Παρ’ όλο που κάποιο είδος προτύπου πάντοτε ρυθμίζει την ανθρώπινη ζωή, ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατανοήσει και να αποδεχθεί ότι αυτά τα πρότυπα επηρεάζουν τον τρόπο που σκέπτεται και επιλέγει αλλά και αντίστροφα ο τρόπος της αντίληψής του επηρεάζει το είδος των προτύπων που επιλέγει. Αυτό βασίζεται στον εσωτερικό διχασμό που βιώνει ο ίδιος μέσα του και που προκαλεί σύγκρουση με αντιφατικές επιθυμίες καθώς και σύγκρουση με το περιβάλλον. Οι απόψεις του Χομπς για την κακότητα του ανθρώπου έχουν εδώ απόλυτη εφαρμογή, αλλά το ζήτημα είναι αν αυτά τα χαρακτηριστικά της κακότητας είναι ανεξάλειπτα ή μη. Αν δεν είναι, τότε υπάρχει υποχρέωση αλλαγής τους, αν όμως εκ φύσεως δεν μπορούν να αλλάξουν, τότε όπως λέει ο Χομπς πρέπει να φερθεί κανείς με σύνεση, για να υπάρξει κοινωνία – κι εμείς προσθέτουμε: αν αξίζει να υπάρχει μια τέτοια κοινωνία.
Τα πρότυπα της εποχής μας είναι η επιτυχία οικονομική, δημοσιότητας ή θέσης. Ωστόσο, υπάρχουν και πρότυπα που δεν φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο στην καθημερινότητα, ενώ στην πραγματικότητα απεικονίζουν την ποιότητα της σχέσης του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Τέτοια πρότυπα είναι τα ιστορικά, που λόγω της χρονικής τους απόστασης από το σήμερα δεν φαίνεται να επηρεάζουν το γίγνεσθαι. Παρ’ όλα αυτά είναι σημαντικά, γιατί δείχνουν τις προτιμήσεις των κοινωνικών συνόλων αλλά και της κυριαρχούσας ελίτ που διαμορφώνει τις συνθήκες παιδείας, και συνιστούν ένα μέσο ανάγνωσης των συλλογικών επιθυμιών.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Περικλή ως πρότυπο αναφερόμενο συχνά για τη δημοκρατία, για την αγάπη προς τον λαό και για την αίγλη της αρχαίας Αθήνας. Ενώ ο βασικός θεμελιωτής της δημοκρατίας ήταν ο Σόλωνας, συνήθως ξεχνιέται κι ας συγκαταλέγεται ανάμεσα στους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό; Τι οδηγεί τους ανθρώπους να κάνουν άδικες και ανακριβείς κρίσεις; Το ότι:
1) Επιλέγουν τη φαντασμαγορία και τη μαγεία της δύναμης, παρ’ όλο που όταν την βλέπουν στους άλλους π.χ. σε άλλα έθνη διαμαρτύρονται, επειδή πάντοτε αυτή η δύναμη είναι εξουσιαστική, εκτός κι αν διαπνέεται από άλλες αρχές και κίνητρα – πράγμα σπανιότατο και πάντοτε παροδικό.
2) Αποφασίζουν να είναι ανεύθυνοι για να εφησυχάζουν, να αναλαμβάνει άλλος τα βάρη τους και να σκέπτεται γι’ αυτούς, πράγμα που δεν έχει αλλάξει σημαντικά από την εποχή που ο Καντ στηλίτευε αυτή τη νοοτροπία. Αυτή η νοοτροπία αναπόφευκτα έλκει στον ρόλο του υποκατάστατου της δικής τους βούλησης τους εξουσιαστές.
3) Θέλουν απλώς υλικά αγαθά και σε αυτά εξαντλείται όλο το όραμά τους. Αλλά λαός χωρίς αληθινό όραμα απόλλυται.
