Σε αυτόν τον ταραγμένο κόσμο που ζούμε, εγείρεται αναγκαστικά το ερώτημα αν ένας γενικευμένος πόλεμος μπορεί να αποφευχθεί. Το ότι μέχρι σήμερα δεν έχει λάβει χώρα οφείλεται στο ότι όλες οι πλευρές διαθέτουν όπλα μαζικής καταστροφής που είναι πολύ καταστροφικά και γι’ αυτό κανείς δεν θέλει να είναι θύμα τους. Βέβαια, όλοι περιμένουν την ευκαιρία να υπερισχύσουν.
Η γεωπολιτική και η χάραξη στρατηγικής μέχρι στιγμής είναι έξω από την κατανόηση και τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων, γιατί δεν σχετίζεται άμεσα με την προσωπική ζωή του ατόμου. Επομένως, ο πολίτης δεν έχει λόγο στη διαμόρφωση των διεθνών σχέσεων, αν και υφίσταται τις συνέπειές του. Όμως τις βιώνει σαν μια τυχαιότητα, σαν ένα αναπόφευκτο φυσικό φαινόμενο. Παλιότερα, αυτό αποδιδόταν στο ότι ο πολίτης δεν είχε τις αναγκαίες πληροφορίες, σήμερα όμως οι πληροφορίες υπάρχουν, αλλά δεν ενδιαφέρεται να τις αποκτήσει και να τις χρησιμοποιήσει. Πίσω, λοιπόν, από αυτή την άγνοια βρίσκεται η απουσία ενδιαφέροντος για τα κοινά πράγματα. Όμως αυτή η έλλειψη είναι το γνωστό και γενικευμένο πρόβλημα του εφησυχασμού, που διαστρεβλώνει και ακυρώνει τη λειτουργία του πολίτη.
Η διεθνής στρατηγική δεν είναι όμως κάτι που δεν αφορά τον άνθρωπο, ή κάτι που προέρχεται από άγνωστες μη ανθρώπινες πηγές, ή κάτι που αυτός δεν μπορεί να χειριστεί και να ελέγξει. Αυτές οι πεποιθήσεις είναι αβάσιμες. Η στρατηγική αυτή χαράσσεται και ασκείται πάλι από ανθρώπους, που απλώς πιστεύουν πως μπορούν ή πως, ίσως, έχουν το δικαίωμα να το κάνουν κατά τη δική τους βούληση. Και, γι’ αυτό, ως άνθρωποι είναι ψυχολογικά όντα. Ακόμη και η κυνικότητα (που συνήθως χαρακτηρίζει τις διεθνείς σχέσεις και επιδιώξεις) είναι ένα ψυχολογικό στοιχείο, όπως π.χ. η μονομανής επιδίωξη της δύναμης, της επικράτησης. Βέβαια, δεν είναι μόνον αυτή. Το τοπίο γίνεται ακόμη πιο πολύπλοκο, αν σκεφθούμε πως σε αυτή την διαδικασία εμπλέκονται πολλοί παράγοντες, όπως η προσωπική φιλοδοξία, η εθνική ασφάλεια ή επέκταση, διάφορα συμφέροντα ατομικά ή ομαδικά, αναπόφευκτες ανάγκες λαών, σχολές σκέψης και κοσμοθεωρήσεις. Αυτό καθιστά το τοπίο εξαιρετικά πολύπλοκο και ασταθές.
