1ο μέρος του άρθρου: Στοχαζόμενοι για την έννοια της προόδου και της οπισθοδρόμησης
Εισαγωγικά
Στο κανάλι του Σόλωνα στο YouTube συζητήσαμε με την Ιωάννα Μουτσοπούλου πριν λίγες ημέρες σχετικά με «Το νόημα της προόδου» (1). Το θέμα είναι αχανές και δεν μπορεί να εξαντληθεί μέσα στα 30-40 περίπου λεπτά που διαρκεί μια εκπομπή. Ταυτόχρονα δημιουργούνται κάποτε παρεξηγήσεις ή απορίες σχετικά με το περιεχόμενο μιας προφορικής παρουσίασης απόψεων. Για τον λόγο αυτό νομίζω πως είναι χρήσιμο να επανέλθω διευκρινίζοντας ορισμένα σημεία και επεκτείνοντας κάποια άλλα.
Η πρώτη παρατήρηση έχει να κάνει με το γεγονός ότι συχνά συζητάμε με άλλους ή πραγματευόμαστε και προσεγγίζουμε μόνοι μας ζητήματα χωρίς να έχουμε αποσαφηνίσει ποιες διαστάσεις και ποιο περιεχόμενο δίνουμε στο υπό εξέταση ζήτημα. Συχνά έχουμε μια σχεδόν ενστικτώδη γενική «αίσθηση» για τα πράγματα, προϊόν μιας επικρατούσας τάσης του καιρού μας, του έθνους μας, της οικογένειάς μας ή των δασκάλων μας, την οποία υιοθετούμε άκριτα. Στην συνέχεια βέβαια με αυτόν τον τρόπο είναι αδύνατο να σταθούμε με διαύγεια, θα μπορούσα να πω, και με ελευθερία, απέναντι σε οτιδήποτε. Γιατί όταν δεν έχουμε διαυγείς απόψεις, που έχουμε κρίνει και αποδεχτεί οι ίδιοι μετά από εσωτερική βάσανο, στερούμαστε ενός στέρεου εδάφους κριτηρίων και κρίσης για να ζυγίσουμε οτιδήποτε.
Με τα όσα είπα πιο πάνω δεν εννοώ ούτε κάτι υπεράνθρωπο ούτε πως χρειαζόμαστε διδακτορικό στην φιλοσοφία για να πάρουμε θέση επάνω σε οποιοδήποτε ζήτημα. Εννοώ πως αρκεί να σκεφτούμε για λογαριασμό μας ανεξάρτητα από όσα ακούσαμε κάποτε ή μας είπαν ή αόριστα «μας φαίνεται» πως είναι έτσι.
Θεωρώ πως η έννοια της προόδου είναι ένα τέτοιο παράδειγμα.
Θα αναρωτηθεί κανείς: μα είναι δυνατόν να έχουμε απόψεις επί παντός επιστητού; Η απάντηση είναι πως υποχρεωτικά «έχουμε άποψη» επί παντός επιστητού και ειδικά για όλα τα καίρια ζητήματα που μας αφορούν όλους. Απλώς οι απόψεις αυτές είναι «δανεικές». Με την λέξη αυτή εννοώ κάθε τι που αποδεχόμαστε, συνειδητά ή ασυνείδητα, χωρίς να προηγηθεί προσωπική κρίση. Στο σημεία αυτό αναφερόταν ο εκ των θεμελιωτών του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού Ρενέ Ντεκάρτ (Καρτέσιος) στο διάσημο έργο του «Λόγος περί της μεθόδου» και ειδικότερα στην πρώτη Αρχή του:
«To πρώτο ήταν να μην παραδέχομαι ποτέ τίποτα για αληθινό, αν δεν το ξέρω ολοφάνερα αληθινό δηλαδή ν’ αποφεύγω προσεκτικά τη βιασύνη και την προκατάληψη, και να μην περιλαμβάνω στις κρίσεις μου τίποτα παραπάνω απ’ ό,τι θα παρουσιάζεται στον νου μου τόσο καθαρά και τόσο ευδιάκριτα ώστε να μη μου δίνεται καμιά ευκαιρία να αμφιβάλλω γι’ αυτό». (2)
Ορισμένα ερωτήματα
Θα αρχίσω το πρώτο μέρος του άρθρου μου με μια σειρά ερωτημάτων που νομίζω θα δείξουν ότι το ερώτημα «τι είναι πρόοδος» (και αναπόφευκτα και το συναφές ερώτημα: τι συνιστά «οπισθοδρόμηση»;) δεν έχει καθόλου εύκολη ή άμεση απάντηση.
