Στα σύγχρονα συντάγματα θεμελιώνεται η προστασία της αξίας του ανθρώπου. Λόγου χάρη, στο άρθρο 2 παρ. 1 του ισχύοντος Ελληνικού Συντάγματος ορίζεται ότι: «Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Όμως όντως προστατεύεται αυτή η αξία; Νομίζω πως πρόκειται τελικά για κούφια λόγια. Η έννοια αυτή είναι διάτρητη από κάθε είδους ανόητες αντιλήψεις, από επιθέσεις ιδιοτέλειας, φαντασιώσεις και αδιαφορία.
Τι είναι η αξία του ανθρώπου; Στην ουσία, ένα ολόκληρο βασίλειο προσπαθεί να προστατέψει τον εαυτό του, μια και ο άνθρωπος ανήκει στο ανθρώπινο βασίλειο. Αυτό το βασίλειο εκπροσωπεί έναν ιδιαίτερο τύπο συνείδησης που πρέπει να διαφυλαχθεί. Δεν γνωρίζουμε όμως ούτε τι σημαίνει συνείδηση ούτε κατά μείζονα λόγο ανθρώπινη συνείδηση. Η ωμή δύναμη δεν εκπροσωπεί τίποτε ιδιαίτερο όπως λειτουργεί, αν και οι άνθρωποι που την εκφράζουν χρησιμοποιούν αυτόν τον τύπο συνείδησης. Γι’ αυτό δεν σέβεται καμμία ιδέα, αξία ή νόρμα, γιατί αυτές ρυθμίζουν σχέσεις και επιδιώκουν την αρμονία των σχέσεων, ενώ η ωμή δύναμη θέλει να καταστρέψει τις νόρμες και να αφανίσει τις σχέσεις. Τείνει στη θέωση αλλά ως προνόμιο δικό της ενάντια σε ό,τι άλλο υπάρχει. Αυτό το άλλο γίνεται πράγμα, αντικείμενο για χρήση. Με αυτόν τον τρόπο ο άλλος άνθρωπος πεθαίνει απλώς και μόνο γιατί παύει να υπάρχει ως αυτόβουλο υποκείμενο. Αυτό το χαρακτηριστικό βρίσκεται στο βάθος της επιδίωξης της ωμής δύναμης, είτε είναι συνειδητοποιημένο είτε όχι.
Θα πρέπει όμως να ορίσω τι είναι η ωμή δύναμη. Ως ωμή δύναμη δεν εννοώ την όποια βίαιη δύναμη, αλλά αυτήν που δεν προστατεύει την αξία του ανθρώπου και που αντιθέτως επιδιώκει να την αναιρέσει και να δηλώσει ότι τέτοια αξία δεν υπάρχει. Ωμή δύναμη είναι αυτή που δεν έχει καμμία μείξη με άλλα κίνητρα, αλλά αποσκοπεί μόνον στο να διατηρήσει και να επιβάλει τον εαυτό της. Για παράδειγμα, στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές χρησιμοποίησαν ωμή δύναμη με τη μορφή του πολέμου και του θανάτου, αλλά τα κίνητρα ήταν διαφορετικά, έστω με τις ατέλειές τους. Αντιθέτως, μπορεί άλλοι έμμεσοι τρόποι δύναμης, όπως τα κοινοβούλια, η προπαγάνδα ή η λεγόμενη soft power, να αποτελούν ωμή δύναμη, γιατί το κίνητρό της θα είναι να καθυποτάξει πνευματικά τον άνθρωπο. Δηλαδή, η ωμότητα βρίσκεται στο κίνητρο και όχι στη μορφή που παίρνει όταν ασκείται. Θα πρέπει, επομένως, να ορίζει κανείς το κριτήριο που θέτει για να την ορίσει.
Αυτή, λοιπόν, η αξία του ανθρώπου πάντοτε επιχειρείτο να αφανιστεί από τους λάτρεις της δύναμης, τους κυριαρχικούς τύπους (όπως τους αποκαλούσε ο Νίτσε). Σήμερα όμως τέτοιοι άνθρωποι έχουν στα χέρια τους ως βοήθημα την επιστήμη και την τεχνολογία. Τεχνολογικές εξελίξεις, που φαντάζουν στα μάτια των αφελών σαν θαύματα, τείνουν να διαταράξουν τις όποιες ισορροπίες μεταξύ της δύναμης του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης συνείδησης, επειδή προηγούνται κατά πολύ της ικανότητας του ανθρώπου να τις κατανοήσει και να τις ελέγξει. Η συνέπεια είναι αυτές οι τεχνολογίες να εκδιώξουν τον άνθρωπο από τον “οίκο” του και να τον μετατρέψουν σε πράγμα.