Εξαιτίας αυτής της αστάθειας, δεν μπορούμε να βασιζόμαστε για πάντα στην ισορροπία των δυνάμεων, που είναι ισορροπία του τρόμου, για να μην γίνει παγκόσμια ανάφλεξη ή έστω μία γενικευμένη ανάφλεξη που θα θέσει την ίδια την ανθρωπότητα σε κίνδυνο ύπαρξης. Εξάλλου, παράλληλα με αυτήν την παροδική ισορροπία που δημιουργούν τα όπλα μαζικής καταστροφής, μπορεί κάποιος να ανακαλύψει ένα νέο όπλο που να καθιστά όλα τα άλλα ξεπερασμένα και άχρηστα. Οι μεγάλες δυνάμεις προσπαθούν συνεχώς να ανακαλύψουν τρόπους για να μπορούν να δράσουν πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά. Μπορεί αυτό να φαίνεται απίθανο, αλλά δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε. Μια τέτοια εικαζόμενη υπερίσχυση ενός πόλου θα σήμαινε, αφ’ ενός μεν, ότι η ανθρωπότητα θα πλήρωνε βαρύ φόρο αίματος και υποβάθμισης της ανθρώπινης αξίας και, αφ’ ετέρου, ότι αναδυόμενος ηγεμόνας θα έκανε κατάχρηση της δύναμής του, μια και μέχρι σήμερα δεν έχουμε δει ανθρώπους που να μπορούν να χειριστούν τη δύναμή τους για το καλό όλων – πλην εξαιρετικά ελαχίστων και σε άλλες εποχές.
Ένα επόμενο στοιχείο, που δείχνει ότι δεν μπορούμε να εφησυχάζουμε πως ο πόλεμος δεν θα γίνει, είναι η οικονομία. Αυτή ασκεί τις δικές της πιέσεις στις μεγάλες δυνάμεις, που είναι και αυτές που διαμορφώνουν κατά μεγάλο μέρος την ιστορία του κόσμου. Να θυμηθούμε την αρχαία Αθήνα, που δεν έκανε κάτι για να αποφύγει τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, γιατί, όπως έλεγε ο ίδιος ο Περικλής σε έναν λόγου του στην αρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου, μόνον ως ηγεμονική δύναμη θα μπορούσε πλέον να επιβιώσει. Αυτό είναι φυσιολογικό, γιατί όταν μία χώρα στηρίξει τα πάντα στην ηγεμονία της, όταν αυτή καταρρεύσει, όλα θα ανατραπούν και θα πρέπει τα πάντα να δημιουργηθούν από την αρχή – αν βέβαια υπάρχει σθένος και όραμα. Για μία υπέρτερη δύναμη όπως οι ΗΠΑ, σε περίπτωση απώλειας της ηγεμονικής θέσης της οικονομίας της, τα πράγματα θα ήταν εξαιρετικά δύσκολα. Όχι μόνον τον πρώτο καιρό της κατάρρευσης θα είχαμε φαινόμενα αντίστοιχα της κρίσης του 1929, αλλά θα ήταν σχεδόν αδύνατον να πετύχει ισορροπία για πολλά χρόνια, γιατί μια τέτοια αλλαγή επιβάλλει και αλλαγή κατεύθυνσης της οικονομίας και αναγκαστική στροφή της προς την πραγματική οικονομία. Τότε θα αναδυόντουσαν αξεπέραστες δυσκολίες. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς πώς έχει εκπαιδευτεί και συνηθίσει ο σύγχρονος πολίτης της χώρας, σε ποια γραμμή έχουν εκπαιδευτεί οι επιστήμονές της και ειδικά εκείνοι της οικονομίας, ποιες δεξιότητες έχουν εν τω μεταξύ χαθεί και ποια πρότυπα έχουν αλλάξει. Η πραγματική οικονομία έχει άλλες απαιτήσεις από την τωρινή. Για παράδειγμα, η αγροτική οικονομία πώς θα εξελιχθεί; Πού και πώς θα πωλούνται τα αγροτικά τους προϊόντα, αν σκεφθεί κανείς πως ήδη αντιμετωπίζουν μεγάλη κρίση με την οικονομική άνοδο της Κίνας που τους εκβάλει από την παγκόσμια αγορά; Επίσης θα είναι μάλλον αναγκαία και μια πιο ισορροπημένη κατανομή των πόρων της χώρας – αλλά ποιος θα την έκανε; Και στην Ελλάδα αντιμετωπίζουμε τέτοια προβλήματα, αλλά δεν έχουν ακόμη φανεί στην πλήρη τους ανάπτυξη. Τέτοιες αλλαγές δεν μπορεί παρά να είναι οδυνηρές και ίσως θανατηφόρες μερικές φορές. Το πρόβλημα δεν αφορά μόνον τις ελίτ που κυβερνάνε μία μεγάλη δύναμη, αλλά και την σχέση τους με τους λαούς. Σε περίπτωση μιας τέτοιας συρρίκνωσης, οι ελίτ αυτές θα αναγκαστούν να αντιμετωπίσουν τους ίδιους τους λαούς που θα προσπαθούν να επιβιώσουν.
