Μέχρι τώρα, αυτό που απασχολεί την κοινή αντίληψη είναι η απώλεια οικονομικών πόρων, τα στενά οικονομικά μεγέθη, αυτό που αντιστοιχεί άμεσα σε χρήμα. Επίσης, αντιμετωπίζουν τις μεγάλες δυνάμεις και την επιτυχία τους με έναν θαυμαστικό αλλά, ταυτόχρονα, επιπόλαιο και επιφανειακό τρόπο. Όμως πρέπει να αναρωτηθούμε: Γιατί οι μεγάλες δυνάμεις έχουν τέτοια επιτυχία στις καινοτομίες; Είναι επειδή ο πλούτος τους μπορεί να χρηματοδοτεί τα καλύτερα μυαλά από όλον τον κόσμο, για να κάνουν στοχευμένες επιστημονικές έρευνες, τα αποτελέσματα των οποίων κατόπιν ενσωματώνουν στην εθνική τους εμβέλεια δυνατοτήτων ή ακόμη και στις προσωπικές δυνατότητες εκείνων που τις χρηματοδοτούν. Η γνώση είναι πάντοτε δύναμη, γι’ αυτό κρατιέται μακριά από το ευρύ κοινό. Οι ελίτ πάντοτε επιδιώκουν να έχουν περισσότερες πληροφορίες από τους λαούς. Θα πρέπει όμως να δούμε καθαρά ότι αντίστοιχα πράγματα συμβαίνουν και μεταξύ των απλών ανθρώπων π.χ. στον εργασιακό χώρο. Αυτό συμβαίνει γιατί η γνώση είναι μέσον ανταγωνισμού, δηλαδή ωμή δύναμη.
Στο βιβλίο “Κίνα Α.Ε.” (Κλειδάριθμος 2006, σελ. 298) ο αμερικανός δημοσιογράφος Τεντ Φίσμαν αναφέρει πως η πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση στις ΗΠΑ είναι κατώτερη των προσδοκιών, αν και η πανεπιστημιακή διατηρεί μία κορυφαία θέση. “Όμως τα συγκριτικά πλεονεκτήματα που στηρίζουν την δυνατότητα των αμερικανικών πανεπιστημίων να παράγουν τους πιο ικανούς εργαζομένους στον κόσμο αρχίζουν να ξεθωριάζουν… Εξίσου απειλητική, ωστόσο, είναι η φθίνουσα ικανότητα των αμερικανικών πανεπιστημίων να προσελκύουν τους καλύτερους και λαμπρότερους ξένους φοιτητές… Στο σύντομο όμως διάστημα που μεσολάβησε από την 11η Σεπτεμβρίου και μετά, άλλες χώρες έμαθαν πώς να προσελκύουν τους καλύτερους φοιτητές στον κόσμο και οι ΗΠΑ είναι απλώς ένας από τους πολλούς προορισμούς από τους οποίους μπορούν να διαλέξουν οι πιο διακεκριμένοι”. Εξάλλου γνωρίζουμε πως και η Κίνα αρχίζει και αυτή να απορροφά ξένους φοιτητές στα μεγάλα της πανεπιστήμια. Και όσο οι άνθρωποι και τα κράτη εξακολουθούν να έχουν οικονομικά κριτήρια για την επιτυχία και τη ζωή, αυτή η απώλεια ανθρώπινου δυναμικού θα είναι αναπόφευκτη.
Ποιες είναι οι παρενέργειες αυτού του γεγονότος; Είναι πολλές και ποικίλες.
Πρώτον, τα έθνη είναι μία αναγκαία ποικιλία ανθρώπινων τύπων συνείδησης και εμπλουτίζουν το όλο της ανθρωπότητας, όπως π.χ. επιστήμονες, καλλιτέχνες, νέοι εργαζόμενοι κ.ά. Όμως έχουν ανάγκη από εκείνους που έχουν μεγαλύτερη γνώση και κυρίως κατανόηση των πραγμάτων και οι οποίοι μπορούν έμμεσα να δώσουν διέξοδο στο μεγάλο πλήθος των ανθρώπων μέσω της επιρροής τους. Αλλά, όταν αυτοί ακριβώς οι άνθρωποι φεύγουν από την κοινωνία όπου ανήκουν, αυτή μένει τρόπον τινά ακέφαλη και “πέφτουν” επάνω της ανεπεξέργαστα επιρροές από άλλους πολιτισμούς που δεν υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι για να τις μετασχηματίσουν με νοήμονα τρόπο ώστε να είναι κατάλληλες για την κοινωνία αυτή. Η κοινωνία οπισθοδρομεί και παθητικοποιείται.
