ΖΩΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ, ΖΩΗ-ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ-ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΡΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

thinking 300 - Σόλων ΜΚΟ
image_pdfimage_print

thinking 300 - Σόλων ΜΚΟ(Μέρος 2ο του άρθρου «Η ανάγκη για σκέψη και η ευθύνη της σκέψης»)

Κατά περίεργο τρόπο, αυτή η ιδιοτέλεια του να μην ασχολείται κανείς με το πεδίο  των εννοιών κάνει τον άνθρωπο παθητικό, αν και στην πράξη μπορεί να φαίνεται εξαιρετικά ενεργητικός αλλά παρορμώμενος από επιθυμίες και ένστικτα, αγνοώντας τη φύση  των σκοπών του. Το αποτέλεσμα αυτής της άρνησης μεταξύ άλλων είναι: 
1) Να αναμένει από άλλους που είναι κοινωνικά πιο δραστήριοι, π.χ. τους πολιτικούς (και όχι μόνον), να αποφασίζουν γι’ αυτόν, χωρίς ο ίδιος να ασχολείται με τα θέματα που τον αφορούν και ενώ την ίδια στιγμή δεν τους εμπιστεύεται, πράγμα που είναι μία κραυγαλέα αντίφαση. Ο περίφημος, λοιπόν,  «αυτοπροσδιορισμός» για τον οποίο τόσο επαίρεται ο σύγχρονος άνθρωπος δεν είναι αληθινός.


Είναι μια αυταπάτη που στηρίζεται απλώς και μόνον στο ότι υπάρχει ελευθεριότητα των ενστίκτων και των επιθυμιών, τα οποία όμως εκ φύσεως και λόγω της αυτοματικότητάς τους αποτελούν ένα πεδίο άνετου χειρισμού εκ μέρους οποιουδήποτε θέλει να ελέγξει τον άνθρωπο, ένα πεδίο υποδούλωσης – εφ’ όσον βέβαια υπερισχύουν στη ζωή. Αυτό συμβαίνει, επειδή, όπου ελαχιστοποιείται η συνείδηση κι η κατανόηση, αυξάνει η υποταγή. 

Αλλά και στον πολιτικό τομέα ο άνθρωπος είναι με δική του υπαιτιότητα αβοήθητος, γιατί χωρίς εννοιολογική επεξεργασία των δεδομένων της ζωής του ο πολίτης δεν μπορεί ούτε να διακρίνει τους κατάλληλους πολιτικούς ηγέτες ούτε φυσικά να τους ενισχύσει αν υπάρξουν. Και αυτό δεν πρόκειται ποτέ να επιτευχθεί όσο αρνείται το γεγονός ότι όλα αυτά απαιτούν μία ορθή δυναμική επικοινωνίας με το κοινωνικό περιβάλλον και τον εαυτό του, η οποία όμως αναπόφευκτα συντελείται πάντοτε και χωρίς εξαίρεση μέσω εννοιών, είτε πρόκειται για προπαγάνδα είτε για ειλικρινή επικοινωνία.

Στην πραγματικότητα, έχει καταλήξει η πεμπτουσία ειδικά της πολιτικής να είναι η παθητικότητα των πολλών και η ευχέρεια διαχείρισής τους από τους λίγους – αναφέρουμε την πολιτική, επειδή σε αυτόν τον τομέα είναι εξαιρετικά εμφανής η παθητικότητα, παρ’ όλο που υπάρχει σε όλους τους τομείς της ζωής. Ακόμη και όταν οι άνθρωποι απαιτούν ευημερία και ελευθερία, ακόμη και τότε, ελπίζουν να βρεθούν ηγέτες που θα τους απαλλάξουν εφεξής από την προσπάθεια ρύθμισης των προβλημάτων τους. Αυτή είναι μία μεγάλη επίτευξη της ηθελημένης παθητικότητας και εφησυχασμού των πολλών (!) και δεν θα άλλαζε αυτή η αλήθεια, ακόμη και αν συμπτωματικά οι ηγέτες εργαζόντουσαν για το κοινό καλό.

Θα αναρωτιόταν κανείς πώς αυτό συνδέεται με τις έννοιες που προαναφέραμε. Συνδέεται, γιατί η ίδια η ενασχόληση με την εννοιακή κατανόηση της ζωής και των σκοπών της, δείχνει ότι υπάρχει ενεργός σκοπός, δηλαδή σπάσιμο της παθητικότητας και του εφησυχασμού μέσα στην ίδια τη συνείδηση, και αποτελεί την έναρξη της υπευθυνότητας και της έκφρασης βούλησης.