Σε κάθε διαφθορά της συνείδησης, αυτό που πλήττεται είναι η αξία του ανθρώπου. Φυσικά, δεν εννοώ ούτε ότι ο άνθρωπος είναι αλάθητος ούτε ότι δεν πρέπει να ελέγχεται για την αντικοινωνικότητά του στο μέτρο του αναγκαίου και του αληθούς, αλλά ότι αυτή η αξία έγκειται στις δυνατότητες που κρύβονται σε αυτή τη συνείδηση.
Επομένως, το πρόβλημα είναι πώς ακριβώς βλέπουν και αντιμετωπίζουν την ανθρωπότητα ως συλλογικότητα και τους ανθρώπους ως άτομα αυτοί που προωθούν σε τέτοιον βαθμό την τεχνολογία, ώστε να μείνουν αναρίθμητα πλήθη ανθρώπων άνεργοι, ελεγχόμενοι από την οποιαδήποτε εξουσία και κατ’ αυτούς άχρηστοι. Υπάρχει αφέλεια, αδιαφορία ή σκληρότητα; Ο άνθρωπος καλείται πάντοτε να επιλέξει ανάμεσα σε διάφορες δυνατότητες, τις οποίες μπορούμε να κατατάξουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες: αυτήν όπου υπάρχει η αξία του ανθρώπου ως υποκειμένου, το οποίο έχει δυνατότητες και πρέπει να γίνεται σεβαστό, και εκείνην όπου ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα τυχαίο συμβάν, μια ιστορική κατασκευή, που, όπως τυχαία προέκυψε, ομοίως τυχαία μπορεί να παραμεριστεί επειδή δεν έχει καμμία ιδιαίτερη αξία. Με αυτό όμως το σκεπτικό της ασήμαντης τυχαιότητας εισερχόμαστε σε ένα πεδίο αντίληψης όπου επικρατεί η ωμή δύναμη (με την παραπάνω έννοια) και η τυχαιότητα, με ό,τι φρικαλέο μπορεί να προκύψει στο διάβα τους – γιατί μόνον φρικαλέο μπορεί να είναι, εφ’ όσον αναγκαστικά μια τέτοια τυχαιότητα καταλήγει σε ορισμένη αντίληψη. Δηλαδή, εφ’ όσον η δύναμη κυριαρχείται από την αντίληψη της τυχαιότητας, με αυτή την έννοια, όποιος την κατέχει την χρησιμοποιεί νομίμως όπως του αρέσει, χωρίς να έχει καμμία ηθική ευθύνη, αφού και ο ίδιος είναι προϊόν της ίδιας τυχαιότητας και άρα ανεύθυνος.
Ορισμένοι θεωρούν οπισθοδρομική την προσκόλληση σε ένα σύστημα αξιών, απλώς και μόνον γιατί είναι παλιό και γιατί – κατ’ αυτούς – κάθε σύστημα είναι περιοριστικό της ελευθερίας. Όμως μπορεί να υπάρχουν και συστήματα αξιών διαχρονικά. Αυτά που σχετίζονται με τις μεγάλες ιδέες δεν μπορεί παρά να είναι διαχρονικά, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι οι ερμηνείες μας για τις ιδέες αυτές προσαρμόζονται στις νέες ανάγκες κάθε εποχής με τρόπο που αυτές οι ιδέες να αυξάνουν την επιρροή τους και όχι να παραμερίζονται από κάτι δήθεν νέο. Για παράδειγμα, αν η δικαιοσύνη είναι μία παλιά ιδέα, τότε το νέο δεν μπορεί ποτέ να είναι το άδικο, αλλά μία καλύτερη προσέγγιση της δικαιοσύνης, εφ’ όσον η αληθινή και πλήρης δικαιοσύνη είναι προς το παρόν ανέφικτη.
