2ο μέρος του άρθρου: Στοχαζόμενοι για την έννοια της προόδου και της οπισθοδρόμησης
Το πρώτο και το δεύτερο ερώτημα του πρώτου μέρους του άρθρου αφορούσαν μια ενδεχόμενη μηχανιστική σχέση της έννοιας της προόδου με το μέλλον, με την «επόμενη ημέρα». Δηλαδή σε γενικές γραμμές την άποψη ότι σήμερα είμαστε καλύτερα από χθες και το αύριο θα είναι ακόμα καλύτερο, και ότι ενδεχομένως είναι μέσα στην φύση των πραγμάτων να οδεύουμε από πρόοδο σε πρόοδο σχεδόν νομοτελειακά. Αυτό έχει στενή σχέση και με μια αντίληψη οπτιμισμού που εκφράζεται λ.χ. από τον σουηδό γιατρό (μακαρίτη πια) Χανς Ρόσλινγκ (1) η οποία ισχυρίζεται ότι συνολικά ως ανθρωπότητα και σε γενικές γραμμές «πάμε καλά» ίσως και «πολύ καλά». Δεν είναι τυχαίο ότι το βιβλίο αυτού του συγγραφέα εκδόθηκε το 2018 όταν βρισκόμασταν ακόμα υπό την επιρροή της φαντασίωσης της αέναης ευμάρειας και τεχνολογικής προόδου μέσα σε συνθήκες δυτικής δημοκρατίας, αυτό που σχηματικά ο Φουκουγιάμα ονόμασε «Τέλος της Ιστορίας». Το πρόβλημα, κατά τη γνώμη μου, είναι πως ο Ρόσλινγκ δεν κάνει κανένα λόγο στο βιβλίο του για τον ψυχολογικό μηχανισμό και την ηθική διεργασία που παρήγαγε αυτό που περιγράφει ως πρόοδο. Γιατί λογικά η πρόοδος, όπως κι αν την ορίσουμε, πρέπει να είναι ένα αποτέλεσμα και όχι μία αιτία, εφ όσον αποτελεί προϊόν δράσης των ανθρώπων.
Έτσι, θα δούμε μέσα στο βιβλίο του αυτά που θεωρούσε σημαντικά σημεία προόδου, για τα οποία εδώ που τα λέμε κανείς έλλογος άνθρωπος δεν νομίζω πως θα διαφωνούσε ότι είναι όντως σημαντικά, όπως: την μείωση της παιδικής θνησιμότητας, την αύξηση του εισοδήματος, την πρόσβαση σε κάποιο σύστημα υγείας, την συμμετοχή όλο και περισσότερων παιδιών σε μια βαθμίδα εκπαίδευσης κοκ και όλα αυτά σε παγκόσμιο επίπεδο. Απουσιάζουν όμως εντελώς οποιοιδήποτε δείκτες που να έχουν να κάνουν με ψυχολογικούς και ηθικούς παράγοντες: με ποιες ψυχολογικές και ηθικές διεργασίες πετύχαμε όλα τα παραπάνω; Είναι ένα μόνιμο επίτευγμα ή διατρέχουμε τον κίνδυνο πισωγυρίσματος; Ως άνθρωποι και ανθρωπότητα ποιο είναι το ηθικό μας στάτους και πώς έχουμε προοδεύσει – αν έχουμε προοδεύσει; Από πού ερχόμαστε και που πάμε; Όλα αυτά αποφεύγει επίμονα ο Ρόσλινγκ (μαζί με τους συνσυγγραφείς του βιβλίου που ήταν ο γιός και η νύφη του) να πραγματευθεί. Είναι λες και η πρόοδος είναι ένα φυσικό φαινόμενο – απλά συμβαίνει.
Το ενδιαφέρον είναι ότι και οι επικριτές του Ρόσλινγκ (λ.χ. Berggren Christian – 2) επικρίνουν επί παρόμοιας βάσης όπως λ.χ. της σαφούς επιδείνωσης των περιβαλλοντικών και πληθυσμιακών δεικτών, της φτώχειας και άλλων παραπλήσιων στοιχείων. Πάλι δεν κάνουν λόγο για ό,τι λογικά θα έπρεπε να αποτελεί τον πυρήνα των αντιλήψεών μας, του προβληματισμού και της στόχευσής μας, αν θέλουμε να μιλάμε για πρόοδο: ποια είναι τα βαθύτερά μας κίνητρα ως ανθρώπων και ανθρωπότητας; Πώς μπορούμε να εντείνουμε τα θετικά και να ελαχιστοποιήσουμε τα αρνητικά, όχι όμως με έναν κανονιστικό ή προσωρινό τρόπο, που θα μπορούσε να εγκυμονεί ακόμα περισσότερους κινδύνους για το μέλλον; Ποιες είναι οι δυνάμεις που αντιπαρατίθενται; Πώς οργανώνουμε τις προσπάθειές μας, ώστε να έχουν ποιοτική διάρκεια και να μην ξεθυμάνουν στις πρώτες αντιξοότητες ή λόγω κόπωσης και συκοφάντησης; Τέτοια είναι τα ερωτήματα που έπρεπε κατά την γνώμη μου να απασχολούν κάθε έναν που πάσχει για την πρόοδο του ανθρώπινου είδους και μεριμνά για την αποφυγή ενός νέου πολέμου ή άλλων ανθρωπογενών καταστροφών.