Εδώ πρέπει να κάνουμε μία διευκρίνιση, αν και δεν είναι του παρόντος άρθρου. Μπορεί κάποιος να εκφράζει δήθεν βούληση ως ενεργητική και δυναμική επιδίωξη των επιθυμιών του (π.χ. πλουτισμού, ανάδειξης), αλλά αυτή η ενεργητικότητα, με υπόβαθρο τη διαστρέβλωση των θεμελιωδών ιδεών, εννοιών και σκοπών, λειτουργεί στο πεδίο της παθητικότητας και σκοπεύει ωμά στην απόκτηση δύναμης εξουσίας, γιατί όπως έλεγε ο Γ.Ζήσης, η δύναμη είναι η ειδωλοποίηση του Είναι(1) – αλλά κάθε είδωλο αποτελεί παθητικότητα από άποψη συνείδησης. Έχουμε, δηλαδή, μία ενεργητική παθητικότητα που δεν εξυπηρετεί το σύνολο του κόσμου. Όλες οι παραπάνω διαστρεβλώσεις που αναφέραμε διακρίνονται από μια ενεργητικότητα δράσης, αλλά και από αντικοινωνικότητα και υποβάθμιση των θεμελιωδών αξιών.

2) Να χάνει το νήμα σύνδεσης με την ευθύνη που έχει ο ίδιος για τις επιλογές του, γιατί η ευθύνη απαιτεί και κατανόηση της έννοιας των σκοπών του και γιατί πάντοτε και χωρίς εξαίρεση οι θεμελιώδεις έννοιες έχουν τον χαρακτήρα κοινωνικότητας, δηλαδή της διασύνδεσης με τους άλλους ανθρώπους (όπως η δικαιοσύνη, η ελευθερια, η ισότητα). Η ανευθυνότητα και ο ατομικισμός υποκρύπτουν πάντοτε διαστρεβλώσεις εννοιακές και δεν έχουν αυτεξουσιότητα, δηλαδή υφίστανται μόνον ως στρεβλώσεις θεμελιωδών αρχών.

Η αυτογνωσία δεν είναι ναρκισσιστική απασχόληση με τον εαυτό, αλλά διαλεύκανση των κινήτρων και της φύσης των θεμελιωδών σκοπών, προσδιορισμός του εαυτού και της σχέσης με τον κόσμο. Μέσω αυτής μπορεί να διακριθεί η ατομική ευθύνη και γι’ αυτό ο Νίτσε την απέρριπτε ως περιπλοκή στην επιδίωξη της ωμής δύναμης και δήθεν ως στρέβλωση της εαυτότητας.

Και πρέπει πάντοτε να τίθεται το ερώτημα: Πώς είναι δυνατόν να κατανοήσει κανείς τις ευθύνες του, αν αρνείται να σκεφθεί; Θα ακολουθεί τυφλά και αυτοματικά μόνον ό,τι ήδη είναι δοσμένο ως συνήθεια από το παρελθόν και εμπίπτει στο αυτονόητο και στην περιοχή του ενστίκτου και του εύκολου συναισθήματος. Ακόμη όμως κι αν το παλιό και γνωστό είναι σωστό, θα είναι ίσως ανεπαρκές απέναντι στις νέες συνθήκες και προκλήσεις, αλλά η ίδια η ανεπάρκεια κατανόησης θα είναι και αυτή η ίδια μια διαστρέβλωση των εννοιών που θα ρυθμίζουν τη ζωή. Αυτό θα συμβαίνει, γιατί η κατανόηση εξελίσσεται και μέσω αυτής της ευρύτερης κατανόησης προσαρμόζεται και επαναβεβαιώνεται η ορθότητα του κινήτρου και το νέο ευρύτερο εννοιολογικό περιεχόμενο των σκοπών. Για παράδειγμα, η αφοσίωση στην οικογένεια είναι μία βασική αξία του ανθρώπου, αλλά υπό τις συνθήκες μιας κοινωνίας περισσότερο συνεκτικής και οργανωμένης αυτή η αφοσίωση θα πρέπει να εναρμονισθεί με την κοινωνική υπευθυνότητα ισορροπώντας βάσει αρχών οικογένεια και κοινωνία, και, αν δεν το κάνει, θα μεταβληθεί σε νεποτισμό. Το ίδιο το κίνητρο της ανιδιοτελούς οικογενειακής αφοσίωσης θα μετατοπιστεί σε κίνητρο ατομικής και συλλογικής ιδιοτέλειας με κέντρο την οικογένεια. Το ίδιο μπορεί να γίνεται και σε σχέση με άλλες αξίες όπως το έθνος, η ελευθερία, η δύναμη, η ευημερία και πολλές άλλες. Γι’ αυτή την κατανόηση απαιτείται κατανόηση των θεμελιωδών εννοιών και σκοπών.

