Το 2017 στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, ο Κλάους Σβαμπ είχε διατυπώσει μία υπόθεση: ότι, όταν τα συστήματα πρόβλεψης των αποτελεσμάτων των εκλογών εξελιχθούν περισσότερο, θα μπορούν ίσως να προβλέπουν με βεβαιότητα το αποτέλεσμα των εκλογών. Και πως τότε, ενδεχομένως, θα εγερθούν ερωτήματα για το πόσο αναγκαίες θα είναι πια αυτές οι εκλογές. Το ερώτημα όμως είναι αβάσιμο στην ουσία του. Και θα εξηγήσω αμέσως παρακάτω τους λόγους.
Το ερώτημα αυτό έχει μία θεωρητική πλευρά, ότι, δηλαδή, η δημοκρατία εξαντλείται στις εκλογές, ότι το εκλέγειν και εκλέγεσθαι είναι η πεμπτουσία της πολιτικής ελευθερίας. Επομένως, εγείρεται μόνον για την περίπτωση των πολιτικών αντιλήψεων που ισχύουν σήμερα για τη δημοκρατία. Έχει όμως αποδειχθεί από τα γεγονότα ότι αυτό δεν είναι αληθινό. Γιατί οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι σήμερα έχουν απομακρυνθεί τόσο πολύ από την κοινωνία και τις ίδιες τις εξαγγελίες τους, που μία τέτοια υπόθεση για την πολιτική ελευθερία είναι πλέον καταγέλαστη.
Η άλλη πλευρά είναι πρακτική. Το ότι η πρόβλεψη μπορεί, ίσως, να είναι ακριβής ισχύει όσο ένας λαός είναι παθητικός και χειραγωγούμενος, αλλά πάντοτε υπάρχει η δυνατότητα για αλλαγή στάσης και αντίληψης. Ο κόσμος δεν είναι στατικός, αν και αλλάζει πολύ αργά. Οι άνθρωποι δεν είναι μηχανές και πάντοτε υπάρχει το απροσδόκητο.
Επίσης, οι βουλευτές πώς θα επιλέγονται σε μια τέτοια περίπτωση; Προφανώς με κάποιο είδος λίστας. Επομένως, η ελευθερία μέσα στα κόμματα θα λιγοστέψει οριστικά ή μάλλον θα αφανιστεί, γιατί λιγοστή ήταν ούτως ή άλλως.
Επομένως, όταν τίθενται τέτοια ερωτήματα, πρέπει να συλλογίζεται κανείς για την ουσία της δημοκρατίας και, κυρίως, της ελευθερίας και να μη μένει ούτε να καθηλώνεται παθητικά από ρητορικά ερωτήματα σαν αυτό ούτε από τους αυτοματισμούς που επιβάλλει η τεχνολογία, μα να μεριμνά για την αύξηση της ελευθερίας του ανθρώπου. Όχι απλώς για την παροχή των αναγκαίων προς το ζην, γιατί αυτό αφορά μόνον τη ζωική φύση του ανθρώπου, αλλά για την ίδια την ελευθερία του να διαμορφώνει τα κοινά πράγματα. Αν δεν μεριμνά για την ελευθερία του, αλλά μόνον για να τον έχει ευχαριστημένο και ήσυχο, τότε το ερώτημα είναι παραπλανητικό ή, μάλλον, μία άχρηστη πρόβλεψη.
Η δημοκρατία και, κυρίως, η πολιτική ελευθερία δεν είναι μόνον το εκλέγειν και εκλέγεσθαι (που ακόμη και αυτό ελέγχεται από τις ελίτ σε πολύ μεγάλο βαθμό) αλλά, κυρίως, η δυνατότητα του ανθρώπου να διαμορφώνει αυτός το πολιτικό τοπίο και όχι να περιμένει παθητικά να παρουσιαστούν μπροστά του ορισμένοι υποψήφιοι (συνήθως φιλόδοξοι άνθρωποι) και να εκλέξει κάποιους από αυτούς, ενώ δεν θα έχει κανέναν λόγο στην ανάδειξή τους ούτε θα έχει συμβάλει σε αυτήν. Τα κόμματα είχαν σαν σκοπό να αυξήσουν αυτή την ελευθερία και την υπευθυνότητα του ανθρώπου, αλλά απέτυχαν. Διαβρώθηκαν και ο άνθρωπος και τα κόμματα από μέσα τους.
