ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ, ATZENTA

ΑΣΥΛΟ, ΧΩΡΙΟ ΚΑΙ ΟΧΥΡΟ (του Λιούις Μάμφορντ)

Lewis Mumford portrait - Σόλων ΜΚΟ
image_pdfimage_print

Lewis Mumford portrait - Σόλων ΜΚΟΠήρα το θάρρος, μιας και το περιοδικό αυτό έχει παρουσιάσει σε προηγούμενο τεύχος του κριτική του βιβλίου «Η Ιστορία των Ουτοπιών» του «τελευταίου ουμανιστή επιστήμονα» Λούις Μάμφορντ, να παραδόσω στην συντακτική του επιτροπή μετάφραση των δύο πρώτων ενοτήτων του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου του «Η Πόλη στην Ιστορία».
Το βιβλίο αυτό (που πρωτοεκδόθηκε το 1961) μαζί με το «Ο Πολιτισμός των Πόλεων» που εκδόθηκε το 1938, αποτελούν τα κυριότερα έργα του Μάμφορντ που του προσέφεραν τιμιτική θέση στα κορυφαία αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά ιδρύματα του Αγγλόφωνου κόσμου, χωρίς ο ίδιος να είναι είτε αρχιτέκτονας ή πολεοδόμος. Ήταν, επίσης, συνιδρητής της Αμερικανικής Περιφερειακής Ενωσης Πολεοδομίας.
Η έρευνα του Μάμφορντ για την ιστορική εξέλιξη του άστεως είναι, καθόσο μπορώ να κρίνω από την μετάφραση του βιβλίου του που έχω ξεκινήσει, εξονυχιστική! Αν και δεν έχω, ακόμη, τελειώσει την ανάγνωσή του αντιλαμβάνομαι ότι μέσα του ξεμπερδεύει όλο το νήμα απορίας που πολλοί έχουμε για την αστεακή ιστορία ως όλου…


Στο κείμενο αυτό αποδίω το επίθετο ”urban” ως αστεακός-ή-ό για να το διακρίνω από το επίθετο αστικός-ή-ό που για τους περισσότερους παραπέμπει στον ιδεολογικό και ταξικό προσδιορισμό της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης.

