ΠΡΟΟΔΟΣ: ΚΡΙΝΟΝΤΑΣ ΜΕ ΠΟΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ; (του Γιάννη Παρασκευουλάκου)

Abstract Painting #98, Lawren Harris – 1938

4^ο μέρος του άρθρου: Στοχαζόμενοι για την έννοια της προόδου και της οπισθοδρόμησης  ( Διαβάστε το 2ο μέρος : ΑΠΑΝΤΩΝΤΑΣ ΣΕ ΚΑΠΟΙΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ   και το 3ο μέρος :   Η ΠΡΟΟΔΟΣ ΩΣ ΑΥΤΟΣΚΟΠΟΣ; )

Το 4^ο ερώτημα έθετε το ζήτημα των κριτηρίων που λογικά πρέπει να διαθέτουμε, όπως και για κάθε ζήτημα βέβαια, για να κρίνουμε εάν μια κατάσταση στην οποία ζούμε ή που είναι περασμένη μεν αλλά για κάποιον λόγο θέλουμε να σταθμίσουμε, αποτελεί πρόοδο, στασιμότητα ή οπισθοδρόμηση, ενώ το 5^ο έθετε το ζήτημα του εάν, εφόσον βέβαια διαθέτουμε κριτήρια, προβαίνουμε και στην αναγκαία κρίση με όπλο ή εργαλείο αυτά τα διαθέσιμα κριτήρια.

Τι μπορούμε να παρατηρήσουμε σε γενικές γραμμές; Συνήθως, και μιλάω για την πλειοψηφία μας, δεν έχουμε κριτήρια. Εννοώ κριτήρια στ‘ αλήθεια δικά μας. Και λέγοντας δικά μας δεν εννοώ βέβαια τέτοια που να μην διαθέτει κανείς άλλος, περισπούδαστα ή εντελώς πρωτότυπα και τα συναφή. Εννοώ κριτήρια που να έχουν υποστεί την βάσανο του στοχασμού και της επιλογής, όπως μνημόνευσα ότι μάς είπε ο Καρτέσιος στο 1^ο μέρος του άρθρου μου. Και τούτο συμβαίνει κυρίως γιατί απλώς «δανειζόμαστε» τα κριτήρια από το περιβάλλον μας όποιο κι αν είναι αυτό. Δεν υπάρχει κάποια μομφή σε αυτό. Πειθαρχούμε και υποτασσόμαστε από την παιδική ηλικία σε αξίες και παραδοχές, τις οποίες στη συνέχεια μεταβιβάζουμε μέσω της οικογένειας και της εν ευρεία εννοία εκπαιδευτικής διαδικασίας στα παιδιά μας κι εκείνα στα δικά τους σε μιαν ατέρμονη διαδικασία. Πρόκειται για την όψη της διατήρησης ή της συντηρητικότητας στην ζωή που έχει και καλές πλευρές. Εξασφαλίζει την συνέχεια, την σταθερότητα, την αίσθηση ασφάλειας, την ομογενοποίηση της οικείας συλλογικότητας σε σχέση με τις «άλλες» συλλογικότητες, την αίσθηση οικειότητας και του να ανήκεις σε ένα σύνολο κοκ. Έχει όμως κατά την γνώμη μου και ένα σημαντικό μειονέκτημα: δεν προωθεί και πολύ περισσότερο δεν εξασφαλίζει την ελευθερία. Αυτήν, προς το παρόν και υπό την σημερινή διαμόρφωση του κόσμου μας, εναπόκειται σε κάθε άτομο να την επιδιώξει και να την κατακτήσει.