Κατά βάθος, αυτό που ενοχλεί τους λάτρεις της ωμής δύναμης δεν είναι το παρωχημένο ενός συστήματος, αλλά αυτή καθεαυτήν η ύπαρξη των αξιών. Ποια είναι όμως η έννοια του παρωχημένου; Παρωχημένο δεν είναι κατ’ ανάγκην ό,τι έχει θεμελιωθεί στο παρελθόν. Αυτό που είναι πραγματικά παρωχημένο είναι αυτό που είναι παρακμασμένο, δηλαδή δεν αντιστοιχεί πια στην τρέχουσα συνείδηση των ανθρώπων και δεν αποτελεί βήμα προς το μέλλον. Συνήθως τέτοια στοιχεία ενσωματώνουν παλιές αξίες που δεν αποτελούν πλέον οράματα, αλλά γεγονότα ήδη εμπεδωμένα στην ανθρώπινη συνείδηση. Ένα παράδειγμα αποτελούσε η τυφλή πίστη και η υποταγή στους αρχηγούς των φυλών, λαών και ομάδων, απομεινάρι της οποίας αποτέλεσε η απολυταρχία του πρόσφατου παρελθόντος. Για το μακρινό παρελθόν δεν γινόταν διαφορετικά, γιατί έτσι αποτρεπόταν το χάος και η διάλυση. Όμως σήμερα αυτό δεν μπορεί να αποτελεί αληθινή αξία, γιατί ο άνθρωπος πρέπει πια να αυξήσει την ελευθερία του και την ικανότητα διάκρισης. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει η πίστη και η πειθαρχία να χαθούν, αλλά θα πρέπει πια να απευθύνονται σε πιο άυλες αξίες, όπως η δικαιοσύνη, η ελευθερία, η ενότητα κ.ά. και να διακρίνει ο άνθρωπος ποιος τις υπηρετεί. Τέτοιες παρωχημένες καταστάσεις είναι πλέον ταυτόσημες με την ανυπαρξία αξιών. Θα ρωτήσει κανείς γιατί μία αξία παύει να είναι αξία. Αυτό συμβαίνει, γιατί η αξία εξυπηρετεί πάντοτε πνευματικές ανάγκες και οδηγεί τον άνθρωπο στο να διευρύνει την ελευθερία και την κατανόησή του. Και εφ’ όσον οι ανάγκες είναι εξελισσόμενες, γι’ αυτό και οι αξίες πρέπει να επαναπροσδιορίζονται, αλλιώς θα έχουμε φαινόμενα παρακμής.
Οι νέες ανάγκες πρέπει να είναι αληθινές – τονίζω το “αληθινές”, γιατί πολλές ανάγκες παρουσιάζονται σαν τέτοιες, ενώ δεν είναι. Τέτοια συμβαίνουν στις εποχές που επίκειται η ανάδυση του νέου και καλύτερου. Αυτή η ανάδυση είναι αναπόφευκτη, βρίσκεται στη φύση του γίγνεσθαι, αλλά το αν σαν άνθρωποι θα ανταποκριθούμε είναι στο χέρι μας. Τότε, μάλιστα, είναι που γίνεται και η αντίστροφη προσπάθεια για παγίωση της πλάνης ότι η ελευθερία απαιτεί ανυπαρξία συστήματος αξιών, με την δικαιολογία ότι δήθεν ένα σύστημα περιορίζει την ελεύθερη ανάπτυξη του ανθρώπου. Αυτή όμως η αντίληψη επιδιώκει κάτι ακόμη πιο παρωχημένο από τις γνωστές και εξαντλημένες αξίες μας, κάτι που κρύβεται πολύ πίσω στον χρόνο και αποτελεί για τον σημερινό κόσμο μία ανείπωτη βαρβαρότητα.
Κουβέντα φυσικά δεν γίνεται από τους εχθρούς του συστήματος αξιών για το ότι, με τη δική τους οπτική, η δική τους ελεύθερη ανάπτυξη είναι τέτοια και τόση που αποτελεί καταστροφή για όλους τους άλλους γιατί στοχεύει απευθείας στην ανισότητα. Στο βάθος τους τέτοιες απόψεις κρύβουν κάτω από θεωρίες αμφισβήτησης και αποδόμησης την επιθυμία για προσωπική υπερίσχυση. Και η προσωπική υπερίσχυση αυτής της έντασης είναι έκφραση παρερμηνεία και στρέβλωση της τάσης για θέωση. Η αποδόμηση καθεαυτήν δεν είναι αρνητική, αλλά αυτό που μετράει είναι η πρόθεση και ο σκοπός που τείνει να εξυπηρετήσει, όταν φθάνει κανείς σε εκείνο το σταυροδρόμι επιλογών.
Κάθε προσκόλληση σε ένα σύστημα αξιών μπορεί να είναι οπισθοδρομική, όταν αποβλέπει σε τυπικά χαρακτηριστικά και χάνει την ουσία. Π.χ. ορισμένου είδους συμπεριφορά όπως η φιλανθρωπία μπορεί να είναι ένδειξη ηθικής, αλλά μπορεί και να είναι υποκρισία. Αλλά και η αντίθετη συμπεριφορά μπορεί να είναι υποκριτική, γιατί μπορεί μεν να αποδομεί την προηγούμενη υποκρισία, αλλά ενδεχομένως εισάγει μία νέα υποκρισία, ίδια ή χειρότερη από την πρώτη. Δηλαδή, αυτή καθεαυτήν η αποδόμηση του παλιού δεν αποτελεί εγγύηση για το “καλό, το ωραίο και το αληθινό”. Η ουσία, εν ολίγοις, βρίσκεται στο κίνητρο και τον στόχο μιας ορισμένης συμπεριφοράς.
