ΕΘΝΟΣ & ΚΡΑΤΟΣ, ΣΥΝΘΕΣΗ & ΣΧΕΔΙΟ ΙΔΕΩΝ

ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΤΡΙΔΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

7 selection.jpgLarge - Σόλων ΜΚΟ
image_pdfimage_print
7 selection.jpgLarge - Σόλων ΜΚΟ

Goran Despotovski
Original Title: SELECTION – The theme, Social, Installation 2013

(Μέρος 3 του άρθρου Το Νόημα της Πατρίδας)

  Σε αυτό το τρίτο μέρος για την πατρίδα, θα αναφερθώ στην αντίληψη πως το έθνος λειτουργεί σαν μία έκφραση των τάξεων, επειδή οι τάξεις το αντιμετωπίζουν σύμφωνα με τα δικά τους συμφέροντα η καθεμιά, και πως δεν είναι δυνατόν να είναι ένας εξωιστορικός παράγοντας.

  Κατά την γνώμη μου, αυτό είναι μια περιγραφή ορισμένων από τις διεργασίες που όντως συμβαίνουν μέσα στο έθνος και που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας. Όμως θα πρέπει να σταθούμε σε ορισμένες έννοιες, για να ρίξουμε περισσότερο φως σε αυτό που αποκαλούμε “ιστορικό γεγονός”. Θα διατυπώσω ορισμένα ερωτήματα. Σε αυτό το πεδίο εμπλέκονται πιο καθαρά τα θεμελιώδη φιλοσοφικά προβλήματα.

  Αρχικά, θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι σημαίνει το εξωιστορικό. Αυτό είναι ένα πολύ κρίσιμο ερώτημα. Μπορούμε να διακρίνουμε το εξωιστορικό σε δύο είδη (κατά τη γνώμη μου):

  (α)Αυτό που είναι μεν γεγονός, αλλά έχει ήδη χαθεί στα βάθη του χρόνου, ή αυτό που δεν γνωρίζουμε, ή αυτό που δεν ελέγχουμε. Αν απορρίψουμε ένα τέτοιο γεγονός ως ανύπαρκτο ή αν, σε περίπτωση που, δεν το ελέγχουμε, προσπαθήσουμε να το εντάξουμε στα στενά πλαίσια της κατανόησής μας, τότε βρισκόμαστε ήδη σε πλάνη, γιατί όσα υπάρχουν (γνωστά και άγνωστα, ελέγξιμα ή μη) λειτουργούν και επηρεάζουν τον κόσμο κι ας μην τα γνωρίζουμε. Ακόμη και η επιστήμη μπορεί να κάνει μόνον εικασίες για το παρόν – και κατά μείζονα λόγο για το μακρινό παρελθόν. Εμείς γνωρίζουμε -όσο γνωρίζουμε, τέλος πάντων- μόνον ένα απειροελάχιστο τμήμα αυτού του αχανούς παρελθόντος και παρόντος. Γι’ αυτό, θα πρέπει να σταθούμε με αυτοσυγκράτηση απέναντί του. Για το πώς συγκροτήθηκε δε το κοινωνικό στοιχείο και ποια είναι η φύση του, τα πράγματα και οι εικασίες είναι ακόμη πιο δύσκολες. Είναι γνωστή η διαμάχη μεταξύ βιολόγων και ανθρωπολόγων.