Ανοίγω μια παρένθεση εδώ για ένα κεντρικό θέμα που θα μας απασχολήσει συστηματικά σε επόμενα άρθρα. Η ελευθερία έτσι όπως είναι δομημένος και λειτουργεί ο κόσμος μας είναι ζήτημα ατομικό ως έφεση, προσπάθεια και επίτευξη (εκτός από εκείνες τις εκφάνσεις ή όψεις της ελευθερίας που λαμβάνουν την μορφή των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων). Δεν είναι όμως ατομικό σαν σκοπός επιδίωξης της ελευθερίας και κάρπωσή της. Δεν είναι γόνιμο ή τελεσφόρο (και γι αυτό αποτυγχάνουμε τόσο συχνά) να επιδιώκουμε να ελευθερωθούμε «από τους άλλους» ή από κάποια ελίτ ή από τις συνθήκες ή από την ανάγκη ή από τα πάθη και ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς βάζοντας μπροστά την μικρή λέξη «από». Δεν υφίσταται ξεχωριστή, μικρή-ατομική «ελευθερία», παρά μόνο ως καρικατούρα της μεγάλης ελευθερίας, κάτι που όσο κι αν φαντάζει τρελό κι αλλόκοτο, έχει πετύχει (εννοώ την μικρή-ατομική ελευθερία) ο σύγχρονος πολιτισμός της κατανάλωσης και του ατομισμού. Όταν επιδιώκουμε να ελευθερωθούμε επιδιώκουμε να συμμετάσχουμε στην ελευθερία και όχι να αρπάξουμε κάτι και να το κρατήσουμε ως καταδικό μας. Είναι η ελευθερία, που είναι η ελευθερία των πάντων, μια «Καθολική Ελευθερία» όπως την ονομάζει η Ιωάννα Μουτσοπούλου, που μας καλεί, επομένως είναι για την ελευθερία των πάντων που εργαζόμαστε κι αυτή η ευρύτατη επιδίωξη ελευθερίας προχωράει από ικανοποίηση σε ικανοποίηση όσο διευρύνουμε την αντίληψή μας για αυτήν και όσο εργαζόμαστε για την ελευθερία όλων. Η ελευθερία δεν είναι πράγμα και δεν υπόκειται σε κατάτμηση. Πρόκειται για συμ-μετοχή και όχι απόκτηση. Νομίζω ότι η παραβολή του «Σπηλαίου» που μας παρουσίασε ο Πλάτωνας στην Πολιτεία του (1) εκφράζει σε έναν βαθμό αυτή την ιδέα. Αυτός που απέκτησε την ελευθερία «του» επιστρέφει για να καταστήσει και τους άλλους ελεύθερους. Και για όσους έχουν μιαν αντιπάθεια για την φιλοσοφία έχουμε κάτι από την λογοτεχνία. Οι παλιότεροι θα θυμούνται ίσως το θαυμάσιο παραμύθι για μεγάλους και  μικρούς «Γλάρος Ιωνάθαν» (2) που εκφράζει την ίδια ακριβώς ιδέα. Αυτός που ελευθερώθηκε, αν και καταδιώχθηκε και λοιδορήθηκε από τους ομοίους του και κόντεψε να χάσει την ζωή του, επιστρέφει για να μεριστεί μαζί τους όψεις της ελευθερίας.

Επανέρχομαι στο ζήτημα των κριτηρίων. Για να κρίνουμε για οποιοδήποτε ζήτημα χρειαζόμαστε κριτήρια. Χωρίς τέτοια αγόμαστε και φερόμαστε από διάφορους εξωτερικούς παράγοντες και από συνθήκες. Τώρα το ερώτημα είναι: τι είδους κριτήρια; Για παράδειγμα αν μας έχουν μάθει και εξακολουθούμε να αποδεχόμαστε ότι η πρόοδος συνίσταται αποκλειστικά στην αύξηση του εισοδήματος, τότε όταν αυξάνεται το εισόδημά μας προοδεύουμε και όταν μειώνεται οπισθοχωρούμε  – αλλά αυτό δεν είναι κριτήριο είναι συμμόρφωση. Τα κριτήρια τα θέλουμε για συμβούλους διαύγασης για την κρίση μας. Όταν όμως χρησιμοποιούμε ως δήθεν κριτήρια κάτι που απλά μας έμαθαν, χωρίς δικό μας ζύγισμα, χωρίς αξιολόγηση, τότε αυτά τα δήθεν κριτήρια δεν είναι σύμβουλοι κρίσης αλλά σύμβουλοι και οδηγοί συμμόρφωσης και ομοιομορφίας με το περιβάλλον.  Δεν λέω πως είναι κάτι τερατώδες, κάτι «κακό», κάτι ντροπιαστικό, απλά συμβαίνει και συμβαίνει απ‘ όσο γνωρίζουμε επί χιλιετίες. Δεν οδηγεί όμως στην ελευθερία.