Η αποδόμηση αυτή μπορεί να γίνει είτε μέσω της σκέψης και των απόψεων που επικρατούν στην κοινωνία είτε από τις συνθήκες που ευνοούν τέτοιες απόψεις. Αυτό το παρατηρούμε στην εποχή μας που έχει επηρεαστεί σχεδόν μοναδικά από την εξέλιξη της τεχνολογίας παντός είδους και πρόσφατα με την εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης. Είναι τόσο συντριπτική αυτή η τεχνολογική-επιστημονική εξέλιξη και τόσο υπέρτερη των δυνάμεων του σύγχρονου ανθρώπου που αυτό που πριν ήταν μια απλή σκέψη διαφόρων διανοητών αρχίζει να γίνεται σήμερα μία πραγματικότητα, που μπορεί να δικαιολογήσει τα πάντα, κάθε αλαζονεία, κάθε τρέλλα και κάθε προσβολή της αξίας του ανθρώπου. Και το μεγάλο πλήθος των ανθρώπων, που επιθυμεί απλώς να ζήσει ήσυχα και καλά, χωρίς ιδιαίτερες μέριμνες, που η κύρια μέριμνά του ήταν πάντοτε να απαλλαγεί από τις υλικές ανάγκες και αν είναι δυνατόν να επεκτείνει το έχειν, είναι τελείως ανέτοιμο να αντιμετωπίσει νοητικά, ψυχολογικά και πρακτικά αυτές τις νέες εξελίξεις, να τις ερμηνεύσει και να πάρει αποφασιστική θέση απέναντί τους. Δεν μπορεί να σταθεί στον κόσμο των εννοιών για να διακρίνει το αληθινό από το ψεύτικο, γιατί έχει συνηθίσει σε συνθήματα και επιφανειακά λόγια – και δεν υπάρχει πια χρόνος για κατανόηση και αποτροπή των συνεπειών αυτής της κατάστασης. Η αδιαφορία και η απουσία από το πολιτικό γίγνεσθαι αποτελεί και αυτή ένα είδος σποράς και τώρα είναι η ώρα της συγκομιδής των καρπών τους.
Τελευταία, διαβάζουμε συχνά για την μειωμένη αξία του ανθρώπου όπως τον ξέρουμε, ότι δεν αποτελεί κάτι τόσο σημαντικό, αφού δεν έχει κάποιαν ιδιαίτερη άυλη αξία, αφού ακόμη και η τεχνητή νοημοσύνη έχει πολύ περισσότερες δυνατότητες από αυτόν, αφού μπορεί να αναμειχθεί με τεχνητά μέρη για να γίνει ικανότερος και, στο τέλος, αρχίζουν να χάνονται τα όρια ανάμεσα στο φυσικό και το τεχνητό, με συνέπεια να γίνεται κι αυτός “πράγμα”. Να, λοιπόν, πώς πάμε μέσα από απλοϊκότητες (που όμως δύσκολα μπορούν να απαντηθούν) στην νομιμοποίηση της ωμής δύναμης. Το ζήτημα για την ανθρωπότητα δεν είναι να δώσει τεχνητές απαντήσεις ή να κραυγάζει απλώς από απελπισία και αντίδραση, αλλά να κατανοήσει τη φύση των πραγμάτων και τους κινδύνους, γιατί μόνον τότε θα μπορέσει να υποστηρίξει με αληθινό σθένος και ανυποχώρητη στάση την θέση της και τις αποφάσεις της γι’ αυτά τα προβλήματα. Δεν μπορεί να λειτουργεί συνεχώς στο πεδίο του έχειν (που είναι καθαρά πεδίο δυνάμεως και ανταγωνισμού) και έπειτα να απαιτεί έλεος από αυτή τη δύναμη.
Επομένως, η αξία του ανθρώπου πρέπει να επαναπροσδιοριστεί και να αποκτήσει μεγαλύτερο βάθος, αντί να είναι μία συναισθηματική, αβαθής, τυχαία και ευάλωτη έννοια. Το νόημα υπάρχει, αλλά πρέπει να το αναζητήσουμε και να αφήσουμε κατά μέρος τις εύκολες και πικάντικες απόψεις που άλλο δεν κάνουν από το να ρίχνουν περισσότερο σκοτάδι σε αυτό που ήδη υπάρχει.
13/5/23
Ιωάννα Μουτσοπούλου