   (β)Αυτό που δεν είναι καν εγκόσμιο, οπότε θεωρείται ότι δεν υπάρχει, ότι είναι κάτι πλαστό, μία φαντασίωση. Σε αυτό το τελευταίο είναι που βρίσκεται η διαφορά ιδεαλισμού και υλισμού, που κατά τη γνώμη μου είναι εννοιολογικά το καίριο σημείο που υπόκειται σε  κάθε διαμάχη, έστω κι αν δεν γίνεται αντιληπτό. Βέβαια, και αυτή η κατηγορία θα μπορούσε να υπαχθεί στην προηγούμενη κατηγορία αδυναμίας γνώσης, αλλά, επειδή ορισμένοι άνθρωποι την θεωρούν εξ ορισμού φύσει ανύπαρκτη, την θεώρησα ιδιαίτερη κατηγορία από μόνη της. Ωστόσο, δεν μπορούν να υπαχθούν σε αυτή την κατηγορία οι στάσεις των θρησκευτικών ελίτ ανά τους αιώνες. Αυτές είναι σαφέστατα ιστορικές και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τέτοιου βάθους αντικρούσεις και ερμηνείες. Στο απόσπασμα αυτό αναφέρομαι στον κόσμο της έννοιας και όχι στην πολιτική. Σχετίζονται μεν, αλλά η πολιτική δεν μπορεί να εξαντλήσει τον κόσμο των εννοιών, γιατί αυτός την υπερβαίνει.

 

   Ακόμη όμως και στο υπό στενή έννοια ιστορικό,  δηλαδή αυτό που έχει υποπέσει στην αντίληψή μας, που είναι γνωστό και κάπως μετρήσιμο με κοινωνικούς όρους, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε όλες τις παραμέτρους που το διαμόρφωσαν ή το επηρεάζουν ακόμη και στο παρόν. Αντικρύζουμε μόνο γνωστά γεγονότα σαν είδωλα, εικόνες και τα ονομάζουμε αίτια. Αλλά ούτε καν αυτού του είδους τα γεγονότα τα γνωρίζουμε όλα. Η πάλη του ανθρώπου για γνώση και κατανόηση είναι αέναη και το πρόβλημά μας είναι ότι θέλουμε να τα γνωρίζουμε τώρα όλα, άμεσα και για πάντα, και βιαζόμαστε να κλείσουμε τα θέματα που μας απασχολούν. Αυτό εγκυμονεί τον κίνδυνο του ολοκληρωτισμού. Έτσι, βλέπουμε τον ολοκληρωτισμό να ξεφυτρώνει σε όλες τις ιδεολογίες, ακόμη και στην επιστήμη, που δεν είναι τόσο ουδέτερη όπως φαντάζεται.

 

  Ο αληθινός κόσμος των αιτίων είναι περισσότερο αφηρημένος. Ανάμεσα όμως στο αφηρημένο και το συγκεκριμένο υπάρχει και ένα ενδιάμεσο πεδίο, που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και ορισμένα πιο ρευστά αλλά ωστόσο πιο χειροπιαστά στοιχεία, όπως είναι τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά ατόμων και συλλογικοτήτων, τα κίνητρά τους, τις ανάγκες τους και τον τρόπο αντίληψής τους, τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια τουλάχιστον πιο σταθερή βάση για τα συμπεράσματά μας σχετικά με το αφηρημένο, γιατί αποτελούν συγκεκριμένες δυναμικότητες που χτίζουν μία γέφυρα ανάμεσα στο γνωστό και το άγνωστο. Για παράδειγμα, στις τάξεις υπάρχει ένα συγκεκριμένο ψυχολογικό στοιχείο που ωθεί τόσο σε ενότητα τα μέλη της ίδιας τάξης μεταξύ τους όσο και σε διαχωρισμό τους από τις άλλες τάξεις. Ενότητα και χωριστικότητα ταυτόχρονα. Θα πει κανείς ότι το αίτιο αυτής της ενότητας και του διαχωρισμού είναι προφανώς το συμφέρον. Αναμφίβολα έτσι είναι. Αλλά το συμφέρον (οποιασδήποτε τάξης, ατόμου ή ομάδας) γιατί υπάρχει, πως δημιουργήθηκε; Ποιο είναι εκείνο το στοιχείο που το διαμορφώνει; Δεν μου φαίνεται ούτε λογικό ούτε σωτήριο το να θεωρήσουμε το συμφέρον τόσο παντοδύναμο ώστε να το μετατρέψουμε σε έναν εξωιστορικό παράγοντα – γιατί η παντοδυναμία δεν μπορεί παρά να  βρίσκεται στο εξωιστορικό. Αλλά μια τέτοια παντοδυναμία θα μπορούσε να είναι μόνον ενοποιητική, αλλιώς ο κόσμος δεν θα υπήρχε. Αυτό, επειδή η παντοδυναμία δεν μπορεί να ανεχθεί κενά και ανυπαρξία. Άλλο η μεγάλο δύναμη και άλλο η παντοδυναμία, δηλαδή αυτό που είναι αναπόφευκτο και αμετακίνητο. Αλλά δεν μπορώ να επεκταθώ περισσότερο σε αυτό το θέμα σε ένα άρθρο. Αυτά χρειάζονται περισσότερη σκέψη, αλλά γι’ αυτό πρέπει να απελευθερωθούμε από το αυτονόητο.