Κριτήριό μας επομένως για κάθε σημαντικό θέμα δεν μπορεί να είναι τα γούστα μας, ο τρόπος ζωής μας, η «εποχή» μας, η κρατούσα άποψη, ακόμα και όσα μας μετέδωσαν οι σεβαστοί μας δάσκαλοι (και δεν το λέω ειρωνικά), και σε γενικές γραμμές οτιδήποτε δεν έχουμε στοχαστεί, επεξεργαστεί, χωνέψει και αφομοιώσει οι ίδιοι μέσα μας πολύ καλά. Ένα γνήσιο κριτήριο θα μας χρησιμεύσει ως το Αρχιμήδειο σημείο  («δώσε μου τόπο να σταθώ και την Γη θα μετακινήσω» – δῶς μοι πᾶ στῶ καὶ τὰν γᾶν κινάσω) που θα μας βοηθήσει να πάρουμε αποστάσεις από τα κρατούντα και να επιτύχουμε αυτό που ανέφερα προηγούμενα ως «αποσπασμένη αξιολόγηση». Να προσπαθήσουμε να κρίνουμε ελεύθερα και όχι απλώς να συμμορφωνόμαστε. Χωρίς αυτήν την διεργασία η κρίση μας θα είναι μια διαρκής ταυτολογία: αυτό που ζούμε (εν προκειμένω ό,τι αποκαλούμε πρόοδο) είναι καλό γιατί είναι καλό! Ή απλά θα διαλέγουμε τα δυνατά σημεία, που όλες οι καταστάσεις διαθέτουν, για να γενικεύσουμε και να επικροτήσουμε. Τώρα κάτω από αυτές τις σκέψεις τι θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε πιο ασφαλές κριτήριο για το θέμα της προόδου;