Από το άλλο μέρος, αυτοί οι “γνωρίζοντες” άνθρωποι εντάσσονται σε μια άλλη ξένη κοινωνία και χρηματοδοτούνται αλλά προσαρμοσμένοι στις επιδιώξεις αυτής της ξένης κοινωνίας που ταιριάζουν στην ιδιοσυχνότητά της, π.χ. μία τεχνοκρατική κοινωνία. Και όχι μόνον της κοινωνίας, αλλά κυρίως των χρηματοδοτών τους.
Αυτή η κατάσταση αυξάνει τη δύναμη μίας χώρας αλλά σε βάρος άλλων και με τον καιρό αυξάνεται το χάσμα ανάπτυξης με τον υπόλοιπο κόσμο ακόμη περισσότερο. Αυτό είναι μία δυσαρμονία με απρόβλεπτα αποτελέσματα, ένα από τα οποία είναι το μονοδιάστατο της πολιτισμικής ανάπτυξης.
Θα ρωτούσε ίσως κάποιος, μήπως πρέπει να υπάρχει συνεργασία μεταξύ των κοινωνιών. Φυσικά πρέπει να οι κοινωνίες να συνεργάζονται, αλλά εδώ δεν πρόκειται για συνεργασία, μα για απορρόφηση δυναμικού ώστε να αυξηθεί μονομερώς η δύναμη του ενός και μόνο μέρους και η δύναμή του να μπορεί να κατευθύνει τα πράγματα περιφερειακά ή παγκόσμια. Η συνεργασία θα ήταν επωφελής, γιατί θα λειτουργούσαν ταυτόχρονα διάφορες οπτικές όχι μόνον στην επίτευξη ενός στόχου αλλά και στην θέσπιση των κριτηρίων για επιλογή του στόχου. Όμως δεν γίνεται αυτό, αντίθετα επιδιώκεται να επιτευχθούν συγκεκριμένοι και μηδαμινοί στόχοι μερικών ανθρώπων που με τη δύναμή τους υποτάσσουν τα πάντα στις δικές τους επιθυμίες. Επομένως, η αληθινή συνεργασία πρέπει να γίνεται αλλά με ισόρροπη ανάπτυξη και των συλλογικοτήτων, ώστε η αξία της διαφορετικότητας και του πλουραλισμού να μην χάνονται.
Βέβαια, συνήθως, κατανοούμε τις έννοιες (π.χ. τη συνεργασία) με τελείως επιφανειακό τρόπο και σχεδόν πάντοτε άμεσα πραξιακό, μας ενδιαφέρει περισσότερο το τυπικό μέρος της συνεργασίας και όχι η συνεργασία καθεαυτήν, δηλαδή συνεργασία σε επίπεδο κινήτρων και στόχων. Έτσι, η συνήθης συνεργασία γίνεται μέρος του ανταγωνιστικού παιχνιδιού.
Δεύτερον, ένα άλλο θέμα που είναι κάπως συναφές – αν και όχι απόλυτα – είναι το ζήτημα των πατεντών. Δεν εννοώ συνολικά, αλλά κάποιες όψεις του σίγουρα άπτονται του προβλήματος που πραγματεύεται αυτό το άρθρο. Δηλαδή, όλες οι επιστημονικές ανακαλύψεις στηρίζονται πάνω σε προηγούμενες σκέψεις και ανακαλύψεις που έγιναν σε διάφορους πολιτισμούς από την αρχαιότητα έως σήμερα. Αυτός που έχει σήμερα την πατέντα ίσως θα έπρεπε να πληρώνει μέρος των κερδών του στις χώρες ή στις συλλογικότητες από όπου προήλθαν αυτές οι θεμελιώδεις γνώσεις που στήριξαν τα επόμενα βήματα πολιτισμού, ή σε κάποιο ιδιαίτερο ταμείο ή κάπου αλλού για χάρη του κοινού καλού. Αλλά μήπως αυτές θεωρούνται παγκόσμια κληρονομιά αν και είναι το θεμέλιο, ενώ οι πατέντες (που δεν είναι το θεμέλιο) όχι; Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια διαχρονική “συνεργασία” μεταξύ των ανθρώπινων γενεών και δεν μπορεί κανείς να την εκμεταλλεύεται για τον εαυτό του και μόνον. Όταν κάποιος εκμεταλλεύεται (και όχι μόνον οικονομικά) αυτό το νοητικό δυναμικό σε μια μεταγενέστερη εποχή, φαίνεται σαν οι χώρες που προσέφεραν το θεμέλιο να έχουν χάσει ένα σημαντικό ανθρώπινο δυναμικό και αυτό μάλιστα να χρησιμοποιείται εις βάρος τους όπως συμβαίνει σήμερα με την φυγή ανθρώπινου δυναμικού από τις πιο αδύναμες χώρες. Βέβαια, δεν εννοώ ότι δεν πρέπει να προστατεύονται οι διάφορες ανακαλύψεις, αντιθέτως μάλιστα. Όμως πρέπει να υπάρξει και ένα πλαίσιο εύρους και ποιότητας κριτηρίων, ώστε να επιτευχθεί κάποια δικαιοσύνη και ισορροπία σε διεθνές επίπεδο.