Γι’ αυτό πρέπει να αναρωτηθούμε ποιες θα είναι οι επιπτώσεις μιας οικονομικής ανατροπής πάνω σε μια τέτοια δύναμη όπως είναι ώς τώρα οι ΗΠΑ. Ένας απλός περιορισμός της δύναμής τους ή “αφανισμός”; Η προηγούμενη μεταφορά δυνάμεως έγινε μεταξύ δυτικών χωρών, δηλαδή από την Μεγάλη Βρετανία στις ΗΠΑ και όχι με πόλεμο – ο Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ήταν μεταξύ των δύο. Είχαν όμοιο πολιτισμικό υπόβαθρο και συνέχισαν να είναι σύμμαχοι. Σήμερα όμως η αντίπαλη πλευρά (Κίνα και λοιπές χώρες) βρίσκεται σε ένα διαφορετικό πολιτισμικό πεδίο, με ανταγωνισμούς και ιστορικά μίση να τις χωρίζουν. Γι’ αυτό μια τέτοια μετάβαση είναι δύσκολο να είναι ομαλή – μάλλον, είναι ανέφικτη.
Επομένως, σε αυτό το σημείο θα πρέπει να διατυπώσουμε σαν σκεπτόμενοι άνθρωποι ένα ερώτημα: Άραγε, τι είναι διατεθειμένοι να πράξουν οι ισχυροί του κόσμου; Εδώ, όσο κι αν μας κάνει εντύπωση, θα παίξει ρόλο η ψυχολογία εκείνων που ηγούνται των εξελίξεων. Θα αποδεχθούν την μείωση της δύναμής τους; – αν βέβαια αυτό θα είναι η μόνη επίπτωση. Ή θα παίξουν το “όλα για όλα”, προτιμώντας την ολική καταστροφή του κόσμου παρά μία υποδεέστερη θέση; Νέρωνες υπάρχουν πάντοτε και παντού. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Μία μείωση της δύναμης θα έχει δραματικές επιπτώσεις στον δικό τους χώρο και στους λαούς που διαβιούν σε αυτόν. Τι θα σημαίνει κάτι τέτοιο για τους λαούς αυτούς; Μάλλον θα είναι αναπόφευκτη και μία ποιοτική πολιτισμική υποβάθμιση.
Εάν η απειλή είναι ο αφανισμός, τότε θα είναι πιο πιθανή η επιλογή της ολικής καταστροφής.
Όμως υπάρχει και ο άλλος πόλος της διαμάχης. Ο ανερχόμενος πόλος, που όπως φαίνεται είναι η Κίνα (προς το παρόν). Τι θα επιδιώξει; Τον περιορισμό ή τον αφανισμό των αντιπάλων; Όχι ίσως των λαών αλλά σίγουρα των αντιπάλων ελίτ. Είναι πολύ δύσκολο να έχουν σαν τελικό στόχο μόνον τον περιορισμό. Ο ισχυρότερος συνήθως επιδιώκει ολοκληρωτική επικράτηση, δηλαδή αφανισμό του αντιπάλου του – ασχέτως του ότι συχνά δεν μπορεί να την πετύχει. Επιπλέον, η Κίνα έχει ένα μακρύ παρελθόν απολυταρχίας και φεουδαρχίας, έπειτα μετέβη σε ένα καθεστώς επίσης ολοκληρωτικό, πράγμα που σημαίνει πως είναι πιθανότερη αυτή η επιλογή. Ταυτόχρονα, έχει και έναν μεγάλο πολιτισμό στο παρελθόν της, πράγμα που της δίνει μία αυτοπεποίθηση και συνοχή συγκριτικά μεγαλύτερη.