Βλέπουμε λοιπόν ότι παραμένει υπό εξέταση το ζήτημα: τι αποτελεί πρόοδο και τι όχι. Δεν έχουμε συζητήσει διεξοδικά ποια θεωρούμε θεμελιωδέστερα στοιχεία για την πρόοδο και ποια δευτερεύοντα. Γιατί όσα αναφέρει ο Ρόσλινγκ είναι όντως σπουδαία αλλά είναι αυτά που καθορίζουν το μέλλον του ανθρώπου επάνω στον πλανήτη;
Στις περιπτώσεις των οπτιμιστών, και πέραν των τρεχουσών οικονομικών, γεωπολιτικών και πολιτισμικών (στις οποίες περιλαμβάνω και τις θρησκευτικές) αναταράξεων που ολοένα και οξύνονται, μπορούμε να παρατηρήσουμε το εξής: εάν κάποιος είναι αποσπασμένος και ψυχρός παρατηρητής, εάν παραβλέψει για παράδειγμα τον πόνο αναρίθμητων ανθρώπων που υπέφεραν ή πέθαναν λόγω λανθασμένων επιλογών των ιδίων, των ηγεσιών τους, οικονομικών παραγόντων ή διαφόρων ελίτ, ίσως μπορεί να πει πως παρ’ όλες τις καταστροφές και τον πόνο, τελικά «πήγαμε καλά». Πάρτε για παράδειγμα τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην διάρκειά του τουλάχιστον 50 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν την ζωή τους, αναρίθμητα άλλα εκατομμύρια βασανίστηκαν, πείνασαν, δυστύχησαν, χώρες και οικονομίες καταστράφηκαν, αλλά τελικά «πήγαμε καλά». Φτιάξαμε τον ΟΗΕ, την ΕΟΚ, οι οικονομίες αναπτύχθηκαν ξανά, η τεχνολογία και η ιατρική προόδευσαν κοκ. Στέκει μια τέτοια δήλωση; Δεν αποτελεί μια βάναυση παράβλεψη, μια χονδροειδή αδιαφορία απέναντι στον πόνο και την καταστροφή που προηγήθηκε; Και μήπως αυτή η μόνιμη τάση μας ως ανθρώπων να βλέπουμε δήθεν την καλή πλευρά των πραγμάτων (και έπειτα να ξαναπερνάμε τα ίδια και τα ίδια) χωρίς να αντλούμε τα απαραίτητα συμπεράσματα και να αναπροσαρμόζουμε ριζικά τις αξίες μας και την ζωή μας, δεν θυμίζει την στρουθοκάμηλο που απλώς κρύβει το κεφάλι της στην άμμο για να μην αντικρύσει το πρόβλημα; Ο Ρόσλινγκ στο βιβλίο του κάνει λόγο για ένα «ένστικτο αρνητικότητας» (κεφ. 2, σελ. 63 επ.) ως τάση που έχουμε να «προσέχουμε το κακό περισσότερο από το καλό» (σελ. 64). Το να βλέπεις τα πράγματα χειρότερα απ’ ότι είναι μού φαίνεται μικρότερο κακό από το να ωραιοποιείς τα πράγματα και να ελαχιστοποιείς τους παράγοντες κινδύνου και καταστροφής. Μήπως ταυτόχρονα με τους παραπάνω θεσμούς και εξελίξεις δεν αναπτύσσαμε ολοένα και περισσότερα όπλα μαζικής καταστροφής και δεν σοβούσε ο Ψυχρός Πόλεμος ανατολής – δύσης που απείλησε τον πλανήτη με πυρηνικό ολοκαύτωμα περισσότερες από μια φορές; Επάνω σε αυτό άκουσα πρόσφατα μια πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση – ανάλυση του Κώστα Γρίβα (3) που εστίασε στην πλάνη που μας διακατέχει, ότι δηλαδή επειδή τελικά δεν ξέσπασε πυρηνικός πόλεμος, ποτέ δεν επρόκειτο να γίνει και σχεδόν δεν κινδυνέψαμε από κάτι τέτοιο!