ΑΣΥΛΟ, ΧΩΡΙΟ ΚΑΙ ΟΧΥΡΟ

Η Πόλη στην Ιστορία
Τι είναι η πόλη; Πώς δημιουργήθηκε; Ποιες διαδικασίες προωθεί; Ποιες λειτουργίες επιτελεί; Ποιους σκοπούς πληροί; Δεν υπάρχει ένας και μοναδικός ορισμός εφαρμόσιμος σε όλες τις εκδηλώσεις της πόλης, ούτε και μια περιγραφή που να καλύπτει όλους τους μετασχηματισμούς της, από τον εμβρυακό κοινωνικό πυρήνα ως τις περίπλοκες μορφές της ωριμότητάς της και την υλική διάλυση της παλιάς της εποχής. Η προέλευση της πόλης είναι θολή, μεγάλο τμήμα του παρελθόντος της είναι θαμμένο ή εξαφανισμένο χωρίς δυνατότητα ανεύρεσής του, και τις περαιτέρω προοπτικές είναι δύσκολο να τις ζυγιάσουμε.
Η πόλη θα εξαφανιστεί ή ολόκληρος ο πλανήτης θα μετατραπεί σε μια τεράστια αστική κυψέλη; Κάτι που θα ήταν ένας άλλος τρόπος εξαφάνισης. Μπορούν οι ανάγκες και οι επιθυμίες που ώθησαν τον άνθρωπο να ζήσει στις πόλεις να ανακάμψουν, σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο, αυτό που κάποτε η Ιερουσαλήμ, η Αθήνα ή η Φλωρεντία φαίνονταν να υπόσχονται; Υπάρχει, ακόμη, επιλογή μεταξύ Νεκρόπολης και Ουτοπίας: η δυνατότητα οικοδόμησης ενός νέου είδους πόλης που, απαλλαγμένη από εσωτερικές αντιφάσεις, θα εμπλουτίσει θετικά την περαιτέρω ανάπτυξη του ανθρώπου;
Αν θέταμε ένα νέο ορισμό της αστεακής ζωής θα έπρεπε να κατανοήσουμε την ιστορική φύση της πόλης και να διακρίνουμε μεταξύ των γνήσιων λειτουργιών της, εκείνων που προήλθαν από αυτήν κι εκείνων που μπορούν να δημιουργηθούν. Χωρίς μια αναψηλάφηση της ιστορίας δεν θα αποκτήσουμε την απαιτούμενη ορμή που χρειάζεται για ένα αποτελεσματικό άλμα στο μέλλον. Κι αυτό επειδή ένα μεγάλο μέρος των σημερινών σχεδίων μας, που πολλά ισχυρίζονται ότι είναι «εξελιγμένα» ή «προοδευτικά», είναι θλιβερές μηχανικές καρικατούρες των αστικών και περιφερειακών μορφών που τώρα βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση στην αντίληψή μας.
Αφού χρειάστηκαν περισσότερα από πέντε χιλιάδες χρόνια για να φτάσουμε σε μια, ακόμη μερική, κατανόηση της φύσης και του δράματος της πόλης, ίσως απαιτείται μεγαλύτερο διάστημα για να εξαντλήσουμε τις ακόμη απραγματοποίητες δυνατότητες της πόλης. Στην αυγή της ιστορίας η πόλη βρίσκεται ήδη στο ώριμο στάδιό της. Στην προσπάθειά μας να επιτύχουμε μια καλύτερη επίγνωση της παρούσας κατάστασης της πόλης πρέπει να κοιτάξουμε ερευνητικά πάνω από την άκρη του ιστορικού ορίζοντα, να ανιχνεύσουμε τα ασαφή ίχνη ακόμη παλαιότερων δομών και περισσότερο πρωτόγονων λειτουργιών. Αυτό είναι το πρώτο καθήκον μας. Αλλά δεν θα αφήσουμε αυτό το ίχνος έως ότου προχωρήσουμε κατά μήκος του, με όλους του ελιγμούς και τις οπισθοδρομήσεις του, μέσα από πέντε χιλιάδες χρόνια καταγεγραμμένης ιστορίας, μέχρις εκεί που το μέλλον κάνει την εμφάνισή του.
Όταν τελικά φτάσουμε στην εποχή μας θα ανακαλύψουμε ότι η αστεακή κοινωνία έχει φτάσει σε σταυροδρόμι. Εδώ, με μια έντονη συνείδηση για το παρελθόν μας και μια καθαρότερη επίγνωση των αποφάσεων που πάρθηκαν πολύ καιρό πριν, οι οποίες συχνά εξακολουθούν να μας ελέγχουν, θα μπορέσουμε να στραφούμε προς την επικείμενη απόφαση που τώρα αντιμετωπίζει ο άνθρωπος και που, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θα τον μετασχηματίσει: δηλαδή, είτε θα αφιερώσει τον εαυτό του στην ανάπτυξη της δικής του βαθύτερης ανθρωπιάς, ή θα παραδοθεί στις τώρα σχεδόν αυτοματικές δυνάμεις που ο ίδιος έθεσε σε κίνηση κάνοντας χώρο στο απανθρωποποιημένο του alter ego, τον «Μετα-Ιστορικό Άνθρωπο». Αυτή η δεύτερη επιλογή θα φέρει μαζί της την προοδευτική απώλεια των αισθήσεων, των αισθημάτων, της δημιουργικής τόλμης και, τέλος, της συνείδησης.
Πολλές πόλεις, πολλά σημερινά εκπαιδευτικά ιδρύματα και πολιτικοί οργανισμοί έχουν ήδη δεσμευτεί ενώπιον του Μετα-Ιστορικού Ανθρώπου. Αυτό το υπάκουο πλάσμα δεν θα έχει την ανάγκη της πόλης: αυτό που κάποτε ήταν η πόλη θα συρρικνωθεί στις διαστάσεις ενός υπόγειου κέντρου ελέγχου, επειδή όλα τα άλλα χαρακτηριστικά της ζωή θα έχουν κατασχεθεί από τα συμφέροντα του ελέγχου και του αυτοματισμού. Προτού η πλειοψηφία του ανθρώπινου είδους παραπλανηθεί στην αποδοχή αυτής της προοπτικής, σαγηνεμένο από υποσχέσεις «πνευματικής μακαριότητας» που αποκρύπτουν την απειλή, θα ήταν καλό να ρίξουμε μια ματιά στην ιστορική ανάπτυξη του ανθρώπου, όπως σχηματίστηκε και διαμορφώθηκε από την πόλη. Για να αποκτήσουμε μια ικανοποιητική προοπτική για τα άμεσα καθήκοντα της στιγμής, σκοπεύω να πάω πίσω στις απαρχές της πόλης. Χρειαζόμαστε μια νέα εικόνα της τάξης που θα συμπεριλάβει το οργανικό και το προσωπικό και, τελικά, θα αγκαλιάσει όλα τα αξιώματα και λειτουργίες του ανθρώπου. Μόνο αν μπορέσουμε να προβάλουμε αυτή την εικόνα θα μπορέσουμε να βρούμε μια νέα μορφή για την πόλη.