Βέβαια, οι παραπάνω σκέψεις δεν αποτελούν δικαιολογία για κανέναν που χειρίζεται ιδιοτελώς τη δύναμή του, σε όποιον πόλο και να ανήκει. Όμως ισχύει ταυτόχρονα και αυτό που είχε πει ο Χριστός: “ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω”. Και όπως γνωρίζουμε κανένας δεν είναι αθώος. Οι μέχρι τώρα ισχυροί έχασαν την ευκαιρία να πράξουν σωστά όσο είχαν τη δύναμη και τώρα είναι πια αργά και δεν είναι σε θέση να είναι αυτοί που θα θέσουν ηθικές αρχές.
Αυτά τα στοιχεία δείχνουν πως είμαστε πραγματικά σε μια πολύ δύσκολη ιστορική φάση, κατά την οποία οι λαοί δεν φαίνεται προς το παρόν να μπορούν να προβάλουν ένα θετικό όραμα, ικανό να αντιπαρατεθεί σε αυτές τις επιδιώξεις των διαφόρων ελίτ που καθορίζουν τις εξελίξεις ώς σήμερα. Η επιθυμία του ανθρώπου να απαλλαγεί από τα δεινά δεν είναι όραμα, είναι ένα ένστικτο, μία αντανακλαστική αντίδραση στην οδύνη. Αλλά αυτού του είδους η αντίδραση είναι εύκολα χειραγωγούμενη, γιατί έχει φύση ατομιστική. Μόλις αλλάξουν οι συνθήκες, αλλάζει και αυτή και, δυστυχώς, δεν ερευνάται αν τα κίνητρα έχουν αλλάξει πραγματικά. Γι’ αυτό μια τέτοια αντίδραση είναι αναποτελεσματική και η μόνη πολιτική αξία που έχει είναι η μαζική της δύναμη – αν, βέβαια, αυτή η μαζικότητα έχει αποκτήσει δύναμη, γιατί μαζική μπορεί να είναι και η παθητικότητα. Και γι’ αυτό θα έπρεπε να έχουμε συζητήσει όχι μόνον τι είναι ένα θετικό όραμα, αλλά να έχουμε κιόλας αποφασίσει να ρυθμίσουμε τη ζωή μας σύμφωνα με τις βασικές του αρχές. Όχι τα κόμματα, αλλά η ίδια η κοινωνία.
Προφανώς, η εποχή που διανύουμε απαιτεί το μέγιστο των δυνατοτήτων μας, για να προστατέψουμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε, τον κόσμο μας, και που δεν ανήκει μόνον σε εμάς αλλά και στις επόμενες γενιές και γενικά στην ανθρωπότητα – αλλά και σε όλα τα βασίλεια, απέναντι στα οποία ο άνθρωπος φέρεται τελείως ανεύθυνα.
Είμαστε, λοιπόν, αναγκασμένοι να κατανοήσουμε – όσο κι αν αυτό είναι οδυνηρό – ότι, ναι μεν ο φόβος της ολικής καταστροφής συγκρατεί τις μεγάλες δυνάμεις, αλλά δεν μπορούμε να βασιζόμαστε για πάντα σε αυτόν τον φόβο, λόγω ακριβώς του χαοτικού και ασταθούς χαρακτήρα των διεθνών σχέσεων. Πέραν αυτού, υπάρχει πάντοτε και η πιθανότητα του παραλογισμού, όπως του Νέρωνα που έκαψε την Ρώμη για να εμπνευστεί και να γράψει ένα ποίημα για την καιόμενη Τροία!
3/2/2024
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
Φωτογραφία από Peggy und Marco Lachmann-Anke/ Pixabay
