La mort de Socrate-Francois Boucher-1762
3ο μέρος του άρθρου: Στοχαζόμενοι για την έννοια της προόδου και της οπισθοδρόμησης (Το δεύτρο μέρος : “Απαντώντας σε κάποια ερωτήματα για την έννοια της προόδου “)
Για ο,τιδήποτε είναι προϊόν ανθρώπινης δραστηριότητας δεν μπορούμε να ισχυριζόμαστε ότι αποτελεί αυτοσκοπό. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα πηγάζει από σκοπούς περισσότερο ή λιγότερο συνειδητούς, είναι δηλαδή ένα αποτέλεσμα. Ακόμα κι αν ολόκληρη η ανθρωπότητα υιοθετήσει κάποιον σκοπό και πάλι θα αποτελεί αποτέλεσμα των διαθέσεων και προθέσεων ανθρώπων. Πιθανόν να υπάρχουν άνθρωποι που δεν ξέρουν γιατί υιοθετούν κάποιον σκοπό άλλου ή άλλων ανθρώπων ή και ολόκληρων εθνών. Αυτό απλώς σημαίνει ότι κάποιοι πιο δραστήριοι ή επιδέξιοι ή πρωτοβουλιακοί χαρακτήρες θα έχουν επιβάλλει τα «θέλω» τους, τις προτεραιότητές τους και τις αξίες τους ή αλλιώς την «ατζέντα» τους όπως έχει επικρατήσει να λέγεται. Ως προϊόν επομένως ανθρώπινης δραστηριότητας πρέπει πάντα να υπόκειται σε αξιολόγηση και μάλιστα αξιολόγηση διαρκή και όσο το δυνατόν πιο αποσπασμένη. Με την λέξη «αποσπασμένη» εννοώ ότι πρέπει, όσο αυτό μας είναι δυνατό, να παίρνουμε αποστάσεις από την εποχή μας και τα κριτήρια που αυτή αναγκαστικά κομίζει. Διαφορετικά η οποιαδήποτε εξέταση σε βάθος και ενδεχόμενη αναθεώρηση μιας πεποίθησης, ενός θεσμού, ενός πολιτισμικού χαρακτηριστικού θα είναι αδύνατη – αυτό που ισχύει θα θεωρείται αλάνθαστο και μη αναθεωρητέο. Αυτή είναι η κακή όψη της συντήρησης. Συχνά η τάση να θεωρήσουμε μιαν άποψη ή μια πεποίθηση αυτοσκοπό, δεδομένο, αναλλοίωτο κοκ (το ανάλογο δηλαδή της θεοκρατικής άποψης για την οργάνωση της κοινωνίας αλλά με σύγχρονους όρους), δεν είναι παρά η επιτυχία μιας ελίτ που θεσπίζει ή επωφελείται από την πεποίθηση, τον θεσμό, την άποψη, την τάση, αλλά δεν θέλει να εκτεθεί στο κοινό διεγείροντας τα ανταγωνιστικά και στοχαστικά του αντανακλαστικά, κάνοντας αόρατο, αφαιρώντας το συμφεροντολογικό κριτήριο που ωθεί τις εξελίξεις, από το προσκήνιο και την κοινή θέα, και προβάλλοντας τα οφέλη, που συχνά υπάρχουν, και το «αυτονόητο», το μη επιδεχόμενο αμφισβήτηση.
Με τα παραπάνω εννοείται πως δεν υπαινίχθηκα ότι η πρόοδος, που είναι και αυτή αποτέλεσμα κυρίως ανθρώπινων δράσεων άρα ένα αποτέλεσμα, είναι πάντα προϊόν ανθρωπίνων συμφερόντων. Όλα τα είδη της προόδου (στα οποία θα αναφερθώ σε επόμενο άρθρο, προτεραιοποιώντας τα – κατά την γνώμη μου πάντα) έχουν συχνότατα στα θεμέλιά τους ανθρώπους ή κινήματα ή ρεύματα σκέψης καθόλα ανιδιοτελείς. Εξ άλλου οι κοινωνίες, χωρίς συνειδητή τουλάχιστον ιδιοτέλεια, θεωρούν σχεδόν πάντα τα δικά τους χαρακτηριστικά ως άριστα και πρότυπα για μίμηση από τις άλλες κοινωνίες. Συχνά βέβαια εθελοτυφλούν ως προς την ποιότητά τους και άλλοτε δεν εννοούν καν αυτά που αποτελούν διακηρυγμένες αξίες τους. Πάρτε για παράδειγμα την Διακήρυξη Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ της 4ης Ιουλίου 1776 (1). Στην δεύτερη παράγραφό της λέει: «Δεχόμαστε τις εξής αλήθειες ως αυταπόδεικτες, πως όλοι οι άνθρωποι δημιουργούνται ίσοι, και προικίζονται από τον Δημιουργό τους με συγκεκριμένα απαραβίαστα Δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι το δικαίωμα στη Ζωή, το δικαίωμα στην Ελευθερία, και το δικαίωμα στην επιδίωξη της Ευτυχίας». Πώς τώρα αυτή η διατύπωση («όλοι οι άνθρωποι» κλπ) συναρμόζεται με την δουλεία αυτό μόνο οι συγγραφείς και οι υπογράφοντες της Διακήρυξης μπορούσαν να μας το εξηγήσουν. Πάντως η 13η, η 14η και η 15η Τροπολογία του Συντάγματος (2), που κατήργησαν την δουλεία και απαγόρευσαν τις φυλετικές διακρίσεις (έστω στο γράμμα κατ’ αρχή), ψηφίστηκαν το 1865, το 1868 και το 1870 αντίστοιχα, δηλαδή σχεδόν 100 χρόνια αργότερα.