- Είναι ότι κάνουμε ή συμβαίνει σε μια «επόμενη ημέρα» του χρόνου, πρόοδος; Και βέβαια κάθε τι το χθεσινό οπισθοδρομικό; Δηλαδή περιέχει πάντα το μέλλον ή το αύριο πρόοδο; Μπορεί αυτό που έρχεται σε μια «επόμενη ημέρα» να συνιστά στασιμότητα ή και οπισθοδρόμηση;
- Υπάρχει κάποιου είδους αυτοματισμός ή νομοτέλεια, στον άνθρωπο και στις κοινωνίες του, που παράγει πρόοδο; Είναι με άλλα λόγια η πρόοδος υποχρεωτική και μονόδρομος;
- Ποιος είναι ο σκοπός της προόδου, αν βέβαια υπάρχει κάποιος σκοπός; Υπάρχει ο κίνδυνος να τίθεται η πρόοδος σαν αυτοσκοπός ή, ακόμα και εάν τίθεται ως αυτοσκοπός, αυτό δεν συνιστά κίνδυνο;
- Ποια είναι τα κριτήριά μας προκειμένου να κρίνουμε εάν κάτι συνιστά πρόοδο; Ή δεν έχουμε καθόλου κριτήρια, εκτός του πολύ ανασφαλούς κριτηρίου που προανέφερα δηλαδή του μέλλοντος, του επόμενου, αυτού που ακολουθεί; Ή, άλλο σοβαρό ζήτημα αυτό, τα κριτήρια τα διαθέτουν κάποιοι άλλοι σοφότεροι, ειδικότεροι, αξιότεροι, εξυπνότεροι, ή δεν ξέρω τι άλλο, οι οποίοι μας βγάζουν και από τον κόπο; Και αν υπάρχουν κάποιοι τέτοιοι άνθρωποι, πώς αναδείχτηκαν ή πώς τοποθετήθηκαν σε μια τέτοια θέση; Ή πώς μπορούν να εκπέσουν από αυτή την θέση;
- Η έννοια και η αποδοχή της έννοιας της προόδου καθιστά ή όχι αναγκαία μια διαδικασία κρίσης από μέρους μας, στάθμισης διαφόρων παραγόντων, λογικής συνεπαγωγής, ώστε να αποφανθούμε: ναι, το τάδε σύστημα, σχολή ή ρεύμα σκέψης, πολιτισμικό χαρακτηριστικό, τεχνολογία κλπ συνιστά πρόοδο, στασιμότητα ή οπισθοδρόμηση;
- Επίσης, αν διαθέτουμε τα κριτήρια και προχωρήσουμε στην αναγκαία και λογική κρίση αυτό αρκεί; Με άλλα λόγια, από τον εαυτό μας, την ιστορία, τον θεό ή δεν ξέρω ποιον άλλο παράγοντα, μας ζητιέται απλά να κρίνουμε τι συνιστά και τι δεν συνιστά πρόοδο, σε ποιο στάδιο βρίσκεται η χώρα μας, η ανθρωπότητα, το άτομό μας, ή μας ζητιέται να συμμετάσχουμε αποφασιστικά στην πρόοδο από την μια ή να απαγορεύσουμε επίσης αποφασιστικά ό,τι κρίνουμε ότι συνιστά οπισθοδρόμηση; Δηλαδή να είμαστε παθητικοί παρατηρητές ή ενεργοί δρώντες που αξιώνουν να ληφθούν οι απόψεις τους σοβαρά υπ όψη; Άλλωστε ο πλανήτης ανήκει σε όλους μας – ή μήπως όχι; Μήπως λ.χ. ο πλανήτης ανήκει σε μεγαλύτερο ποσοστό (ή μήπως και κατ’ αποκλειστικότητα;) στους ικανότερους, εξυπνότερους, δυναμικότερους σε σχέση με τους λιγότερο προικισμένους;
- Τι θα κάνουμε με τις ποικίλες απόψεις περί προόδου που συναντάμε μέσα στην ανθρωπότητα; Ποια είναι εν προκειμένω η έννοια ή η χρησιμότητα του διαλόγου; Πότε είναι λογικό και θεμιτό να πειθαρχήσουμε σε μια κρίση που δεν μας εκφράζει, που διαφωνούμε ρητά, αλλά την επιλέγουν οι περισσότεροι (υπό την προϋπόθεση ότι την επιλέγουν όντως – και όχι απλά άγονται και φέρονται – κάτι ιδιαίτερα κρίσιμο).
- Αν υποθέσουμε ότι όντως χρειαζόμαστε κριτήρια και αποκτήσουμε τέτοια κριτήρια, θα έχουμε άραγε όλοι τα ίδια κριτήρια (λ.χ. οι ΗΠΑ και η Τανζανία, ένας πλούσιος και ένας πάμπτωχος, ένας στωικός και ένας καλοζωιστής); Δηλαδή φανταζόμαστε ότι όλοι οι λαοί, όλα τα έθνη, όλοι οι επί μέρους άνθρωποι, ομάδες κλπ χρειάζονται άραγε τα ίδια πράγματα για να θεωρήσουμε ότι «προοδεύουν», ή φανταζόμαστε ότι ένας λαός μπορεί να έχει και να παραέχει έναν παράγοντα προόδου, και άρα ως προς αυτόν πρέπει να κάνει «κράτει» ενώ ένας άλλος υπολείπεται και πρέπει να κάνει «πρόσω ολοταχώς»;
- Και τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, υπάρχουν κίνδυνοι στην πρόοδο αυτή καθεαυτήν; Και αν ναι ποιοι μπορεί να είναι αυτοί; Πως κάνουμε διάγνωσή τους; Ποια πρέπει να είναι η στάση μας ως προς αυτούς; Για να μην είναι εντελώς υποθετικό το ερώτημα θα χρησιμοποιήσω αργότερα την τεχνολογική πρόοδο, που αποτελεί και το σήμα κατατεθέν της εποχής μας, και θα προσπαθήσω να εξετάσω ποιοι μπορεί να είναι αυτοί οι κίνδυνοι και ποια μπορεί να είναι η θέση μας απέναντί τους.
Αναφορές
- https://www.youtube.com/watch?v=zlBPwZDG6Rc
- Ντεκάρτ Ρενέ, Λόγος περί της μεθόδου, μετ. Χρ. Χρηστίδη, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1976, σελ. 19.
1-4-2024
Γιάννης Παρασκευουλάκος
Μέλος του «Σόλωνα»
