί επιτρέπουν να γίνει. Ακόμη και το ίδιο κράτος μπορεί να αλλάξει τη φύση του με τον χρόνο, δηλαδή, ένα κράτος δεν είναι σταθερό στον χρόνο ασχέτως του τι λένε το σύνταγμα και οι νόμοι του. Αυτοί μπορεί να παρακάμπτονται από την εξουσία και την διαφθορά. Μπορεί από κάποιου βαθμού δημοκρατία να αρχίσει να εκφράζει με αυξανόμενη ένταση έναν αυταρχισμό. Γι’ αυτό απαιτείται τα άτομα και η κοινωνία να έχουν παρουσία στον πολιτικό στίβο, δηλαδή να ενδιαφέρονται για τα κοινά, ώστε να μπορέσει να πραγματοποιηθεί ο δημοκρατικός έλεγχος. Ο δημοκρατικός έλεγχος, δηλαδή ο έλεγχος της εξουσίας, δεν είναι άλλο παρά μία έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας. Βέβαια, το τι είναι η λαϊκή κυριαρχία θα πρέπει να γίνει θέμα ευρείας συζήτησης αλλά και επαναλαμβανόμενης ανανέωσης των αντιλήψεών μας γι’ αυτήν, ανάλογα με τις διαφαινόμενες ανάγκες και δυνατότητες των ανθρώπων.
Τώρα θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι μπορεί να σημαίνει η απουσία κράτους. Υποθέτω ότι σημαίνει ότι οι ιδιώτες έχουν τα πάντα στα χέρια τους. Όμως ποιοι ιδιώτες; Μιλάμε για όλους, οπότε θα έχουμε πετύχει την ιδανική κοινωνία, στην οποία θα λειτουργεί ισονομία, ισοπολιτεία, δικαιοσύνη και θα έχουν εκπληρωθεί όλα τα ανθρώπινα οράματα; Αν ήταν τόσο εύκολο, θα είχε ήδη γίνει. Αλλά ακόμη και ο Μπακούνιν, που φανταζόταν μία τέτοια κοινωνία χωρίς εξουσία, ήθελε να δημιουργηθεί μία ομάδα ελέγχου, για να ελέγχει αν πραγματικά εφαρμόζονται οι αρχές της ελευθερίας. Δηλαδή, πάλι θα έπρεπε να φτιαχτεί μία ελίτ εξουσιαστική για να ασκεί έλεγχο, πράγμα που αποτελεί εγγύηση για σταδιακή επιβολή κάποιας μορφής εξουσίας. Ή μήπως μιλάμε για την ανάληψη του κενού που θα αφήσει το κράτος από μερικούς, λίγους και μόνον, ιδιώτες που θα είναι πολύ ισχυροί ώστε να επιβάλουν την άποψή τους στην κοινωνία, οπότε θα έχουμε δικτατορία, φεουδαρχία, απολυταρχισμό ή οποιαδήποτε επιβολή; Θα πρέπει να καταλάβουμε ότι για να ασκηθεί εξουσία κάθε τύπου και βαθμού, θα χρειαστεί οπωσδήποτε μία οργάνωση δυνάμεως, αντίστοιχης με αυτήν ενός κράτους. Δηλαδή, δεν μπορούμε να αποφύγουμε την δημιουργία μίας οργανωμένης δύναμης σε οποιαδήποτε περίπτωση. Συμπληρωματικά να προσθέσω ότι σε μια τέτοια περίπτωση η επιβολή θα γίνεται με χειρότερους όρους, γιατί ο ισχυρός ιδιώτης δεν θα περιορίζεται από γενικές αρχές αλλά μόνον από το συμφέρον του. Ενώ στο κράτος δικαίου όπως το ξέραμε στον 20ό αιώνα υπήρχαν τουλάχιστον ορισμένες αρχές και σκοποί που υπηρετούσαν το κοινό καλό και, προτού αυτές αποσαθρωθούν σταδιακά, μπορούσε κάποιος να τις επικαλεστεί, ενώ στην αντίθετη περίπτωση δεν θα έχει πια καμμία ευχέρεια να το κάνει.
Αυτό συμβαίνει, γιατί η κοινωνία και οι κοινωνικές σχέσεις εκφράζονται αναπόφευκτα με κάποια οργάνωση, δηλαδή θεσμούς, μέσα εφαρμογής, δύναμη επιβολής του νόμου και ό,τι είναι σχετικό με την υποτιθέμενη κοινωνική βούληση. Η οργάνωση αυτής της δύναμης είναι σε κάποιον αναγκαίο βαθμό αναπότρεπτη, αλλά πρέπει να ελεγχθεί ο τρόπος διαχείρισης και λειτουργίας της. Πέραν ορισμένων ορίων που επιβάλλει η ανάγκη, σίγουρα θα είναι εκτός του πλαισίου της δικαιοσύνης και της ελευθερίας.
Το τελικό συμπέρασμα είναι ότι πρέπει εμείς οι ίδιοι να αποφασίσουμε τι είδους κράτος θέλουμε και να προσπαθήσουμε να συλλάβουμε τις αρχές που θα πρέπει να υπερασπίζει αυτό το κράτος. Μετά από αυτό θα πρέπει, βέβαια, να προστατέψουμε αυτές τις αρχές και όχι να βυθιστούμε στην αποχαύνωση του ατομισμού και της αδράνειας.
Υπάρχει, βέβαια, και το παγκόσμιο κράτος που θέλουν σήμερα ορισμένοι ή ένα μεγάλο περιφερειακό κράτος που θα εξαλείψει τις εθνικές διαφορές και συνήθειες, καθώς και τα εθνικά κράτη, αλλά αυτό πρέπει να είναι θέμα ενός άλλου άρθρου.
25/4/24
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