4) Δεν θέλουν να κάνουν τον κόπο να σκεφθούν τη διαδρομή ανάμεσα στο αίτιο και το αποτέλεσμα, βλέπουν μόνον το αποτέλεσμα και σε τίνος τα χέρια θα φανεί, όπως τα αγαθά της δημοκρατίας έδειξαν, λόγω της προηγηθείσας δημιουργικότητας της δημοκρατικής κοινωνίας, τη μεγαλύτερη ισχύ τους στην εποχή του Περικλή, αλλά χρησιμοποιήθηκαν από αυτόν ενάντια στη δημοκρατία, παρά την (μη έντιμη) ευμάρεια της Αθήνας.
5) Δεν ενδιαφέρονται αν κερδίζουν σε βάρος άλλων, πράγμα που συμβαίνει τόσο σε άτομα όσο και σε έθνη. Δεν αναρωτήθηκαν τότε οι αθηναίοι, όπως ούτε σήμερα οι δυτικοί λαοί, από πού αποκόμιζαν την ευμάρειά τους – τότε από τις συμμαχικές ελληνικές πόλεις και σήμερα από τα συμμαχικά ευρωπαϊκά κράτη και άλλα κράτη.
6) Θαυμάζουν την επιδεξιότητα και όχι την ηθική, ακόμη και αν αυτή συνδυάζεται με επιδεξιότητα. Η ηθική χαλάει πάντα την εικόνα, επειδή απαιτεί ευθύνη.
Τι έκανε όμως ο Περικλής που κατά τη γνώμη μας δεν δικαιούται τον χαρακτηρισμό του δημοκράτη και του μεγάλου αλλά το αντίθετο;
Τα πλεονεκτήματά του ήταν εν συντομία τα εξής: Ήταν ικανότατος πολιτικός και ρήτορας αλλά και ικανός στρατιωτικός. Σε αυτό το σημείο όμως πρέπει να εξετάσουμε και την κατεύθυνση των ικανοτήτων ενός πολιτικού, δηλαδή τείνει προς το κοινό καλό ή στην ικανοποίηση της δικής του φιλοδοξίας; Πρέπει με την ευκαιρία αυτή να προσδιορίσουμε τι σημαίνει κοινό καλό, γιατί υπό αυτό τον όρο μπορεί να συγκαλυφθεί ακόμη και η συλλογική ιδιοτέλεια, μιας τάξης, ενός έθνους, μιας κοινωνικής ομάδας, το κοινό ωμό συμφέρον.
Σημαντικό του πλεονέκτημα ήταν επίσης ότι δεν είχε διαφθαρεί με τον πλούτο και ότι οι τρόποι του ήταν πράοι, πράγμα πολύ σημαντικό, αλλά πολύ υποδεέστερο ως πλεονέκτημα απέναντι στο μειονέκτημα της εξουσιαστικότητας.
Θα αναρωτιόταν κανείς γιατί αυτά να μην αρκούν για να χαρακτηριστεί “μεγάλος”. Θα αρκούσαν, εάν δεν υπήρχαν άλλες παρενέργειες της πολιτικής του και του χαρακτήρα του που οδήγησαν στην καταστροφή και της δημοκρατίας και της Ελλάδας.
Ας δούμε τα σημαντικότερα στοιχεία που μας έχουν παραδοθεί, ενίοτε ως αμφιλεγόμενα:
1) Έκανε παροχές στον λαό ασκώντας “φιλολαϊκή” πολιτική αλλά μαζί με άρτο και θεάματα, για να είναι συνεχώς απασχολημένοι και να μη στρέφονται ενάντια στην εξουσία του. Τέτοια γινόντουσαν όμως και στη Ρώμη στην εποχή της παρακμής της. Εξάλλου, δημοκρατία και θεάματα δεν πάνε μαζί, γιατί τα πολλά θεάματα εμποδίζουν την αυτογνωσία και χωρίς αυτογνωσία, ελευθερία και δημοκρατία δεν μπορούν να υπάρξουν.