Κάτι που θεωρώ γενική αρχή όταν θέλουμε να κρίνουμε έναν πολιτισμό, ένα ρεύμα σκέψης, ένα κίνημα ή οτιδήποτε σχετικό, είναι εάν δίνει πρωταρχική έμφαση στον Εαυτό του ανθρώπου ή στα πράγματα. Είναι αυτό που ωραία ο Έριχ Φρομ είχε αναλύσει στο βιβλίο του «Να έχεις ή να Είσαι» (3).  Συναφές και αναγκαίο επόμενο είναι εάν δημιουργεί μηχανισμούς αυτογνωσίας ή μηχανισμούς λησμονιάς και αποξένωσης από τον Εαυτό. Γιατί είναι προφανές ότι δεν αρκεί στα λόγια να ισχυριζόμαστε ότι ρίχνουμε το βάρος μας στο εσωτερικό του ανθρώπου, στην αυτοπραγμάτωση, στην ατομικότητά μας κοκ, στοιχεία στα οποία τυπικά δίνει έμφαση η σημερινή μας πολιτισμική κατάσταση, εννοώ της δύσης, χωρίς όμως να αγγίζει και να εκκινεί από τον Εαυτό. Στην πραγματικότητα πρόκειται για την δημιουργία μιας «εξάρτησης», ενός αθύρματος, που είναι σαφώς έξω από εμάς, αλλά την οποία βαφτίζουμε εαυτό. Αλλά εδώ δεν μιλάμε για βαφτίσια και τεχνητές κατασκευές αλλά για οντολογία δηλαδή για προσέγγιση του ζωντανού και εξελισσόμενου Εαυτού. Επίσης συναφές και άρρηκτα συνδεδεμένο με το πρώτο κριτήριο είναι το εάν δίνει έμφαση στην καλλιέργεια και ανάδειξη των ανθρώπινων σχέσεων ως αυταξία, εξ ίσου σημαντική με την έμφαση στον Εαυτό, καθώς ο Εαυτός δεν είναι ατομισμός και χωριστικότητα (4 και 5) αλλά μια μοναδική ταυτότητα (το «Πρόσωπο» του Χριστιανισμού) και σχέσεις ταυτόχρονα. Ο Εαυτός είναι στην κυριολεξία διαπροσωπικός και ένας πολιτισμός που μάχεται ή θέτει στο περιθώριο τις ανθρώπινες σχέσεις ή υπερτονίζει τον ατομισμό, κινείται στην εντελώς λάθος (κατά την γνώμη μου πάντα) κατεύθυνση. Τέλος μια έμφαση στον Εαυτό, την αυτογνωσία και τις ανθρώπινες σχέσεις θα πρέπει να ολοκληρώνεται από μια συνειδητή, εμπρόθετη, στοχευμένη ζωογόνηση της ανθρώπινης δημιουργικότητας, από τον πολιτισμό, το ρεύμα σκέψης, το κίνημα, τους ανθρώπους, που επιχειρούμε να σταθμίσουμε. Η δημιουργικότητα είναι η έκφραση του Εαυτού δια μέσου ποικίλων σχέσεων και συνθηκών, ευνοϊκών και αντίξοων, στον κόσμο. Εννοείται πώς σήμερα αντί για ώθηση στην δημιουργικότητα έχουμε συνειδητή έμφαση στους εχθρούς της δημιουργικότητας και σαν τέτοιους θεωρώ την ομοιομορφία και την κατανάλωση.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, κι εδώ περνάμε στο 5^ο ερώτημα, είναι φανερό πως εν τη απουσία κριτηρίων είναι αδύνατο να προβαίνουμε και σε κρίσεις (άρα ούτε και επιλογές και νομίζω πως είναι αυταπόδεικτο γιατί αυτά τα δύο συνδέονται) ακόμα και για τα σοβαρότατα ζητήματα που μας απασχολούν ή που θα έπρεπε να μας απασχολούν. Απλώς παρασυρόμαστε σαν από ένα ορμητικό ποτάμι σε τρόπο ζωής, καθημερινότητα, απόψεις, θεμελιώδεις ιδέες σχετικά με την ζωή. Δεν εννοώ ότι δεν αντιδράμε ποτέ στις κυρίαρχες αντιλήψεις και αξίες ζωής. Όμως αυτή η αντίδραση είναι συνήθως αποσπασματική και «προκάτ» δηλαδή πρόκειται για ένα άλλο «πακέτο» αξιών και αντιλήψεων που για διάφορους λόγους έχουμε ενστερνιστεί, συνήθως στην παιδική ή εφηβική μας ηλικία (άρα και πάλι πρόκειται για υπαγωγή και όχι ελευθερία), και αισθανόμαστε ότι έρχεται σε αντίθεση με τον κυρίαρχο λόγο της εποχής, κάποιων ελίτ, του έθνους μας και της ανθρωπότητας, κι αυτό μας κάνει να εξεγειρόμαστε ή να διαφωνούμε ή τέλος πάντων να μην αισθανόμαστε ευχάριστα με όσα συμβαίνουν γύρω μας και μέσα μας. Το πρόβλημα είναι πως η αρνητική όψη μας, όψη ημών των ανθρώπων και των ανθρώπινων πραγμάτων, της ζωής μας ή όπως αλλιώς θέλει να το δει κανείς, μπορεί άνετα να ενσωματώσει με ελάχιστες δαπάνες και απώλειες τέτοιες αποσπασματικές προσπάθειες που δεν έχουν γνήσια αυταναφορικότητα αλλά απλά ετεροκαθορίζονται – αντιδρούν, συμμορφώνονται, επαναστατούν, πειθαρχούν, πάντα κάποιος ή κάτι άλλο μιλάει μέσα από τέτοιες προσπάθειες και ανθρώπους. Όταν λέω «αυτοαναφορικότητα» (επειδή υπάρχει και αρνητική εκδοχή της λέξης) εννοώ άποψη που να πηγάζει από τον Εαυτό (ο οποίος δεν πρέπει να λησμονούμε είναι και μοναδική ταυτότητα αλλά και σχέσεις), άρα άποψη που είναι επαρκώς αποσπασμένη από τα ειωθότα, τα γούστα και την εποχή αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει βιωματικά όλα αυτά τα στοιχεία του κόσμου έχοντας ζήσει μαζί τους. Δεν υποτιμώ την αξιόλογη συνεισφορά και των επαναστάσεων και των αντιδράσεων και των διαφωνιών καθώς και την πρόοδο που έχουν επιφέρει στην ζωή μας. Αλλά εδώ μιλάμε για κάτι πιο ριζικό, μιαν «αξονική εποχή», όπως θα έλεγε και ο Καρλ Γιάσπερς (6), πιο θεμελιώδες, πιο οριστικό, μιαν αποφασιστική άνοδο και μεταμόρφωση της ανθρωπότητας, μετά από την οποία τίποτε δεν θα είναι ίδιο. Και τούτο γιατί μιλάμε για μιαν εποχή τεράστιας κρίσης την οποία μόνο ήρωες μπορούν να μεταμορφώσουν σε ευκαιρία – διαφορετικά ελλοχεύει η καταστροφή λόγω του εκρηκτικού μείγματος δυνάμεων που συνυπάρχουν ταυτόχρονα και που είναι αδύνατο να συνθεθούν οριζόντια. Αφήνω τα περί ηρώων για επόμενο άρθρο διευκρινίζοντας μόνο πως με την λέξη ήρωες δεν εννοώ κάποιους λίγους και ξεχωριστούς, κάτι γνωστό από την ιστορία μας ως είδους, υπέροχο αλλά ανεπαρκές αν αναλογιστούμε το μέγεθος του διακυβεύματος, αλλά νέους ήρωες που μπορούν και πρέπει να αναδυθούν σε μεγάλους αριθμούς μέσα από το πλήθος των λεγόμενων «απλών ανθρώπων».