Τρίτον, πρέπει να δούμε και την περίπτωση της απώλειας ανθρώπινου δυναμικού μέσα στην ίδια την χώρα, όταν αυτή παρακμάζει, αλλοιώνεται και υποβαθμίζεται ο πολιτισμός της και, κυρίως, όταν ένας λαός χάνει το πνεύμα του. Αυτό, βέβαια, ισχύει και για ολόκληρες περιοχές όπως την Δύση, που εκφράζουν κάποιον ιδιαίτερο πολιτισμό. Ακόμη χειρότερα μπορεί να ισχύει για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η πνευματική παρακμή των ανθρώπων – που μπορεί να οφείλεται σε πολλούς λόγους – είναι το χειρότερο από τα δεινά, δεν διώχνει απλώς τα άτομα, αλλά τα αδρανοποιεί και τα οδηγεί σε σάπισμα εκεί όπου βρίσκονται. Τότε οι δυνατότητες δεν μπορούν πια να εκφραστούν, ακόμη και αυτές που εκφράζονται χάνουν τη δύναμή τους με τον χρόνο γιατί δεν υπάρχουν άνθρωποι να τις δεχτούν και οι νέες γενιές εξαχνώνονται και αυτές μέχρι του οριστικού τέλους. Δηλαδή, η αχρησία του δυναμικού το οδηγεί σε εξάντληση – και όχι μόνο, γιατί μια τέτοια πνευματική παρακμή δεν είναι απλώς κάτι στατικό, που αφήνει τον καθένα στην αρχική του κατάσταση, αλλά οδηγεί σε διαστρεβλώσεις ηθικές και νοητικές. Για παράδειγμα, με την έκρηξη των μηχανών και της τεχνολογίας σε συνδυασμό με την έλλειψη νοήματος ζωής ο άνθρωπος απαξιώνεται, γιατί δεν χρησιμοποιεί τις δυνατότητές του και έχει επιλεγεί ένα μονομερές κριτήριο σαν κριτήριο ανάπτυξης (π.χ. η συσσώρευση γνώσεων και ο υπολογισμός) που τον έχει εγκλωβίσει και έχει στραγγαλίσει τις αληθινές ανθρώπινες ιδιότητές του. Στην εποχή μας μπορεί κανείς να βρει πολλά παραδείγματα σε όλους τους τομείς της ζωής, μόνο που η παρακμή αυτή είχε αρχίσει κάποιες δεκαετίες πριν και γι’ αυτό η αλλαγή κατεύθυνσης είναι πλέον πολύ δύσκολη. Επίσης, η φτώχεια (μεγάλη ή μικρή) εμποδίζει το ξεδίπλωμα αυτών των ανθρώπινων δυνατοτήτων και εγκλωβίζει τον άνθρωπο στην συνεχή επιδίωξη της απόκτησης των μέσων για επιβίωση. Αν μάλιστα σκεφθούμε τις πολύ φτωχές χώρες, τότε θα δούμε ότι εκεί οι άνθρωποι μάχονται για τα ελάχιστα της ζωής, όπως το φαγητό και το νερό, για όσο αντέξουν.
Αυτά τα τρία στοιχεία είναι αλληλένδετα και αλληλεπιδρούν, αλλά θα έλεγα πως το σημαντικότερο που προκαλεί μακροπρόθεσμα και τα υπόλοιπα είναι το τελευταίο, δηλαδή η πνευματική παρακμή.
Τελικά, η έλλειψη κατανόησης και ενδιαφέροντος για όλα αυτά τα προβλήματα αποτελεί και αυτή ακέραιο μέρος της παρακμής του ανθρώπου, γιατί σήμερα αυτός έχει τις δυνατότητες να ενδιαφερθεί και να δράσει. Όμως ακόμη και η τυχόν δράση είναι αποσπασματική και τυχαία κατά περίπτωση, χωρίς εμβάθυνση στα αίτια και τη φύση του ανθρώπου.
6/5/2024
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