  Γι’ αυτό, τα εξωιστορικά στοιχεία δεν πρέπει να απορρίπτονται χωρίς δεύτερη σκέψη, με την αιτιολογία ότι κάποιοι τα έχουν χρησιμοποιήσει με διαστρεβλωμένο τρόπο, είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω σκοπιμότητας – πράγμα που ούτως ή άλλως αληθεύει για οτιδήποτε ανθρώπινο. Εξάλλου, ακόμη και τα πιο χειροπιαστά στοιχεία ή εκείνες οι φιλοσοφικές θεωρήσεις που στηρίζονται στο αυτονόητο, όπως είναι η τυχαιότητα ή η υλική φύση του ανθρώπου, χρησιμοποιούνται με ανόμοιους τρόπους από τους διάφορους διανοητές. Από το ένα μέρος, για παράδειγμα, ο μαρξισμός δίνει μεγάλη έμφαση στα ανθρώπινα δικαιώματα και την κοινωνία, ενώ, από το άλλο, ο Χαράρι χρησιμοποιεί μια τέτοια θεώρηση με αντίθετη κοινωνική κατεύθυνση – ή θα πούμε ότι ο Χαράρι δεν είναι υλιστής; Ακόμη και στο πεδίο του υλισμού, όπως προανέφερα, υπάρχει η διαμάχη, όπως ανάμεσα σε βιολόγους και ανθρωπολόγους αλλά και σε άλλους υλιστές επιστήμονες.

  Για παράδειγμα: Υπάρχει αρχικά η αποδοχή της τυχαιότητας ως αντίβαρου στην επίκληση του εξωιστορικού από εκκλησίες ή άλλες εξουσίες που ήθελαν να στηρίξουν τη δύναμή τους σε κάτι υπέρτερο που να μην μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς, λες και ήξεραν πραγματικά τη φύση του ή την ερμήνευαν σωστά. Υπάρχει όμως και η επίκληση της τυχαιότητας από ανθρώπους όπως ο Ν. Χαράρι (όπως προανέφερα), που δεν θεωρεί προβληματική τη δημιουργία ανθρώπων με μείξη βιολογικού και μη βιολογικού υλικού, πιστεύοντας ότι ο άνθρωπος μπορεί πια να μπει στο περιθώριο, αφού είναι τυχαίο προϊόν των συνθηκών. Πιστεύω ότι αυτό το τελευταίο είναι και η αληθινή συνέπεια της έννοιας της τυχαιότητας από φιλοσοφική άποψη, αν και οι υποστηρικτές της μπορεί να έχουν τελείως αντίθετες κοινωνικές κατευθύνσεις και προθέσεις.

Επίσης, η άποψη ότι τα έθνη και η πατρίδα σχεδόν εξαρτώνται από τις κοινωνικές τάξεις είναι προβληματική.

  Πρώτον, ταυτίζει τη διαφορετικότητα με τον ανταγωνισμό και τη σύγκρουση (εν προκειμένω των τάξεων), γιατί όντως έτσι φαίνεται στην πράξη, αλλά η έννοια του ανταγωνισμού απαιτεί μεγαλύτερη προσοχή και δεν του αναλογεί τέτοια απόλυτη ισχύς.