Πολλές φορές τα θεμελιώδη κριτήρια, οι βασικές αρχές και πεποιθήσεις που ρυθμίζουν και χαρακτηρίζουν μια κοινωνία δεν είναι προϊόν επιδιώξεων κάποιων ισχυρών ελίτ, αλλά αυτές οι ελίτ μάλλον είναι αποτελέσματα αυτών των χαρακτηριστικών, την πηγή και έναρξη των οποίων συχνά είναι δύσκολο να εντοπίσουμε, και οι οποίες (ελίτ) απλά επωφελούνται ανεβαίνοντας στο τραίνο των εξελίξεων γρηγορότερα από άλλους. Για παράδειγμα, σε καμμία περίπτωση δεν θεωρώ ότι οι θρησκείες δημιουργήθηκαν από τα ιερατεία. Αντιθέτως θεωρώ ότι είναι δημιούργημα αφ ενός μεγάλων ανθρώπων με σαφέστατα αγαθές προθέσεις και σκοπούς και αφ ετέρου της ενδιάθετης τάσης και δίψας του ανθρώπου για μετοχή στο όλο και το θαυμαστό. Όταν λέω μεγάλων «ανθρώπων» έχω επίγνωση ότι στην δική μας χριστιανική θρησκεία δεχόμαστε ως ιδρυτή «τον Χριστό τον υιό του Θεού του ζώντος» όπως είπε ο Πέτρος. Δεχόμενος όμως ότι πολλοί άνθρωποι δεν πιστεύουν σε κάποιον Θεό και δεχόμενος ότι η απουσία αυτή πίστης δεν εμποδίζει καθόλου τις δυνατότητές μας επικοινωνίας και συμφωνίας, έκανα λόγο για «μεγάλους ανθρώπους», αφού τουλάχιστον την μεγαλωσύνη νομίζω ότι δεν θα αμφισβητήσει κανείς καλόπιστος συζητητής. Επανερχόμενος στα ιερατεία θεωρώ ότι αυτά (βέβαια δεν εννοώ στο σύνολό τους) διαχρονικά επιδίωξαν να χρησιμοποιήσουν την θρησκεία για να υποτάξουν και να «συμμορφώσουν» τους ανθρώπους στις δικές τους επιδιώξεις και αντιλήψεις και τελικά, αντί για την ελευθερία και την «περισσή ζωή» που υποσχέθηκε ο Χριστός (παίρνοντας ως πρώτο παράδειγμα την δική μας θρησκεία), να τους καταστήσουν ανελεύθερους και «κατσιασμένους». Πρακτικά συμμετείχαν σε αυτό που ο παπά Φιλόθεος Φάρος αποκαλεί «γενοκτονία των ανθρωπίνων δυνατοτήτων» (3). Πρόκειται για «γενοκτονία» που διαπράττουμε συλλογικά σαν κοινωνία και με κάθε δυνατό τρόπο, και όχι μόνο τα ιερατεία.
Η γνώμη μου επομένως για όλα αυτά που θεωρούμε σήμερα ως αυτοσκοπούς, μεταξύ των οποίων και την πρόοδο, είναι πώς πρόκειται για μια φενάκη. Στην πραγματικότητα πρόκειται για σκοπούς κάποιων, ανθρώπων, συλλογικοτήτων, εθνών ολόκληρων, που έχουν ειδικά συμφέροντα ή προσκόληση στην επίτευξή τους και τους παρουσιάζουν ως αυτοσκοπούς για να καταπαύσουν κάθε αντίρρηση ή επιφύλαξη αλλά και γιατί είναι ταυτισμένοι μέχρι θανάτου με αυτούς.