2) Υπέταξε όλους τους συμμάχους της Αθήνας και δεν τους άφηνε να αναπτυχθούν οικονομικά, για να μην ανταγωνίζονται την Αθήνα.
3) Άρπαξε το κοινό ταμείο των συμμάχων που φυλασσόταν στην Αθήνα για λόγους ασφάλειας (!) και διέθεσε τα χρήματα για να κάνει μεγάλα έργα στην Αθήνα και να έχουν δουλειές οι αθηναίοι, δημιουργώντας έτσι τον λεγόμενο χρυσό αιώνα – θα προσθέταμε εμείς: και τον “σιδερένιο αιώνα” για τους άλλους έλληνες, κατ’ αναλογίαν των τεσσάρων γενών του Ησίοδου όπου το χρυσό ήταν το ευτυχέστερο και το σιδερένιο, το δυστυχέστερο.
Τα έργα που σήμερα θαυμάζουμε είναι με αυτόν τον τρόπο χρηματοδοτημένα. Ας αναρωτηθούμε όμως τι αξίζει περισσότερο: τα περίλαμπρα αρχαία μνημεία ή το πνεύμα του πολιτισμού που χάθηκε;
4) Οδήγησε στον πελοποννησιακό πόλεμο με τη συμπεριφορά του αυτή και ίσως σκόπιμα, για να αποφύγει τον έλεγχο για το πώς διαχειρίστηκε το κοινό ταμείο των συμμάχων. Αυτό αποδέχεται ο Διόδωρος ο Σικελιώτης [Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, τόμ.Η΄, σελ.83] και αναφέρει και ο Πλούταρχος ως κατηγορία των αντιπάλων του.
5) Εξάντλησε το δημόσιο ταμείο με την τακτική του και κατηγορήθηκε γι’ αυτό, αλλά ρώτησε τον λαό αν συμφωνεί με αυτές τις δαπάνες (!!!) και όπως ήταν φυσικό ο λαός απάντησε “ναι”, με αποτέλεσμα να κατορθώσει να εξορίσει τους κατηγόρους του.
6) Εν κατακλείδι, κατέστρεψε τη δημοκρατία που άλλοι δημιούργησαν κι όμως άφησε ένα όνομα με αντίθετο πρόσημο από αυτό του καταστροφέα της.
Οι ιστορικοί είναι διχασμένοι στην κριτική τους γι’ αυτόν, άλλοι θαυμάζουν τη δύναμη και τις ικανότητές του και την ισχύ που χάρισε στην Αθήνα, άλλοι καταγράφουν τα παραπάνω και τον θεωρούν καταστροφέα του τότε πολιτισμού.
Ερωτάται λοιπόν: σύμφωνα με τέτοια πρότυπα πώς θα έπρεπε να βλέπουν οι σημερινοί γερμανοί τους τωρινούς πολιτικούς τους που παίρνουν χρήματα και πλούτο από τις χώρες του νότου, για να στηρίξουν τη Γερμανία; Επίσης, πώς έπρεπε να τους βλέπει ο νότος, ιδιαίτερα οι έλληνες που υφίστανται όσα υπέστησαν από την Αθήνα του Περικλή οι σύμμαχοί της; Αυτά τα πρότυπα και η άκριτη αποδοχή τους δείχνουν με πόση ακρίβεια ισχύουν τα “δύο μέτρα και δύο σταθμά” όχι μόνον στη διεθνή πολιτική αλλά και στη συλλογική και ατομική συνείδηση των ανθρώπων που όμως θέλουν να πιστέψουν πως αυτή η νοοτροπία ανήκει μόνον στους ισχυρούς του κόσμου.
