ΖΩΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ, ΖΩΗ-ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ-ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ

Ο ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ,ΤΑ ΕΘΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ, ΚΑΙ ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΣΚΕΨΗΣ (του Γιάννη Παρασκευουλάκου)

brainwash 5038521 1920 - Σόλων ΜΚΟ
image_pdfimage_print

brainwash 5038521 1920 - Σόλων ΜΚΟ        

1ο μέρος του άρθρου: Η έννοια και η χρησιμότητα του αναστοχασμού

 

Τι εννοώ με την λέξη αυτή

Λέγοντας «αναστοχασμός» εννοώ το να νοιάζεται κανείς, να μεριμνά και, τελικά, να εκτελεί μια γόνιμη και ειλικρινή επανεξέταση της ζωής του και, κατ΄ ακολουθία, να επιφέρει αλλαγές σύμφωνα με τα συμπεράσματα στα οποία οδηγείται από αυτή την επανεξέταση. Πολύ περισσότερο, «αναστοχασμός» σημαίνει αξιολόγηση των θεμελιωδών αξιών που έχουμε συνειδητά ή ασυνείδητα αποδεχτεί ως ρυθμιστές της ζωής μας. Και, όταν λέω «αξίες», δεν εννοώ προφανώς μόνο θετικές αξίες, γιατί συχνά η ζωή κυριαρχείται από πρότυπα που μόνο «αξίες» δεν μπορούν να χαρακτηριστούν.

 Με αυτή την έννοια, ο αναστοχασμός δεν αφορά μια εκ των υστέρων εξέταση της ζωής αλλά την παρατήρηση της ζωής την ώρα που την ζούμε, σε πραγματικό χρόνο, όπως έχει επικρατήσει να λέμε. Χρειάζεται, με άλλα λόγια, εξοικείωση με μια λειτουργία απόσπασης από την υπερβολική ταύτιση με την καθημερινότητα και την συνήθεια, με τις εργασίες, τις σκέψεις και τις επιθυμίες μας, μια ικανότητα να παρατηρούμε την ζωή με νηφαλιότητα, φρεσκάδα και αμεροληψία.

Γενικά, η εξέταση αυτού του είδους, εννοώ η ανίχνευση κινήτρων και αιτιών και η εισαγωγή αλλαγών, είναι δύσκολη, όταν όμως μας αφορά προσωπικά γίνεται και δυσκολότερη και απωθητική.

Η ωφέλεια του αναστοχασμού είναι, νομίζω, προφανής. Εν τούτοις, τον αποφεύγουμε. Για ποιον λόγο γίνεται αυτό; Τι θα μπορούσε να καταστήσει τον αναστοχασμό (ή ενδοσκόπηση ή αυτογνωσία ή όπως αλλιώς θέλει να αποκαλέσει κανείς την διαδικασία που προανέφερα) μια κανονική συνήθεια μέσα στην ζωή; Εδώ, προφανώς, εισερχόμαστε στο πεδίο της εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, βρίσκουμε μπροστά μας το Σωκρατικό και Πλατωνικό ερώτημα: μπορεί να διδαχθεί η αρετή; Περνώντας στο σημερινό θέμα μας: μπορεί να διδαχθεί η αγάπη για την αλήθεια και για το νόημα, που θεωρώ ότι θα μπορούσαν να κάνουν τον αναστοχασμό ζωτική ανάγκη του ανθρώπου; Μπορούμε να διδαχθούμε να αναβάλλουμε  την ενδοτικότητα στις επιθυμίες μας, όχι γιατί μας καταπιέζει ένας αυστηρός κώδικας ψευδοηθικής ή ένα υπερεγώ, αλλά σαν μια άσκηση θέλησης προκειμένου να μπορέσουμε να διακρίνουμε το σωστό από το λάθος και, κυρίως, να βρούμε την δύναμη να πράξουμε το σωστό;

Όταν λέω επανεξέταση, είναι φανερό ότι δεν εννοώ «στη χάση και στη φέξη» ή, ακόμα χειρότερα, στο τέλος της ζωής, οπότε η επανεξέταση είναι άχρηστη, αλλά ένα συνεχές γίγνεσθαι, που μπορεί να επιφέρει εμπλουτισμό συνείδησης και πράξης, σημαντικές αλλαγές και πολύτιμες βελτιώσεις.

