Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ & ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (του Γιάννη Ζήση)

Το θεμελιώδες ζήτημα της ψυχολογίας, όπως αυτό τέθηκε μέσα από τον φιλοσοφικό στοχασμό και από την ανθρώπινη ανάγκη και εξέλιξη, είναι το τι ακριβώς είναι η ψυχή και υπό ποια διάσταση εκδηλώνεται.

Αν προσεγγίζαμε το ζήτημα της ψυχής καρτεσιανά, η ψυχή εκφράζεται με έδρα της το κωνάριο, την επίφυση του εγκεφάλου. Εδώ, θα έλεγε κανείς ότι ο Καρτέσιος προσπαθεί να σταθεί προφητικός σε μια ορμονική προσέγγιση του ζητήματος. Ο Καρτέσιος εστιάζεται στην ψυχή, στη σκέψη και στον λόγο. Άλλοι όμως τοποθετούν το θέμα της ψυχής στην έκφραση του πάθους. Η «λογική και το πάθος» είναι αγαπημένο ζήτημα όχι μόνο της λογοτεχνίας αλλά και του στοχασμού παγκοσμίως.

Έτσι, η ψυχή, μεταξύ εγκεφάλου και καρδιάς, αποτελεί μία παραίσθηση επέκεινα, σε μια υπερβατική φυσιολογία και τοπολογία. Κάποιοι αντικρούουν ολότελα τη μονοδιάστατη προσέγγιση του Καρτέσιου και απαιτούν άλλες προσεγγίσεις, αν και, στην πραγματικότητα, όλες οι προσεγγίσεις έχουν μεταξύ τους συνέργεια και συμπληρωματικότητα και δεν πρέπει να προσεγγιστούν ως αντιδικία. Αυτή η θέση έρχεται σε συμφωνία με την άποψη του Γιουνγκ, ο οποίος σχολίαζε σχετικά με τις διενέξεις των διαφόρων σχολών ψυχολογίας:

«Δεν πιστεύω ούτε στιγμή πως έχω απόλυτο δίκιο. Κανένας δεν έχει απόλυτο δίκιο όταν πρόκειται για ψυχολογικά πράγματα. Δεν πρέπει να ξεχνάτε πως στην ψυχολογία το μέσο με το οποίο παρατηρεί κανείς και κρίνει την ψυχή είναι η ίδια η ψυχή. …Υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη ψυχολογίας. Ένα ολοκληρωτικό χάος κυριαρχεί στην ψυχολογία. Συνεπώς, μην παίρνετε και πολύ στα σοβαρά τις ψυχολογικές θεωρίες. Η ψυχολογία δεν είναι θρησκευτική πίστη, δεν είναι παρά μια άποψη. … Ο κόσμος είναι τεράστιος και δεν υπάρχει μόνο μια θεωρία που να εξηγεί τα πάντα».[1]

Παράλληλα, από μία άποψη, ο μεγάλος μαθηματικός Λάϊμπνιτς, στην κοσμοθεωρητική του «Μοναδολογία», [2] με την οντολογία του γενικεύει και προσπερνά στο υπερβατικό πεδίο όχι μόνο την ευκλείδεια και την καντιανή παράσταση του χώρου, αλλά και τη φυσική κοσμοθεωρία του Δημόκριτου. Είναι χαρακτηριστική η φράση του πως «δεν υπάρχει τίποτε ανοργάνωτο, στείρο, νεκρό στο διάστημα» και «κάθε ζωντανό σώμα έχει μια κυρίαρχη ενδελέχεια η οποία συνθέτει την ψυχή».

Δύσκολα, όμως, αυτό το εγχείρημα μπορεί να συνεχιστεί και να επικαιροποιηθεί. Μπορούμε ωστόσο να σημειώσουμε ότι στο επίπεδο των φαινομένων της συνείδησης παρουσιάζεται μια εξελικτική δυναμική φασματικής ειδίκευσης, αλλά και ένα φασματικό πεδίο εξελικτικής μάθησης. Αυτό πρέπει να συνέβη στο στάδιο της ατομικοποίησης του ανθρώπου ως διαφοροποίηση από τη ζωική νοημοσύνη και τη νοημοσύνη της φύσης, κατά τη διαδικασία του ξεδιπλώματος του φαινομένου της ψυχής στον άνθρωπο και εν γένει.