Είπα ήδη το αυτονόητο ότι δηλαδή για να κρίνει ο νουνεχής άνθρωπος αν «πάμε καλά» ή όχι, αν επιτελούμε πρόοδο ή όχι, πρέπει να διαθέτει κριτήρια και να είναι διατεθειμένος να κρίνει. Δύο στοιχεία θεωρώ απαραίτητα για μια σφριγηλή κρίση: Το θάρρος και την αγάπη για αλήθεια, αγάπη που οπωσδήποτε συνοδεύεται από ευεξία στην αναζήτηση της γνώσης και της αλήθειας. Διαφορετικά θα πρόκειται για καταναγκασμό και φαρισαϊσμό που δεν οδηγούν πουθενά. Κρίση επίσης σημαίνει την ικανότητα να κρίνουμε εκ των προτέρων ή εν τω γίγνεσθαι τα δεδομένα και κυρίως τις δυνάμεις που ενυπάρχουν και τις τάσεις που αναπτύσσονται σε μια κοινωνία. Διαφορετικά, αν δηλαδή μιλάμε για εκ των υστέρων κρίση, μιλάμε για ιστορία ή κάποιου είδους απολογισμό, κάτι εντελώς άσχετο με την έννοια της κρίσης. Και τούτο γιατί η λέξη «κρίση» εννοεί ότι κρίνω κάτι για να ακολουθήσει μετά αυτό που ανέφερα στο 6^ο ερώτημα δηλαδή το ζήτημα της συμμετοχής στις αποφάσεις, την απαίτηση να «ακούγεσαι». Πρόκειται για μια διευρυμένη έννοια της λαϊκής κυριαρχίας που αφορά το πλανητικό επίπεδο εφ όσον ένα θέμα είναι αληθινά παγκοσμίων διαστάσεων όπως χωρίς αμφιβολία είναι το ζήτημα της προόδου.  