Υπάρχουν γνήσιοι αυτοσκοποί στην ζωή μας; Δύσκολο να το πούμε. Πάντως, και εδώ αντιλαμβάνομαι πως διακινδυνεύω την πρόκληση αγανάκτησης εκ μέρους του αναγνώστη, ακόμα και η ανθρώπινη ζωή, επάνω στην οποία τόσο έχουμε στηρίξει το σύγχρονο νομικό μας και αξιακό σύστημα (μια αξία βέβαια διάτρητη από άπειρες παραβάσεις όπως μας μαρτυράει τόσο η ιστορία όσο και η επικαιρότητα), δεν μπορεί να θεωρηθεί ένας αυτοσκοπός. Θα με ρωτήσει κάποιος: «μα στις μέρες μας, όπου όπως ο ίδιος επισήμανες, η ανθρώπινη ζωή φαντάζει ήδη σχεδόν ασήμαντη έχουμε τα περιθώρια να ροκανίσουμε ακόμα λίγο από την αξία της»; Η ιστορία μας έχει διασώσει πολλές μαρτυρίες για αξίες υπέρτερες της ζωής καθεαυτής. Για παράδειγμα ο Σωκράτης μας είπε ότι ζωή χωρίς αυτοεξέταση είναι μια ζωή άχρηστη, που δεν αντέχεται. Ο Σπάρτακος μας είπε ότι η ζωή δεν πρέπει να γίνεται θυσία στο θέαμα αλλά θυσία στην ελευθερία. Οι Έλληνες πρόγονοί μας ξεσηκώθηκαν με σύνθημα «Ελευθερία ή Θάνατος» το 1821. Και ένας αξιολογότατος στοχαστής του 20ου αιώνα, ο Λιούις Μάμφορντ, σε διάλογο (διάλογο που μάς διασώζει ο Κρίστοφερ Λας) που είχε με έναν φιλελεύθερο το 1940, όταν δηλαδή ήδη μαίνεται ο πόλεμος στην Ευρώπη αλλά οι ΗΠΑ είναι ακόμα εκτός, υπεραμύνεται του «σωστού ξοδέματος» της ζωής. Ο συνομιλητής του Μάμφορντ έλεγε ότι δεν θα μπορούσε να υποστηρίξει μία πολιτική απόφαση που θα οδηγούσε πιθανώς σε πόλεμο και συνεπώς θα έφερνε τον θάνατο άλλων ανθρώπων. «Όταν αντέτεινα (διηγείται ο Μάμφορντ) ότι η αποτυχία να λάβουμε μια τέτοια απόφαση στην κρατούσα διεθνή κατάσταση θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε έναν λιγότερο γόνιμο θάνατο των ίδιων ανθρώπων ύστερα από έξι μήνες ή έξι χρόνια ομολόγησε ότι για κείνον οσοσδήποτε επί πλέον χρόνος θα ξοδευόταν για την ιδιωτική απόλαυση της ζωής φαινόταν έτσι κερδισμένος». Ο άνθρωπος αυτός είχε «πάψει να ζει σε έναν κόσμο μεστό νοήματος», κατέληξε ο Μάμφορντ. «Γιατί ένας κόσμος μεστός νοήματος είναι ένας κόσμος που κρατάει ένα μέλλον το οποίο εκτείνεται πέρα από την ατελή προσωπική ζωή του ατόμου· έτσι ώστε μια ζωή που θυσιάζεται τη σωστή στιγμή είναι μια ζωή που έχει ξοδευτεί καλά, ενώ μια ζωή που την φυλάγουμε υπερβολικά προσεκτικά, την διατηρούμε υπερβολικά ντροπιαστικά, είναι μια ζωή τελείως υποταγμένη» (4).
Αν με ρωτάτε λοιπόν αν θεωρώ κάτι από την ζωή μας ως αυτοσκοπό, θα κατέληγα και εγώ στην ελευθερία – και ειδικά στην εποχή μας ακόμα πιο πολύ. Αλλά σε αυτό, δηλαδή τι εννοώ λέγοντας ότι στην εποχή μας η ελευθερία γίνεται όλο και σημαντικότερη, θα επεκταθώ σε κατοπινό σημείο του άρθρου.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
(1) Στο διαδίκτυο σε ελληνική μετάφραση:
(2) Στο διαδίκτυο σε ελληνική μετάφραση:
(3) π. Φιλόθεος Φάρος, συζήτηση με τον Γιάννη Πανταζόπουλο στο podcast του Lifo, στο διαδίκτυο: https://www.lifo.gr/podcasts/originals/filotheos-faros-ayto-poy-apokaloyme-thriskeia-einai-ena-soro-apokroystika. Η σχετική αναφορά βρίσκεται στην αρχή της συζήτησης όμως νομίζω ότι πρόκειται για μια πολύ φρέσκια παρουσίαση διαφόρων παθογενειών της θρησκείας αλλά και του ύψους που αυτή εμπεριέχει.
(4) Το απόσπασμα το βρήκα εδώ: Μουτσοπούλου Ιωάννα, Έθνη και Ανθρωπότητα στον Κόσμο της Έννοιας, εκδ. Αειφορία, 2021, σελ. 317.
1-5-2024
Γιάννης Παρασκευουλάκος
Μέλος του ΣΟΛΩΝΑ