Στη φιλοσοφία, το Είναι στο οντολογικό πεδίο αναδεικνύεται ως παράγοντας που μεθοδεύει το γίγνεσθαι. Κατά ορισμένες σχολές, το Είναι αποδίδεται ως το γίγνεσθαι στην εξελικτική του μεταβλητότητα. Σε όλες τις σχολές, το πεδίο του «φαίνεσθαι» είναι διαμεσολαβητικό, είτε προς το υποστασιακό ή υπερβατικό πεδίο του Είναι, είτε ως προς το υποστασιακό και υπερβατικό πεδίο του γίγνεσθαι.

Τα φαινόμενα της ψυχολογίας έχουν έναν θεμελιώδη βιολογικό χαρακτήρα. Συνδέονται με μια διαδικασία αυτοποίησης και ταυτοποίησης με ένα κέντρο που επιδιώκει τη ζωή και την ποιότητά της ως ευαρέσκεια και που συνδέεται με μια δυναμική εσωτερίκευσης. Μέσα από αυτή την εσωτερίκευση προβάλλει η ζωή ως θεμελιώδες πεδίο ενστίκτου. Είναι η εσωτερίκευση του όντος στο διαδραστικό πεδίο των ψυχολογικών και των βιολογικών φαινομένων.

Η ψυχή στην ύλη
Η ζωή και η ψυχή εμφανίζονται ιδιαίτερα συνυφασμένες στις αρχέγονες σαμανικές θεμελιώδεις λατρείες και κοσμοθεωρίες. Σε αυτές, αναδεικνύεται η ψυχικότητα και η ζωικότητα ως ενύπαρκτη στην πέτρα και την ορυκτότητα ή στη διάσταση, άλλως πως στη διαφάνεια των διαστάσεων. Αυτό μαρτυρά μια θεμελιώδη δυναμική από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Και είναι αυτή η θεμελιώδης δυναμική που αναγνωρίζεται στον “ζώντα λίθο”, στη “ζωντανή πέτρα”, και στη “φιλοσοφική λίθο”. Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, που στα Ελευσίνια Μυστήρια αποδίδεται υλοζωϊστικός ψυχισμός στην ιερή πέτρα της Δήμητρας με τον χαρακτηρισμό της ως “Αγελάστου Πέτρας” ή, άλλως, “Πέτρας της Οδύνης”.

Μια μελέτη στην εργασία του Μίρτσεα Ελιάντε τόσο για το «εσωτερικό φως» όσο και για τον «σαμανισμό» [3] –αλλά και γενικότερα– θα ήταν χρήσιμη. Υπό την έννοια αυτή, ο μύθος αλλά και η εμπειρία προωθούν τη σκέψη και συγκροτούν την επικοινωνία, για να έρθουμε και στη στρουκτουραλιστική ανθρωπολογία του Φερντινάντ ντε Σωσσύρ (Ferdinand de Saussure), ο οποίος και κατέδειξε, για πρώτη φορά, ότι η γλώσσα δεν αντιγράφει την πραγματικότητα, αλλά είναι αυθαίρετη, καθώς δεν υπάρχει μια αιτιώδης σύνδεση ανάμεσα στο σημαίνον (τη λέξη που δίδεται σε ένα αντικείμενο) και το σημαινόμενο.