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1. Πλάτων, Πολιτεία, νεοελληνική απόδοση Ν. Σκουτερόπουλος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2002, Κεφ. Ζ΄ σελ. 503 επ.
2. Ρίτσαρντ Μπαχ, Γλάρος Ιωνάθαν, μετ. Π.Α. Ζαννά, εκδ. Δ.Κ. Ζάρβανος, Αθήνα 1974. Το βρήκα και στο διαδίκτυο σε αγγλική και ελληνική γλώσσα εδώ:

http://users.uoa.gr/~nektar/arts/prose/richard_bach_jonathan_livingston_seagull_offline.htm 

3. Έριχ Φρομ, Να έχεις ή να Είσαι, μετ. Ε. Τζελέπογλου, εκδ. Μπουκουμάνης, Αθήνα 1978.
4. Και πάλι θα επικαλεστώ απόσπασμα από το βιβλίο της Ιωάννας Μουτσοπούλου, «Έθνη και Ανθρωπότητα στον Κόσμο της Έννοιας», εκδ. Αειφορία, 2021, ιδίως κεφ. 2^ο «Η φύση της συλλογικότητας» σελ. 86 επ. καθώς επίσης:
5. Π. Φιλόθεος Φάρος, συνέντευξη στον Γ. Πανταζόπουλο και το podcast του Lifo, στο διαδίκτυο: https://www.lifo.gr/podcasts/originals/filotheos-faros-ayto-poy-apokaloyme-thriskeia-einai-ena-soro-apokroystika Λέει χαρακτηριστικά ο π. Φιλόθεος: «Χωρίς σχέση δεν ζει ο άνθρωπος … Με τον άλλο ολοκληρώνομαι …. Ο άνθρωπος γίνεται άνθρωπος σε κοινωνία, σε ένωση με τον άλλον. Χωρίς τον άλλον είμαι από μισός μέχρι ανύπαρκτος».
6. Καρλ Γιάσπερς, Εισαγωγή στην φιλοσοφία, μετ. Χρ. Μαλεβίτση, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα χ.χ. κεφ. 9^ο Η ιστορία της ανθρωπότητας, παρ. 2^η Η αξονική εποχή σελ. 186 επ. Λέει ο Γιάσπερς: «Αυτός ο άξονας της παγκόσμιας ιστορίας φαίνεται λοιπόν να βρίσκεται μέσα στις πνευματικές διαφοροποιήσεις που συνέβησαν μεταξύ του 800 και 200 προ Χριστού. Τότε γεννήθηκε ο άνθρωπος, με τον οποίο ζούμε μέχρι σήμερα. Αυτή την εποχή θα την ονομάζομε μονολεκτικά «αξονική»». Το βιβλίο υπάρχει και στο διαδίκτυο εδώ:

https://www.stratilio.gr/wp-content/uploads/2020/04/Jaspers-%CE%95%CE%B9%CF%83%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B3%CE%AE-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CE%A6%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%83%CE%BF%CF%86%CE%AF%CE%B1-1.pdf

8-5-2024

Γιάννης Παρασκευουλάκος

Μέλος του Σόλωνα