Ζωικές παροτρύνσεις και προδιαγραφές
Αναζητώντας την προέλευση της πόλης κάποιος μπορεί να παρασυρθεί να ερευνήσει μόνο για τα φυσικά απομεινάρια της. Αλλά όπως και με την εικόνα του πρώιμου ανθρώπου, όταν επικεντρώνουμε στα οστά και στα κεραμικά του, δεν τιμούμε όσο πρέπει επινοήσεις όπως η γλώσσα και οι τελετουργίες που έχουν αφήσει λίγα ίχνη ευρημάτων. Κάποιες από τις λειτουργίες της πόλης ίσως έχουν εφαρμοσθεί, μερικοί στόχοι ίσως έχουν εκπληρωθεί, κάποιες περιοχές που χρησιμοποιήθηκαν αργότερα ίσως ήδη έχουν καταληφθεί προσωρινά πριν υπάρξει οτιδήποτε αναγνωρίσουμε ως πόλη.
Μαντεύουμε μόνο την φύση της πόλης αν κοιτάξουμε μόνο για μόνιμες δομές σωριασμένες πίσω από κάποιον τοίχο. Πιστεύω ότι, για να προσεγγίσουμε το θέμα της προέλευσης της πόλης πρέπει να συμπληρώσουμε την εργασία του αρχαιολόγου που ψάχνει να βρει τα βαθύτερα στρώματα στα οποία μπορεί να αναγνωρίσει ένα σκιώδες εδαφιαίο σχέδιο που αποδεικνύει κάποια αστεακή τάξη. Αν θέλουμε να γνωρίσουμε την πόλη πρέπει να ακολουθήσουμε το ίχνος προς τα πίσω, από τις πιο γνωστές αστεακές δομές και λειτουργίες ως τα γνήσια συστατικά τους, οσοδήποτε απομακρυσμένο κι αν είναι από τον χρόνο, τον χώρο και τον πολιτισμό των πρώτων Τελ που ανοίχτηκαν. Πριν από την πόλη υπήρχαν ο οικισμός, ο ιερός τόπος, το χωριό: πριν απ’ το χωριό ο καταυλισμός, η κρύπτη, η σπηλιά, ο τύμβος. Και πριν απ’ όλ’ αυτά υπήρχε μια ροπή προς την κοινωνική ζωή που ο άνθρωπος μοιράζεται απλά με πολλά άλλα ζωικά είδη.
Η ανθρώπινη ζωή αιωρείται μεταξύ δύο πόλων: την μετακίνηση και την εγκατάσταση. Η αντίθεση μεταξύ αυτών των δύο καταστάσεων μπορεί να εντοπισθεί στην αρχική ρήξη μεταξύ των κυρίως ελεύθερα κινούμενων πρωτόζωων που σχημάτισαν το ζωικό βασίλειο και τους σχετικά άμισχους οργανισμούς που ανήκουν στο φυτικό βασίλειο. Τα πρώτα, σαν το στρείδι, μερικές φορές προσκολλώνται σε μια σταθερή θέση και χάνουν την δύναμη της μετακίνησης. Ενώ άλλα φυτά απελευθερώνονται ως ένα βαθμό μέσω των υπόγειων ριζών και, πάνω απ’ όλα, μέσω της αποκόλλησης και μετανάστευσης του σπόρου. Σε κάθε επίπεδο της ζωής τα πλάσματα ανταλλάσσουν την κινητικότητα για την ασφάλεια ή, αντίθετα, την ακινησία με την περιπέτεια. Βέβαια, κάποια τάση για εγκατάσταση κι ανάπαυση, επιστροφής σ’ ένα προτιμώμενο σημείο που παρέχει καταφύγιο και καλή διατροφή υπάρχει σε πολλά ζωικά είδη. Και, όπως έχει προτείνει ο Καρλ Ο. Σάουερ, η προδιάθεση για αποθήκευση κι εγκατάσταση ίσως να είναι η ίδια ένα γνήσιο ανθρώπινο διακριτικό.