Κατά παράξενο τρόπο, ο μύθος της ανθρωπογένεσης, αν προσεγγιστεί με το σημερινό εύρος στοχαστικότητας, επίγνωσης και βιωματικής φαίνεται να περιέχει κρυπτογραφικά-συμβολικά πολύ περισσότερη πληροφορία από ό,τι θα μπορούσε να επινοήσει ένας ζωανθρώπινος νους. Σύμφωνα με τον μύθο, ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάποιες παραδοξότητες λανθάνουσας δυναμικής ή βιο-πληροφορίας, οι οποίες αποκαλύπτονται από την ένταση, την ποιότητα, την πληρότητα και τη δυναμική της πληροφορίας που συναντούμε κρυπτογραφικά στο DNA ή σε ένα κύτταρο, το οποίο, όμως, δεν έχει ακριβώς συνείδηση της ποιότητάς του, παρά το γεγονός ότι έχει ένα ένστικτο ταυτότητας και ζωής. Δηλαδή, η στοιχειώδης και η ψυχολογική κλίμακα εμφανίζουν ισομορφικές δυναμικές συσχετίσεις.

Ψυχή και θαυμαστότητα απέναντι στη ζωή
Είναι πολλές οι παραδοξότητες που καλούμαστε να λύσουμε. Καλό είναι να διατηρούμε και το «θαυμάζειν» όπως έλεγε ο Αϊνστάιν, παρατηρώντας και συσχετίζοντας την ποιότητα του όντος που μπορεί να εκφράζεται από ένα ζωντανό έντομο. Όπως περιγράφει ο Άρθουρ Καίστλερ, μια μέρα, ο Αϊνστάιν παρατηρούσε μια μύγα που στάθηκε πάνω στα γραπτά του, και αυτό ήταν αφορμή να συνειδητοποιήσει το θαύμα της ζωής που βρισκόταν μπροστά του – παρορμήθηκε εκστατικά και αναφώνησε «Αλλάχ». Είναι ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε –όχι με την έννοια του αβυσσαλέου– πόσο ιλιγγιώδες είναι στην περιεκτικότητά του ένα ζωντανό και πραγματικό ον έναντι της αδρότητας και της απλοϊκότητας ακόμη και των πλέον διαλεκτικά και μαθηματικά επιμελημένων γνώσεων και αναπαραστάσεων που έχουμε στη συνείδησή μας.

Κατά μία έννοια, το εγχείρημά μας είναι ένα υπνοβατικό εγχείρημα, όπως θα έλεγε και ο Καίστλερ στους «Υπνοβάτες» του, [4] καθώς το μέτρο και η αναφορά – σε διάσταση και ουσία – έχουν υπερβατικά οντολογικά χαρακτηριστικά που θα τους απέδιδε ο Λάϊμπνιτς, ο Πυθαγόρας και ο Πλάτωνας. Θα απέδιδαν αρχετυπικότητα ιδεών στη γεωμετρία, την ψυχή και τους αριθμούς, συνυφασμένα στη «μουσική σφαιρών» και την «αρμονία του κόσμου».

Έτσι, το να μετράς και να τραγουδάς είναι το ίδιο πράγμα, όχι με την έννοια της υπεροχής του μέτρου. Το ορφικό και το προμηθεϊκό μοντέλο επικοινωνίας, κατανόησης, ενόρασης και εργαλειακής δημιουργικότητας είναι ένα ενιαίο εγχείρημα, δηλαδή τόσο ορφικό όσο και προμηθεϊκό ταυτόχρονα. Είναι ενδεικτικό το σχόλιο του Leibniz:
«Μουσική είναι η απόλαυση που νιώθει η ανθρώπινη ψυχή, όταν μετράει χωρίς να ξέρει πως μετράει».[5]
Ο Αϊνστάιν στο «Πώς βλέπω τον κόσμο» [6] σημειώνει πως «το πιο παράξενο είναι ότι όλα είναι κατανοητά». Η αίσθηση της ερμηνείας που έχουμε, η βεβαιωτικότητα που υπάρχει στην αντίληψη της ερμηνείας από την αίσθηση ως τη θεωρία και το πείραμα είναι παράδοξη, όπως παράδοξη είναι αυτή η σύμπτωση λόγου υπό τη μαθηματική και ιδεατή του συνοχή, συνάφεια και φύση. Και αυτή η σύμπτωση ξεδιπλώνεται φασματικά με όλο και πιο μεγάλο εύρος και, παράλληλα, με ένα υποφασματικό ανάπτυγμα.