Υπάρχει πάντοτε η αυταπάτη ότι οι διάφορες θεσμικές ρυθμίσεις θα μπορέσουν να λύσουν τα προβλήματα και να φέρουν την κοινωνική ειρήνη. Αλλά αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία φαντασίωση. Αυτή η ειρήνη που όλοι φαντάζονται δεν είναι άλλο από μία αδράνεια, ένας εφησυχασμός, μία ανάπαυση. Η αληθινή ελευθερία φαίνεται σαν ένα βάρος, γιατί από τη φύση της εμπεριέχει και την ευθύνη. Έτσι, σαν ελευθερία έχει εκληφθεί ο εφησυχασμός, ο ατομισμός και η ανευθυνότητα, που πάντοτε οδηγούν σε άλλου είδους ευθύνες, αυτές που επιβάλλει η εκάστοτε εξουσιαστική ελίτ. Αυτές δυστυχώς, παρά τις όποιες διαμαρτυρίες, αποτελούν και έναν καθησυχασμό, ότι άλλος αποφασίζει για μας κι εμείς δεν χρειάζεται να έχουμε τέτοιο βάρος. Επίσης, αυτή η παθητικότητα είναι αγελαίο χαρακτηριστικό, το άτομο κρύβεται στη μάζα για ασφάλεια.
Στην πραγματικότητα, υπάρχει φόβος μπροστά στην ελευθερία. Ο Έριχ Φρομ είχε γράψει το βιβλίο “Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία” για το φαινόμενο αυτό. Θα έλεγα ότι αυτός ο φόβος έχει δύο πηγές: Πρώτον, το πολύπλοκο της ζωής, με τους κινδύνους της, τον ολοκληρωτισμό και τις σκληρές ανάγκες, καθιστούν τον άνθρωπο δέσμιο. Δεύτερον, (και νομίζω το σημαντικότερο) η φύση της ίδιας της ελευθερίας, στην πλήρη της θετικότητα, δεν μπορεί παρά να ανοίγει δρόμους για το άγνωστο, για το οποίο όμως αισθανόμαστε τρόμο, και να απαιτεί ευθύνη για το πώς θα διαβούμε αυτούς τους δρόμους. Έτσι, προσπαθούμε να βιώσουμε την ελευθερία μέσα στο γνωστό, που μας παρέχει, υποτίθεται, ασφάλεια. Η ελευθερία γίνεται μέχρι τώρα αντιληπτή ως μία άρνηση, μία απελευθέρωση από εμπόδια και όχι ως μία θετικότητα – για τη φύση της οποίας δεν έχουμε ιδέα. Αξίζει όμως να στοχαστούμε γι’ αυτήν.
Το ζήτημα της δημοκρατίας και της ελευθερίας είναι τεράστιο κι εδώ ανοίγεται ένα απέραντο πεδίο για πειραματισμούς και προσπάθειες. Όμως η μορφή που θα πάρει μια τέτοια προσπάθεια θα εξαρτηθεί από τον χαρακτήρα του κάθε λαού, την ωριμότητά του, τις συνθήκες και το τι είναι διατεθειμένος να αλλάξει στον τρόπο ζωής του και στις αξίες του – γιατί τέτοιες προσπάθειες δεν γίνονται χωρίς σημαντικές αλλαγές κατεύθυνσης. Μερικοί προτείνουν την άμεση δημοκρατία, που σε μερικά πράγματα δεν αποκλείεται να μπορεί να λειτουργήσει εν μέρει. Όμως το θεμελιώδες είναι η εξουσία να ελέγχεται και ο λαός να μην χειραγωγείται και να μην τυφλώνεται. Και αυτή η χειραγώγηση γίνεται με άπειρους τρόπους, που όλοι αποτελούν ένα είδος διαφθοράς – και όχι μόνον χρήματος, αλλά κυρίως συνείδησης. Όταν υπάρχει αυτή η χειραγώγηση, τότε κανένας θεσμός δεν προστατεύει τον πολίτη ούτε λειτουργεί αποτελεσματικά. Κάτι τέτοιο είναι μία φενάκη. Η ηγεσία πρέπει να πάρει άλλες μορφές στο μέλλον.
Αλλά χωρίς τον άνθρωπο καμμία αλλαγή δεν μπορεί να γίνει. Μόνο αλλάζοντας τα αληθινά αίτια, μπορεί κανείς να αλλάξει οριστικά τις συνθήκες.
1/10/23
Ιωάννα Μουτσοπούλου