 

Σε τι μάς χρησιμεύει ο αναστοχασμός

Μίλησα λίγο πιο πάνω για την προφανή ωφέλεια του αναστοχασμού. Προφανής μπορεί να φαίνεται σε ορισμένους. Σίγουρα όχι σε όλους. Γιατί, αν όλοι αποδεχόμασταν την ωφέλειά του, θα ήταν κάτι το διαδεδομένο στην ζωή μας και θα παρατηρούσαμε ήδη τους ωφέλιμους καρπούς του. Αντιθέτως, ο αναστοχασμός απουσιάζει απελπιστικά και, κατά την γνώμη μου, αυτό φταίει για την ζοφερή κατάσταση που αντιμετωπίζουμε ως ανθρωπότητα και η οποία – επίσης, κατά την γνώμη μου όπως και πολλών άλλων άλλωστε – θα γίνει πολύ ζοφερότερη. Χρειάζεται, επομένως, επιχειρηματολογία σχετικά με την «προφανή ωφέλεια» του αναστοχασμού.

Η ζωή, είτε μιλάμε για την ζωή ενός ανθρώπου, είτε ενός έθνους ή της ανθρωπότητας ως συνόλου, είτε ακόμα εκείνης της ανθρώπινης δραστηριότητας που αποτελεί ένα ρεύμα σκέψης, είναι αξεδιάλυτα συνυφασμένη με τον σκοπό τον οποίο υπηρετεί αυτή η ζωή. Και, φυσικά, οι σκοποί ζωής προκύπτουν από το νόημα που αναγνωρίζει το υποκείμενο στην ζωή.

Για παράδειγμα, εάν ένας άνθρωπος θεωρεί πως το νόημα της ζωής είναι η κυριαρχία επάνω στους άλλους, προφανώς θα κινηθεί, με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία γιατί η όρεξη δεν εξασφαλίζει και την επιτυχία, με ανάλογο τρόπο, οργανώνοντας την καθημερινότητά του, τις σκέψεις του, τις προσπάθειές του, την ζωτικότητά του, τις σχέσεις του έτσι ώστε να θέτει υπό τον έλεγχό του ολοένα και περισσότερους ανθρώπους, μέχρι να εξαντληθούν οι δυνάμεις του ή να τον εξουσιάσει ένας ισχυρότερος τύπος.  Πάντως, συνήθως αυτά τα δύο, το να εξουσιάζει και να εξουσιάζεται κανείς ταυτόχρονα, συνυπάρχουν. Εννοώ εδώ ότι όλες ανεξαιρέτως οι επιθυμίες (και όχι μόνο η επιθυμία για κυριαρχία) δημιουργούν υποχρεωτικά σκληρές κοινωνικές ιεραρχίες όπου ο ιεραρχικά «ανώτερος» κυριαρχεί στους «από κάτω» του και, ταυτόχρονα, υποτάσσεται στους «από πάνω» του.

Αυτά είναι αυτονόητα πράγματα και δεν νομίζω πως χρειάζεται κάποια επέκταση επ’ αυτού.

Βέβαια, η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων σπάνια έχει ως προσδιορισμένο σκοπό ζωής την κυριαρχία στους άλλους ή την οικονομική απληστία ή την διασημότητα και την φήμη έναντι οποιουδήποτε τιμήματος. Συνηθέστατα, έχουν και οράματα ανιδιοτέλειας και κοινού καλού, απλώς το εγώ τους λαμβάνει κεντρική θέση στην εικόνα των αλλαγών. Μπορούμε να πούμε ότι συνήθως τα κίνητρα είναι μικτά.

Εννοείται πως υπάρχουν και υπόρρητοι σκοποί ζωής, όπως λ.χ. η τυφλή ή άκριτη αποδοχή (άκριτη με την έννοια ότι τον αποδέχεσαι σε τόσο μικρή ηλικία που δεν μπορεί να γίνει καν λόγος για επιλογή αλλά για επιβολή από το κοινωνικό πλαίσιο) ότι σκοπός της ζωής είναι να περνάς όσο το δυνατό πιο άνετα, πιο πλούσια, με περισσότερη χλιδή. Ευτυχώς ή δυστυχώς όμως η επιθυμία από μόνη της δεν οργανώνει τον χρόνο και τις δυνάμεις έτσι ώστε να μας δώσουν το επιθυμητό αποτέλεσμα – οπότε μόνον ψήγματα ανέσεως και χλιδής μπορούμε να απολαύσουμε κι αυτά μπορούν να χαθούν σαν καπνός σε μια στιγμή, όπως αποδεικνύει για παράδειγμα η Ελληνική περιπέτεια των μνημονίων. 