Αντίθετα, ο Σόλωνας με ορθοκρισία και αγάπη για την Αθήνα έδρασε αντίθετα και σωτήρια γι’ αυτήν, αλλά αυτό χρειάζεται ένα επόμενο άρθρο για την ανάδειξή του, γιατί είναι ένας σπουδαίος και υποδειγματικός άνθρωπος που χρειάζεται αποκατάσταση στην ορθή του θέση. Δεν αρκεί να λέει κανείς ότι είναι σπουδαίος, ενώ την ίδια στιγμή προτιμάει το αντίθετό του καθιστώντας έτσι την αποδοχή της σπουδαιότητας κενή περιεχομένου, αναμειγνύοντας την αλήθεια με ψέμμα, εξισώνοντας ή αντιστρέφοντας τις αξίες εχθρικών πραγματικοτήτων, π.χ. ο Σόλωνας ήταν σπουδαίος αλλά ο Περικλής ήταν αυτός που δημιούργησε το αποκορύφωμα του χρυσού αιώνα! Πρέπει να αποδίδεται το μέγιστο δυνατό της αλήθειας, όταν μάλιστα βλέπουμε τις καταστροφικές αντιστοιχίες τέτοιων συμπεριφορών στη σημερινή εποχή.
Η ιστορία δεν μπορεί να γράφεται μόνον από τους νικητές ούτε μόνον από τους ηττημένους, επειδή κανείς τους δεν αποτελεί εγγύηση αλήθειας, αλλά με βάση την ποιότητα των κινήτρων ατόμων και συλλογικοτήτων και των συνεπειών τους στην εξέλιξη του κόσμου ως ολότητας βάσει μεγάλων αρχών όπως η δικαιοσύνη, η ελευθερία, η ισότητα και η οικειότητα. Θα αντιμετωπίζαμε τότε μία ολότελα διαφορετική ιστορία χωρίς απλοϊκά κλισέ για τους δυνατούς και τους αδύναμους, ή για τη φύση της ευημερίας των λαών, ή για τη φύση του ανθρώπου.
Θα παραθέσουμε λίγα αποσπάσματα από τους “Παράλληλους Βίους” του Πλούταρχου [εκδ. Πάπυρος, τόμος 2], που ήταν θαυμαστής του Περικλή για λόγους εγκυρότητας:
“Αλλ’ ο Περικλής απαντών εις αυτά (ότι χρησιμοποίησε το συμμαχικό ταμείο παράνομα) έλεγε προς τον λαόν, ότι δεν οφείλουν κανένα λόγον εις τους συμμάχους, διότι οι Αθηναίοι πολεμούν υπέρ εκείνων και αναγκάζουν τους βαρβάρους να μένουν μακράν, ενώ εκείνοι ούτε ίππον ούτε πλοίον ούτε οπλίτην, αλλά μόνον χρήματα συνεισφέρουν” (σελ. 27). Φυσικά, το τι κέρδιζε η Αθήνα από αυτό δεν ελέγετο! Η ομοιότητα με τη σημερινή εποχή και τη λειτουργία των συμμαχιών είναι φανερή.
“Τότε ο Περικλής αφήσας αχαλίνωτον τον λαόν, επολιτεύετο επιδιώκων να τον ευχαριστεί, ευρίσκων τρόπον να υπάρχει εις Αθήνας πάντοτε κάποιο θέαμα πανηγυρικόν ή συμπόσιον ή πομπή, διασκεδάζων την πόλιν με ευγενείς τέρψεις… “ (σελ.25). Όταν έγινε απόλυτος κυρίαρχος όμως δεν τους έκανε όλα τα χατήρια.
“Δια να αντισταθμίση την δόξαν του Κίμωνος επεριποιείτο τον λαόν” (σελ.19). Προσωπικό όφελος, δηλαδή.
“Ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζει ως αριστοκρατικήν κάπως την διακυβέρνησιν του Περικλέους, και κατ’ όνομα μόνον δημοκρατία, ενώ εις την πραγματικότητα ήτο εξουσία του πρώτου ανδρός” (σελ.19).