  Δεύτερον, σχεδόν τα θεωρεί στενά συνδεδεμένα με τις τάξεις, επειδή οι τάξεις χρησιμοποιούν το έθνος για τους δικούς τους σκοπούς. Όμως ό,τι υπάρχει στον ανθρώπινο κόσμο καθορίζεται από την ανθρώπινη συνείδηση, που αλληλεπιδρά με τις άλλες συνειδήσεις και τα κοινωνικά γεγονότα. [Δεν συμπεριλαμβάνω εδώ τα φυσικά φαινόμενα]. Δεν πρέπει να κοιτάμε τις τάξεις σαν ανθρώπινες κοινωνικές δομές αλλά την ταξικότητα ως τάση υπεροχής της συνείδησης απέναντι στους άλλους. Αυτή η τάση αναπόφευκτα θα λειτουργεί και θα επιδρά σε κάθε έκφραση του ανθρώπου, είτε στο άτομο με συνέπεια τη διαμόρφωση των τάξεων, στα έθνη, στην οικονομία, στη θρησκευτική πεποίθηση και παντού. Αυτό όμως δεν αποτελεί λόγο για να καταλήξουν, είτε η τάση υπεροχής είτε οι τάξεις ως συνέπειά της, να θεωρούνται γενεσιουργός αιτία τέτοιων μεγάλων κινήσεων της ανθρωπότητας που εκφράζονται παγκόσμια, όπως αυτών για δημιουργία των εθνών. Στην πραγματικότητα, κάθε τι ρηγματικό (π.χ. η ταξική αντίληψη ή το συμφέρον) δεν δημιουργεί τίποτε εξ αρχής, όμως τείνει να διαπερνάει και να χρωματίζει οτιδήποτε δημιουργείται από τον άνθρωπο και, τελικά, να το εμποδίζει, να το διαστρεβλώνει ή να το καταστρέφει. Θέλω να πω ότι η τάση για ενότητα και η τάση για συμφέρον ή διάσπαση λειτουργούν ταυτόχρονα, αλλά θεωρώ πως η τάση για ενότητα είναι θεμελιωδέστερη και πιο “εξωιστορική”, γιατί είναι πλησιέστερα στο εξωιστορικό.

 

Ας πάμε στον ίδιο τον άνθρωπο ως άτομο τώρα. Είναι εξωιστορικός με την δεύτερη έννοια ή ιστορικός;

  Η παραπάνω άποψη αυτό θα το θεωρούσε αδύνατον να είναι εξωιστορικός, αφού το εξωιστορικό ως εκτός κόσμου είναι ανύπαρκτο, κι αυτό γιατί απλώς ο άνθρωπος ως βιολογικό φαινόμενο είναι αδύνατον να αγνοηθεί και επειδή εμείς οι ίδιοι σαν άτομα είμαστε άνθρωποι και δεν μπορούμε να αρνηθούμε τον εαυτό μας. Όμως υπάρχουν και ορισμένοι, που επίσης αντιμετωπίζουν τον άνθρωπο σαν βιολογικό φαινόμενο, αλλά δεν έχουν τέτοιο πρόβλημα, όπως είδαμε παραπάνω. Αυτή η βιολογική ύπαρξη δεν τυγχάνει κανενός σεβασμού, αλλά υπόκειται στις ορέξεις οποιουδήποτε μπορεί να το κάνει και έχει τη δύναμη να διαμορφώσει τις συνθήκες κατά την αρέσκειά του.