Ψυχή και μουσική ανάγνωση του εαυτού και του κόσμου
Οφείλουμε να μιλήσουμε για μια συνθετική και φασματική ακτινιστική ψυχολογία – φασματική και συνθετική είναι υπό την έννοια της ιδιοτυπίας, της αλλοτροπίας και της ομαδικότητας της οντότητας, ήτοι μιας οντότητας που είναι ακέραια και που συνθέτει. Όμως, έτσι, είμαστε αντιμέτωποι με έναν φιλοσοφικό και θρησκευτικό ισχυρισμό, δηλώνοντας μια παράλληλη οντότητα που δηλώνεται σπάνια – ίσως πιο σπάνια από ότι δηλώνονται τα στοιχειώδη σωμάτια ως αντιδραστήρια σε έναν επιταχυντή σωματιδίων. Αναφερόμαστε στην ψυχή ως οντότητα.
Στην καθημερινή εμπειρία μας, η ψυχή, παρά το γεγονός ότι ως οντότητα είναι ένα μέρος, διαπερνάει την οργανικότητα και, εν τούτοις, παραμένει πιο εκτενής και υπερβατική, πιο συμπαντική και οικουμενική στη θέση της. Στις θρησκείες, συναντούμε την αναφορά στον «εν ημίν Χριστό», στην «άνωθεν γέννηση», στη «γέννηση εκ πνεύματος και ύδατος» ή εκ πνεύματος και πυρός. Συναντούμε την αναφορά του «Εγώ Είμαι ο Ων», την ταύτιση της θεότητας με τον Λόγο, με την Αγάπη, με το «πυρ το καταναλίσκον» και με το Πνεύμα.

Ταυτόχρονα, ανακαλύπτουμε –και με επιστημονικό τρόπο– ότι τα πάντα είναι ενέργεια, η οποία όμως είναι τόσο, κατ’ οικονομίαν, διαφοροποιημένη και μορφοποιημένη, ώστε να ξεδιπλώνεται γεωσφαιρικά, παρά την εξαιρετική εκλυτικότητα και διάρκειά της, σε ένα καθεστώς δηλωτικού βιολογικού εξελικτικού περιορισμού και σε ένα καθεστώς ιστορικότητας διάρκειας· μιας διάρκειας και ενός χρόνου που μπορούμε και οφείλουμε να τον διαβάσουμε μουσικά. Αν θέλουμε να δούμε βιωματικά ερμηνευμένα τα ψυχολογικά φαινόμενα, πρέπει να μπορούμε να κάνουμε μουσική ανάγνωση του εαυτού μας και του κόσμου, δηλαδή να βλέπουμε ενιαία τη διάρκεια.

Μέσα σε αυτή την ενιαία διάρκεια, το «τώρα» είναι πλήρες, είναι αιώνιο, όπως και ο χρόνος είναι διαρκής και συνεκτικός, ενώ ο χώρος είναι υπερβατικός, είναι μη τοπικός ως διάσταση.

Αναφορές:
[1] Jung C. G., Οι Βάσεις της Αναλυτικής Ψυχολογίας. Εκδ. Αναγνωστίδη, Αθήνα. σσ. 163-164.
[2] Ubaldo, Nicola, Εικονογραφημένη Ανθολογία της Φιλοσοφίας, εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ,2007, σελ 265.
[3] Ελιάντε, Μίρτσεα, Σαμανισμός, εκδόσεις ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ, 1978.
[4] Καίστλερ Άρθουρ, Οι Υπνοβάτες – Πυθαγόρας, Κοπέρνικος, Κέπλερ, Γαλιλαίος, εκδόσεις ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ, 1975.
[5] Kline, Morris, Τα Μαθηματικά στον Δυτικό Πολιτισμό, εκδόσεις Κώδικας, 2002.
Leibniz, Gottfried: «Μουσική είναι η απόλαυση που νιώθει η ανθρώπινη ψυχή, όταν μετράει χωρίς να ξέρει πως μετράει».
[6] Αϊνστάιν, Άλμπερτ, Πώς Βλέπω τον Κόσμο, εκδόσεις Λιβάνης- Νέα Σύνορα, 1995.