Αλλά ας πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα: τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο του 431-404 π.Χ., τον λεγόμενο Πελοποννησιακό πόλεμο, προϊόν της άφρονος προσπάθειας της Αθήνας και της ηγεσίας της να εγκαθιδρύσει μιαν αυτοκρατορία εις βάρος όλων των άλλων Ελλήνων. Ο πόλεμος αυτός κατέστρεψε την Ελλάδα ηθικά, οικονομικά, θεσμικά και όπως αλλιώς μπορεί να φανταστεί κανείς. Η πατρίδα μας δεν συνήλθε ποτέ από αυτόν. Ας πάρουμε άλλους, πιο πρόσφατους, εμφυλίους μας: αυτόν των πρώτων ετών της Επανάστασης του 1821 και άλλον ένα μετά την απελευθέρωσή μας από τους γερμανούς το 1944. Μπορεί στ’ αλήθεια κάποιος να ισχυριστεί ότι μεγάλο μέρος και της σημερινής κακοδαιμονίας μας δεν οφείλεται σε αυτούς τους δύο τελευταίους εμφυλίους;
Οι θιασώτες της σταθερής προόδου της ανθρωπότητας κρατάνε μερικά ατού για λογαριασμό τους. Πρώτον το γεγονός ότι υποτίθεται κρίνουν γενικά για όλη την ανθρωπότητα, οπότε μέσα σε αυτό το σύνολο εύκολα μπορούν να «παραγραφούν» οι επί μέρους κακουργίες και ο παράλογος πόνος και θάνατος (αφού, σου λένε, δεν πονάει η ανθρωπότητα αλλά μόνο έθνη ή μεμονωμένοι άνθρωποι). Δεύτερον χρησιμοποιούν μια δήθεν επιστημονική μέθοδο που προτιμώ να χαρακτηρίζω αναλγησία ή καλύτερα ψυχρότητα, χαρακτηριστική μιας υπερέμφασης στον νου. Είναι σαφώς πιο εύκολο να μετρήσεις εισοδήματα, εμβολιασμούς, παιδιά στα σχολεία, προσδόκιμο ζωής, πληθυσμούς και τα συναφή, παρά ανθρώπινες προθέσεις και ψυχολογικές ποιότητες. Τρίτον χρησιμοποιούν την λατρεμένη υπέρτατη αξία της δύσης που είναι η οικονομική μεγέθυνση και η τεχνολογική ανάπτυξη ως θεμελιώδες κριτήριό τους, ή αλλιώς το αν «ζούμε καλύτερα» τώρα, όπου τα γεγονότα και οι αριθμοί, αφού όπως είπαμε «παραγράψουμε» πρώτα τον πόνο, τους θανάτους, την καταστροφή και την αδικία, φαίνεται ότι τους δικαίωναν, τουλάχιστον μέχρι πρότινος. Ας μην ξεχνάμε ότι με την αποικιοκρατία οι ευρωπαίοι θανάτωσαν και πόνεσαν εκατομμύρια αθώους ανθρώπους με μόνο δήθεν ηθικό επιχείρημα αυτού του είδους την πρόοδο. Άλλο ατού: δεν απαντούν στις καταφανείς αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης μας, ατομικής και συλλογικής, ούτε τις σχολιάζουν. Η φύση μας όμως με μια πρόχειρη ματιά ζει και βασιλεύει. Για παράδειγμα δεν βλέπω κατά πόσον η κτηνώδης δήλωση των Αθηναίων προς τους Μήλιους το 416 π.