  Αν, πάλι, ο άνθρωπος είναι ιστορικό φαινόμενο, τότε τι θα κάνουμε; Θα τον θεωρήσουμε και αυτόν ταξικό φαινόμενο ή θα τον καταργήσουμε θεωρώντας ότι έτσι είναι μειωμένης αξίας εφ’ όσον συγκροτήθηκε μέσα στην ιστορία από τις συνθήκες και, επομένως, αλλάζοντας αυτές τις συνθήκες, θα έχουμε το δικαίωμα να τον παραμερίσουμε; Αν θεωρήσουμε ότι δεν πρέπει να τον παραμερίσουμε, αυτό θα πρέπει να το στηρίξουμε σε μία άποψη εξίσου λογική με αυτήν με την οποία ορίζουμε τη φύση του. Την ανθρώπινη αξία και τα ατομικά δικαιώματα πού θα τα στηρίξουμε και πώς θα τα υποστηρίξουμε; Συνήθως τα στηρίζουμε στην επιθυμία και τον φόβο, αλλά αυτό έχει ήδη αποτύχει, γιατί αυτά τα στοιχεία αποτελούν ταυτόχρονα και φυλακή για τον άνθρωπο. Εξάλλου, αυτό θα ήταν παρακινδυνευμένο και τον κίνδυνο τον βλέπουμε σήμερα σε απόψεις σαν αυτές του Γ. Ν. Χαράρι, σύμφωνα με τις οποίες, εφ’ όσον ο άνθρωπος μπορεί να αντικατασταθεί από τα ρομπότ ή εφ’ όσον μπορεί να γίνει ένα μείγμα από βιολογικό και μη βιολογικό υλικό, τότε δεν υπάρχει η λεγόμενη αξία του ανθρώπου. Γι’ αυτό ο Χαράρι έσπευσε να πει ότι δεν υπάρχει η ψυχή, που αποτελεί μια αξία κρυμμένη στο μέλλον, για να αποκλείσει την αξία του ανθρώπου και το μέλλον του. Όποιος έχει τη δύναμη θα μπορεί να επιβάλει τους δικούς του όρους. Σε αυτό τι θα απαντήσουμε που να βρίσκεται σε λογική συνοχή με την στενή άποψη περί ιστορικότητας; Και στις δύο περιπτώσεις θα καταλήξουμε στην άρνηση της αξίας του.

  Έπειτα, οι τάξεις πώς προέκυψαν; Οι άνθρωποι που θέλουν να ασκούν την εξουσία τους επί των άλλων; Συγκροτήθηκαν από τις συνθήκες; Γιατί, εφ’ όσον ο εξωιστορικός παράγοντας αποκλείεται ως ανύπαρκτος, τότε το αρχικό αίτιο πρέπει να βρίσκεται στις συνθήκες. Όμως οι συνθήκες παραπέμπουν πάντοτε στην τυχαιότητα. Η τυχαιότητα πάλι σαν φιλοσοφική έννοια είναι πολύ επικίνδυνη. Πρώτα απ’ όλα, το τυχαίο της ανθρώπινης φύσης οδηγεί αναπόφευκτα και στο ανεύθυνο του προσώπου, και η ευθύνη θα υπάρχει όσο υπάρχει η δύναμη να την υποστηρίξει η κοινωνία. Στην πραγματικότητα, πίσω από όλο το κοινωνικό οικοδόμημα θα υπάρχει η ωμή δύναμη και τίποτε άλλο. Η τυχαιότητα ως έννοια μπορεί να μας βοηθάει προχείρως να αντιμετωπίσουμε ορισμένα προβλήματα, γιατί μας φαίνεται πολύ αυτονόητη, αλλά τελικά καθόλου δεν είναι τέτοια.

  Επίσης, το ιστορικό, όσο ο άνθρωπος γίνεται σοφότερος και γνωρίζει περισσότερα πράγματα, τόσο περισσότερο θα διευρύνεται και αυτό που σήμερα φαίνεται αδύνατο αργότερα μπορεί να φαίνεται δυνατό και να φαίνεται ιστορικό. Τα προβλήματα αυτού του είδους θα μπορούν κάπως να “λυθούν” στο πεδίο σύνδεσης του εξωιστορικού και του ιστορικού. Το νοητό ρήγμα ανάμεσά τους είναι που δημιουργεί τα εμπόδια.