Το παρελθόν συνεισφέρει ακόμη περισσότερη στην σταθερότητα και συνέχεια του ζωικού βασιλείου. Πολλά πλάσματα, ακόμη και ψάρια, πηγαίνουν κατά αγέλες για να ζευγαρώσουν και αναθρέψουν τα μικρά τους. Στα πουλιά υπάρχει μερικές φορές προσκόλληση στην ίδια φωλιά από εποχή σε εποχή και υπάρχει μια συνήθεια μεταξύ των αγελαίων ειδών να φτιάχνουν κοινότητες κατά αγέλες την περίοδο της ανάπτυξης των μικρών σε προστατευμένες περιοχές όπως νησιά και έλη. Μεγαλύτερες ομάδες ζευγαρώματος, που καταλήγουν σε διαφορετικές ποικιλίες, εμφανίζουν δυνατότητες γενετικών διαφορών που απουσιάζουν από τις μικρές ενδογαμικές ανθρώπινες ομάδες. Αυτά τα εδάφη ανατροφής και διατροφής είναι απλά πρωτότυπα των πιο πρωτόγονων ειδών μόνιμης ανθρώπινης εγκατάστασης, των οικισμών και των χωριών. Μια όψη της πρώιμης πόλης, η έννοιά της της αμυντικής απομόνωσης-μαζί με την αίσθηση που έχουν τα πουλιά για την «περιοχή»-έχει το προσκήνιό της στην εξέλιξη των ζώων.
Ακόμη και η τεχνολογική πολυπλοκότητα των ανθρώπινων πόλεων δεν είναι χωρίς ζωικό προηγούμενο. Ο αποικισμός συγκεκριμένων ειδών, ιδιαίτερα του κάστορα, προκαλεί μια αναδιαμόρφωση του περιβάλλοντος: πτώσεις δένδρων, κατασκευή φραγμάτων, ξύλευση. Αυτές οι μηχανικές λειτουργίες μετασχηματίζουν μια κλειστή οικογενειακή συγκέντρωση σε μια κατά κάποιο τρόπο χαλαρή ένωση πολυπληθών οικογενειών, που συνεργάζονται σε κοινές εργασίες ή στην βελτίωση του κοινού φυσικού περιβάλλοντος. Αν από τις αποικίες των καστόρων απουσιάζουν πολλά χαρακτηριστικά των πόλεων, αυτές είναι πιο κοντά σε εκείνα τα πρώιμα χωριά που επίσης επιδεικνύουν δεξιοτεχνήματα υδραυλικής μηχανικής.
Γι’ αυτούς τους λόγους, η απόσταση από τις πιο υποτυπώδεις αστικές κοινότητες έως την υλοποίηση ενός συλλογικού τόπου κατοικίας μαζί με άλλα ζώα, ήταν μεγάλη. Μάλλον, είναι κατά μήκος μιας πολύ διαφορετικής εξελικτικής γραμμής, που αναπαρίσταται από τα κοινωνικά είδη των εντόμων, που κάποιος βρίσκει την κοντινότερη προσέγγιση τόσο στην «πολιτισμένη ζωή», όσο και στην πόλη. Η κοινωνικές λειτουργίες μιας κυψέλης μελισσών, μιας φωλιάς τερμιτών ή μυρμηγκιών-εντυπωσιακών σε μέγεθος, φτιαγμένες με επιδεξιότητα-έχουν πράγματι τόσες ομοιότητες με εκείνες της πόλης που θα αναβάλλω κάποιες περαιτέρω παρατηρήσεις, μέχρις ότου η πόλη κάνει την εμφάνισή της. Ακόμη και ο καταμερισμός της εργασίας, η διαφοροποίηση των τάξεων, η πρακτική του πολέμου, ο θεσμός της βασιλείας, η εξημέρωση άλλων ειδών και η εφαρμογή της δουλείας υπήρχαν σε «αυτοκρατορίες μυρμηγκιών» εκατομμύρια χρόνια προτού συγχωνευτούν στην αρχαία πόλη. Όμως, εδώ δεν μπαίνει ζήτημα βιολογικής συνέχειας. Μάλλον, αυτό ήταν ένα παράδειγμα παραλληλισμού και σύγκλισης.

Λιούις Μάμφορντ

Πηγή: journal.eutopia.gr

Σχετικά άρθρα