Εκείνο στο οποίο θέλω να δώσω ιδιαίτερη έμφαση είναι ο αναστοχασμός στην ανθρωπότητα ως σύνολο καθώς και τα ρεύματα σκέψης.

Παίρνοντας ως δεδομένο ότι στις μέρες μας έχουμε προσεγγίσει ένα επίπεδο παγκοσμιότητας άνευ προηγουμένου στην γνωστή ιστορία, θεωρώ ότι αυτό θέτει νέες προκλήσεις και νέα δικαιώματα – υποχρεώσεις. Λέω δικαιώματα – υποχρεώσεις σαν κάτι ενιαίο, γιατί θεωρώ ότι κάθε γνήσιο δικαίωμα είναι ταυτόχρονα και υποχρέωση και το αντίθετο.

Η παγκοσμιότητα, συνεπώς, θέτει το ερώτημα και την πρόκληση: κατά πόσο η ανθρωπότητα στοχάζεται για το παρόν και το μέλλον της; Διδάσκεται από το παρελθόν της; Σε ποιον βαθμό θέλει να έχει άποψη για τα κεντρικά ζητήματα της ζωής της και, επίσης, σε ποιον βαθμό, αν έχει άποψη, είναι σε θέση να εκφέρει αυτή την άποψη και η άποψη να έχει επιρροή; Γιατί έρχονται στην σκέψη μου οι λάτρεις του ολοκληρωτισμού και της δεσποτείας, όπως ο Φρειδερίκος της Πρωσίας που έλεγε: «τα έχω βρει με τους υπηκόους μου: Θα λένε ό,τι θέλουν, αλλά θα κάνουν ό,τι θέλω εγώ», ή ο Πεισίστρατος που μόλις αφόπλισε τους Αθηναίους και άρπαξε την εξουσία, τους είπε: «Γυρίστε τώρα στα σπίτια σας και ασχοληθείτε με τις ιδιωτικές σας υποθέσεις. Για όλα τα δημόσια θα φροντίσω ο ίδιος» (1). Αυτό είναι το σοβαρό διακύβευμα της εποχής μας και όχι ο φερετζές της παγκόσμιας διακυβέρνησης, που είναι απλώς η παγκοσμιοποιημένη εξουσία των ελαχίστων με γλυκό όνομα. Δηλαδή, θα εκφράσει αποφασιστικά και κυριαρχικά η ανθρωπότητα άποψη για τα ζητήματα διεθνούς και εσωτερικής δικαιοσύνης και λαϊκής κυριαρχίας, διανομής του πλούτου και καταπολέμησης της φτώχειας, χρήσης της τεχνολογίας, υπερεκμετάλλευσης του περιβάλλοντος ή θα υποδουλωθεί για άγνωστο χρόνο σε διάφορες ελίτ που «διαθέτουν δύναμη αλλά όχι και ηθική» κατά τα λεγόμενα του μακαρίτη Σαλβαδόρ Αλιέντε; 

Εάν έχει κάποια σημασία η γνώμη μου επ’ αυτού, θα έλεγα ότι το κεντρικό διακύβευμα σήμερα είναι η ελευθερία και η σύγκρουση μεταξύ άνεσης και ελευθερίας. Όμως βλέποντας ξεκάθαρα ότι στις μέρες μας υπάρχουν πολλές «ελευθερίες» που εκπορεύονται από την επιθυμία για άνεση και οδηγούν μόνο στην άνεση, τυφλώνοντας οποιαδήποτε άλλη αντίληψη περί ελευθερίας, αντιλαμβάνομαι ότι χρειαζόμαστε επειγόντως έναν επαναπροσδιορισμό όλων των σημαντικών εννοιών της ζωής, μια διαδικασία που πολύ γλαφυρά περιγράφει η Ιωάννα Μουτσοπούλου στο βιβλίο της «Έθνη και ανθρωπότητα στον κόσμο της έννοιας» (2).

 

Αναφορές

(1) Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα 2019, νεοελληνική απόδοση Δ.Ι. Παπαδής, σελ. 135-137.

(2) Μουτσοπούλου Ιωάννα, Έθνη και ανθρωπότητα στον κόσμο της έννοιας, εκδ. Αειφορία, Αθήνα 2021. Βλ. ιδίως το πρώτο κεφάλαιο.

 

12-2-2023

Γιάννης Παρασκευουλάκος

Μέλος του Σόλωνα

 

 

Σχετικά άρθρα