“Ενώ δε ήσαν εξωργισμένοι οι Κορίνθιοι και κατηγόρουν τους Αθηναίους εις την Σπάρτην, ήλθον και οι Μεγαρείς παραπονούμενοι ότι παρά το κοινόν δίκαιον και παρά τους όρκους των Ελλήνων, οι Αθηναίοι τους εμποδίζουν και τους εκδιώκουν από όλας τα αγοράς και τους λιμένας που έχουν υπό την εξουσίαν των. Τότε και οι Αιγινήται αδικούμενοι και αυτοί, ως φαίνεται, και καταπιεζόμενοι παρεπονούντο…” (σελ. 57). Απόλυτη η ομοιότητα με τη σημερινή εποχή των οικονομικών πολέμων και της γεωπολιτικής ισχύος.
“… έστειλε τον Λακεδαιμόνιον, τον υιόν του Κίμωνος, με δέκα μόνον πλοία (για εκστρατεία), δια να τον εξευτελίση. Διότι η οικογένεια του Κίμωνος έτρεφε πολλήν εύνοιαν και φιλίαν προς τους Λακεδαιμονίους. Του έδωσε ολίγα πλοία … δια να συκοφαντηθεί … αν επί της στρατηγίας του δεν εγίνετο τίποτε το σημαντικόν και ένδοξον Και με κάθε τρόπον ανθίστατο εις την πρόοδον των υιών του Κίμωνος”(σελ.55). Εδώ δεν βλέπουμε τη μεγαλοψυχία ή την περίφημη ηρεμία του.
“Ο Σάμιος Δούρις εξιστορών αυτά κατηγορεί τους Αθηναίους και τον Περικλέα ως επιδείξαντες μεγάλην ωμότητα … Δεν φαίνεται να είναι αληθές ότι ο Περικλής έφερεν εις την αγοράν της Μιλήτου τους τριηράρχους και τους ενόπλους των σαμιακών πλοίων και αφού τους άφησε δεμένους εις σανίδας επί δέκα ημέρας και ευρίσκοντο πλέον εις αξιοθρήνητον κατάστασιν, διέταξε να σπάσουν τας κεφαλάς των με ξύλα δια να τους φονεύσουν και έπειτα να πετάξουν τα σώματά των άταφα” (σελ.53). Αυτό ο Πλούταρχος το αναφέρει αλλά το αμφισβητεί.
“Κατηγορούν λοιπόν κυρίως τον Περικλέα ότι τον κατά των Σαμίων πόλεμον απεφάσισε κυρίως εξαιτίας των Μιλησίων και κατά παράκλησιν της Ασπασίας” (σελ.49).
“Περιποιούμενος όμως το πλήθος, αγανακτούν δια τον πόλεμον, το εκολάκευε με διανομάς χρημάτων και έγραφε ψηφίσματα περί κληρουχιών και εκδιώξας όλους τους Αιγινήτας διένειμε με λαχνούς την νήσον εις τους Αθηναίους…”(σελ.65). Δηλαδή, τους πήρε τη γη!
“Μερικοί … διηγούνται ότι κάθε χρόνον εστέλλοντο υπό του Περικλέους δέκα τάλαντα είς την Σπάρτην, με τα οποία περιποιούμενος τους έχοντας τας αρχάς, απεμάκρυνε τον πόλεμον και εξηγόραζεν όχι την ειρήνην, αλλά τον καιρόν, κατά το οποίον ησύχως ετοιμαζόμενος έμελλε να πολεμήσει καλύτερα” (σελ.45). Αν αυτό μας φαίνεται λογικό, τότε θα πρέπει να δικαιολογήσουμε και αυτούς που σήμερα εξαγοράζουν ξένους πολιτικούς χάριν των δικών τους χωρών. Αλλοιώς, έχουμε δύο μέτρα και δύο σταθμά.
Ας δούμε τις απόλυτες αντιστοιχίες των αναφορών αυτών με τη συμπεριφορά των ισχυρών σήμερα αλλά και των προτύπων των λαών της εποχής μας. Γιατί το “δύο μέτρα και δύο σταθμά” εφαρμόζουν τόσο οι ισχυροί όσο και οι αδύναμοι και ανθρωπινότητα υπάρχει μόνον στα βιβλία.
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
11/10/2016