           

  Πιστεύω ότι χρειάζεται μία αληθινή ισορροπία στην ερμηνεία και αναγνώριση ότι όλες οι απόψεις και ερμηνείες έχουν ιστορικά αποτύχει στο να λύσουν τα ανθρώπινα προβλήματα, γιατί διαμορφώθηκαν σαν ιδεολογήματα και έχουμε προσκόλληση σε αυτά, με συνέπεια η πραγματικότητα να έχει υπερκεράσει τις ερμηνείες. Θεωρώ πως το ιστορικό είναι σημαντικός παράγοντας για την ανάγνωση της ανθρώπινης ζωής, αλλά πρέπει ταυτόχρονα να είμαστε απελευθερωμένοι από τα ιστορικά γεγονότα, γιατί μας εμπλέκουν με πρόσωπα και λάθη που έχουν γίνει τόσο στην ερμηνεία όσο και στη δράση των κρίσιμων ιστορικών προσώπων, πράγμα που μας δεσμεύει πάνω τους και δεν επαναπροσδιορίζουμε τις έννοιες ελεύθερα, αλλά τις ταυτίζουμε με αυτά τα πρόσωπα και αυτά τα γεγονότα. Αυτός ο συνδυασμός φαίνεται παράδοξος αλλά ουσιαστικά είναι και εφικτός και αναγκαίος.                                                                    

 

Ας δούμε όμως και τα λάθη που έχουν γίνει για το εξωιστορικό στην περίπτωση του έθνους.

  Πιστεύω ότι δύο σημαντικά λάθη υπάρχουν στην αντίληψη και αποδοχή του εξωιστορικού παράγοντα στο έθνος και την εθνική πατρίδα εκείνων που τον επικαλούνται. Αυτά τα λάθη οδήγησαν σε μεγάλες δυσχέρειες την ανθρωπότητα.

  Το πρώτο λάθος είναι ότι θεωρούν το έθνος αφ’ ενός μεν το ανώτατο επίτευγμα του ανθρώπου και την ανώτατη έκφραση της ενότητάς του, με συνέπεια αυτό να θεωρείται απόλυτη ερμηνεία που δεν επιδέχεται επαναπροσδιορισμό ή περιορισμό, ακριβώς επειδή κατ’ αυτούς αποτελεί την ανώτατη, άρα και απόλυτη, μορφή ενότητας. Ξεχνάνε όμως την ύπαρξη της ίδιας της ανθρωπότητας αλλά και όλου του κόσμου και, γι’ αυτό, βρίσκονται ήδη σε ένα πεδίο διάσπασης και όχι ενότητας, αν και την επικαλούνται. Έτσι εκφράζεται ο σωβινισμός. Τελικά, στις συγκρουόμενες απόψεις, είτε θα λείπει η ανθρωπότητα είτε θα λείπει το έθνος, όπως στην πρώτη περίπτωση που ανέλυσα στο άρθρο μου για το νόημα της πατρίδας.

  Το δεύτερο λάθος είναι ότι παραγνωρίζουν ότι πίσω από τη δημιουργία εθνών βρίσκεται ο πραγματικά εξωιστορικός παράγοντας που είναι η ενότητα, η οποία βέβαια εκφράζεται σε διάφορες φάσεις, σταδιακά και χωρίς αποκλειστικότητα η μία από την άλλην. Αυτή είναι η πραγματική συνύπαρξη ατόμων, εθνών, ανθρωπότητας (στα πλαίσια βέβαια της ανθρωπότητας). Τα δεν περιβαλλοντικά προβλήματα μας υπενθυμίζουν την ενότητά μας με τον κόσμο ολόκληρο.

  Οι ίδιες οι έννοιες -ή καλύτερα οι ιδέες- είναι ελεύθερες από τις ερμηνείες μας, γιατί υποτίθεται ότι είναι εκφράσεις της όλης πραγματικότητας και δεν μπορούμε να τις υποτάξουμε στις ποικίλες ερμηνείες μας, όπως αυτές διαμορφώνονται σύμφωνα με τις ανάγκες και το επίπεδο της αντίληψής μας. Με λίγα λόγια, ο κόσμος των εννοιών πρέπει να απελευθερωθεί από την ιστορία, αλλά (και εδώ είναι το παράδοξο) ταυτόχρονα πρέπει να συσχετίζεται με την ιστορία και να δοκιμάζεται στις ιστορικές συνθήκες.                                                            

 

31/1/23

Ιωάννα Μουτσοπούλου

Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ

 

εικόνα : wikiart.org

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

Σχετικά άρθρα