Χ. «κατά την συζήτησιν των ανθρωπίνων πραγμάτων το επιχείρημα του δικαίου αξίαν έχει, όπου ίση υπάρχει δύναμις προς επιβολήν αυτού, ότι όμως ο ισχυρός επιβάλλει ό,τι του επιτρέπει η δύναμίς του και ο ασθενής παραχωρεί ό,τι του επιβάλλει η αδυναμία του» και παρακάτω «…η έχθρα σας μας βλάπτει πολύ ολιγώτερον από την φιλίαν σας. Καθόσον εις τα όμματα των υπηκόων μας αυτή μεν είναι τεκμήριον αδυναμίας, ενώ το μίσος σας είναι τεκμήριον δυνάμεως» (4) έχει μετριαστεί από οποιαδήποτε στοιχεία νόμου ή ηθικών κανόνων. Αντιθέτως νομίζω ότι κατά την τελευταία δεκαετία γίναμε μάρτυρες μιας ολοένα και πιο ανερυθρίαστης επιβεβαίωσης του κανόνα αυτού. Ένα τελευταίο ατού των οπτιμιστών είναι ότι αποφεύγουν να εστιαστούν στο πεδίο των αιτίων και των προθέσεων, λες και οι κοινωνικές, οικονομικές, τεχνοεπιστημονικές, πολιτισμικές και πολιτικές εξελίξεις συμβαίνουν δίκην φυσικών φαινομένων. Πέφτουν από τον ουρανό!! Λες και δεν υπάρχουν δυνάμεις και προθέσεις που ευθέως και συνειδητά επιδιώκουν να τις επιφέρουν και να επωφεληθούν από αυτές. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγουν τις κακοτοπιές, τις αντιπαραθέσεις και τις πιθανές ρήξεις. Αναρωτιέμαι όμως: αν μπορούσαμε να συναντήσουμε λαούς από αιώνες ολοσχερώς εξαφανισμένους από το προσκήνιο της ιστορίας όπως τους Χετταίους, τους Φοίνικες, τους Χάζαρους, και τόσους άλλους (5), εξαφανίσεις που έγιναν με φωτιά και με σπαθί, και να συνομιλήσουμε μαζί τους, θα αποδεχόντουσαν άραγε μια τόσο ευκαιριακή όψη της προόδου; Γιατί φαντάζομαι πως η πρόοδος προϋποθέτει τουλάχιστον την διατήρηση της φυσικής ύπαρξης και χωρίς αυτήν είναι παραλογισμός να μιλάμε για πρόοδο. Αλλά όπως είπαμε: αν δεν έχουμε την παραμικρή ευαισθησία και μέριμνα για ο,τιδήποτε έγινε στο παρελθόν, γιατί αυτό έγινε και πέρασε και δεν έχουμε τίποτα πια να κάνουμε μαζί του, τότε είναι εύκολο να αποφανθούμε: τελικά όλα πάνε καλά. Εδώ υπάρχει μόνο ένα μικρό πρόβλημα. Ότι δηλαδή αφήνοντας εντελώς στην άκρη το παρελθόν, μη χρησιμοποιώντας το παρά ως αριθμούς χρήσιμους για την στατιστική μας, χάνουμε οποιαδήποτε πιθανότητα να ασχοληθούμε και με τα αίτια των πραγμάτων. Γιατί όπως και να το κάνουμε, από τις τρεις όψεις του χρόνου, παρελθόν, παρόν και μέλλον, το παρελθόν είναι εκείνο που μας δίνει την δυνατότητα να προσπαθήσουμε τουλάχιστον να εξετάσουμε γιατί έγιναν έτσι και όχι αλλιώς τα γεγονότα, γιατί οι άνθρωποι φέρθηκαν όπως φέρθηκαν, τι καλύτερο μπορούσε να γίνει και δεν έγινε, ποιες είναι οι δυνάμεις που μας βοηθάνε στο καλύτερο και ποιες στο χειρότερο κοκ. Υπενθυμίζω εδώ την φράση του George Santayana: Όποιος δεν θυμάται το παρελθόν του, είναι καταδικασμένος να το ξαναζήσει.
Βέβαια ο Ρόσλινγκ έλεγε ότι ήταν ποσιμπιλιστής («possibilist», ας πούμε «κάποιος που διαπιστώνει τις δυνατότητες») και όχι αφελής οπτιμιστής. Τον ανησυχούσαν 5 παράγοντες (6) δηλαδή μια παγκόσμια πανδημία, η χρηματοπιστωτική/οικονομική κατάρρευση, ο παγκόσμιος πόλεμος, η κλιματική αλλαγή και η ακραία φτώχεια (σελ.283 επ. του βιβλίου). Στο 2024 που βρισκόμαστε σας θυμίζουν τίποτα όλα αυτά;!
Αρνητική επίσης θεωρώ πως είναι η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα, εάν είναι δηλαδή η πρόοδος κάτι σαν μονόδρομος και υποχρεωτική. Και τούτο γιατί αφ ενός έχουμε πλήρη άγνοια τού τι είδους διαχείριση έχουμε κάνει σε εκείνες τις εποχές του παρελθόντος μας που καλύπτονται από απροσπέλαστο πέπλο. Δεν μπορούμε να ξέρουμε, όσο κι αν για ορισμένους (μάλλον για την πλειοψηφία του δυτικού κόσμου εδώ που τα λέμε) το παρόν είναι ασύγκριτα καλύτερο από το παρελθόν, τι συνθήκες επικρατούσαν πριν λίγες χιλιάδες χρόνια και ποιες επιλογές κάναμε ως είδος. Με άλλα λόγια αν αποτύχαμε σε ηθικές κρίσεις και επιλογές. Το να λέμε, την στιγμή που έχουμε πλήρη άγνοια για το παρελθόν μας εκτός από λίγες χιλιάδες χρόνια πριν, ότι ο τωρινός κόσμος είναι ο καλύτερος που θα μπορούσε να υπάρξει και τα δεδομένα μας ότι καλύτερο θα μπορούσαμε να έχουμε, όπως ισχυριζότανε ο δόκτωρ Πανγκλός της σάτιρας του Βολταίρου «Ο αγαθούλης» (7), είναι μια επικίνδυνη απλούστευση που δεν κάνει άλλο από το να αποδεικνύει ότι ο Μπέρτραντ Ράσελ είχε δίκιο όταν έλεγε ότι εμείς οι άνθρωποι δεν αγαπάμε την γνώση αλλά την βεβαιότητα. Αφ ετέρου, μέχρις ότου καταλήξουμε μετά από εντατικό διάλογο στο ποια είδη προόδου υπάρχουν και ποιο είδος θεωρούμε ότι πρέπει να έχει προτεραιότητα στις επιλογές μας, καθώς και ποια είναι τα αίτια της προόδου, δηλαδή τι είναι αυτό που μάς κάνει να προοδεύουμε (ή να οπισθοχωρούμε), δεν μπορούμε, δεν μας επιτρέπεται με περισσή ευκολία να απαξιώνουμε συλλήβδην όλους τους περασμένους πολιτισμούς και όλα τα στοιχεία του παρελθόντος.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
- Ρόσλινγκ Χανς, Ρόσλινγκ Όλα, Ρόσλινγκ – Ρόνλουντ Άννα, Factfulness – Εγκυρογνωμοσύνη, Δέκα λόγοι που κάνουμε λάθος για τον κόσμο μας και γιατί η κατάσταση είναι καλύτερη απ ό, τι νομίζετε, μτφρ. Κώστας Σίμος, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα 2018.
- Berggren Christian, 2018, Good Things on the Rise: The One-Sided Worldview of Hans Rosling. Translation of an essay published in Kvartal, Sept. 20, 2018. Στο διαδίκτυο: https://www.researchgate.net/publication/328759928_Good_Things_on_the_Rise_The_One-Sided_Worldview_of_Hans_Rosling_Translation_of_an_essay_published_in_Kvartal_Sept_20_2018_httpskvartalseartiklarbra-saker-pa-uppgang-roslings-varldsbild-ar-ensidigt-pos
- Γρίβας Κώστας, 2023, Ραδιόφωνο Παραπολιτικά, εκπομπή «Ο Εξαρχείων», 8-6-23, https://www.youtube.com/watch?v=PXpFiP7HQpQ (κυρίως μετά το 25ο λεπτό).
- Θουκυδίδη, Πελοποννησιακός Πόλεμος, Βιβλίο Ε΄ παρ. 89 και 95, μετάφραση Ελ. Βενιζέλου, στο διαδίκτυο: https://www.mikrosapoplous.gr/thucy/vivlia/contents.htm
- Ρίξτε μια ματιά στην Wikipedia στο λήμμα «εξαφανισμένοι λαοί»:
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%B7%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1:%CE%95%CE%BE%CE%B1%CF%86%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%B8%CE%AD%CE%BD%CF%84%CE%B5%CF%82_%CE%BB%CE%B1%CE%BF%CE%AF
- Δείτε μια περίληψη για τον Ρόσλινγκ εδώ: https://en.wikipedia.org/wiki/Hans_Rosling
- Στο διαδίκτυο: https://www.gutenberg.org/ebooks/19942 σελ. 5. Το όνομα Πανγκλός το είχε επινοήσει ο Βολταίρος από τις ελληνικές λέξεις «παν» και «γλώσσες» δηλαδή αυτός που μιλάει όλες τις γλώσσες. Λέει χαρακτηριστικά ο «καθηγητής μεταφυσικο – θεολογικο –κοσμολο – νικολογίας» (!!): «είναι καταφανές ότι τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά από ότι είναι…. παρατήρησε ότι η μύτη έχει σχηματιστεί για να φοράει γυαλιά – έτσι έχουμε γυαλιά (!)….. Επομένως αυτοί που βεβαιώνουν ότι όλα έχουν καλώς έχουν πει κάτι το ανόητο – θα έπρεπε να πουν ότι τα πάντα είναι άριστα».
27-4-2024
Γιάννης Παρασκευουλάκος
Μέλος του «Σόλωνα»