3) Να ενδιαφέρεται μόνον για το πεδίο των αποτελεσμάτων και όχι για το πεδίο στο οποίο προετοιμάζονται τα αποτελέσματα και η πολιτική είναι το πιο κραυγαλέο πεδίο όπου αποκαλύπτεται αυτό. Όμως το πεδίο των αποτελεσμάτων είναι ήδη παρελθόν σε σχέση με το πεδίο στο οποίο προετοιμάστηκαν αυτά και το οποίο ήταν το αληθινό παρόν όπου μπορούσε κανείς να αντιδράσει αποτελεσματικά. Δηλαδή, η πραγματικότητα προετοιμάζεται στο επίπεδο της διαμόρφωσης σκοπών και κινήτρων, μετά αυτοί εκπληρώνονται στο επίπεδο της πράξης και κατόπιν επέρχονται τα αποτελέσματα των πράξεων. Αυτό, όμως, που ο άνθρωπος αποκαλεί πραγματικότητα είναι το πεδίο όπου αναδύονται οι συνέπειες των επιλογών του και είναι ήδη παρελθόν υπό την έννοια ότι οι επιλογές έχουν ήδη γίνει και έχουν κινηθεί σε δράση, ενώ αυτός βλέπει απλώς μια απεικόνιση του περιεχομένου τους – και αυτό είναι δραματικό. Υπάρχει διασύνδεση ενός αιτίου και των αποτελεσμάτων του, αλλά αληθινό παρόν είναι μόνον το αίτιο, η γενεσιουργός αιτία. Βέβαια, και τα αίτια μπορεί να έχουν πολλές διαστρωματώσεις χρόνου, αλλά αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα όμοιας μεν φύσης αλλά που δεν είναι αναγκαίο για την κατανόηση ορισμένων θεμελιωδών λειτουργιών.

Για παράδειγμα,  μάθαμε ότι ο υπερδανεισμός μιας χώρας οδηγεί σε υποθήκευσή της, όμως αυτό δεν προκλήθηκε όταν έγινε γνωστό το γεγονός και ζητήθηκε η αποπληρωμή του δανείου, αλλά πολύ πιο πριν, τότε που η παραμικρή νύξη για κατανόηση τέτοιων πραγμάτων θα εθεωρείτο θεωρητικολογία από τους περισσότερους. Ποιο ήταν εδώ το αληθινό παρόν; Η μία προγενέστερη χρονική φάση ήταν όταν προετοιμαζόταν και εφαρμοζόταν η οικονομική αυτή πολιτική, όμως ακόμη και πριν από αυτήν υπήρξε η χρονική φάση κατά την οποία ο άνθρωπος με ακατάλληλη παιδεία και πρότυπα προσηλωνόταν στην υλική ευημερία και γινόταν παθητικός, χάνοντας έτσι την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει επωφελώς τα μαθήματα που πήρε από τον παγκόσμιο πόλεμο. Και ακόμη πιο πριν από αυτήν ήταν η – απέραντη, θα λέγαμε – χρονική φάση όπου ο άνθρωπος θεωρούσε ότι η μόνη επιδίωξη της ζωής είναι η υλική ευημερία κι ο εφησυχασμός. Υπάρχει αλυσίδα αιτίων, όπου το μεταγενέστερο αίτιο είναι αποτέλεσμα του προγενέστερου. Γι’ αυτό η αυτογνωσία είναι τόσο θεμελιώδης.

Ένα άλλο παράδειγμα από την καθημερινή ζωή: παρατηρείται το φαινόμενο ένας άνθρωπος να ενδιαφέρεται για την ομορφιά του (και ξέρουμε πόσο έντονο και καταπιεστικό είναι αυτό σήμερα), αλλά ταυτόχρονα να ξεχνάει το ζήτημα της υγείας (σωματικής και ψυχολογικής), που προηγείται ως σπουδαιότερο της ομορφιάς, καθώς και το ζήτημα της αυταξίας του σώματος που μπορεί έτσι να γίνεται ένας πόρος σχεδόν εμπορεύσιμος, πράγμα που αντιστρατεύεται όμως την επιθυμητή ολοκλήρωση της ατομικότητας, της αυταξίας, της ελευθερίας και της αγάπης για τον εαυτό. Διαφεύγει συνεχώς το ουσιώδες και η βαθύτερη επιδίωξη. Και για να φανεί πόσο αναγκαίο είναι το πεδίο της έννοιας πρέπει να προσθέσουμε στο τελευταίο παράδειγμα ότι θα μπορούσε η προσπάθεια για αυταξία και ελευθερία να υπόκειται και αυτή σε κίνδυνο, δηλαδή να αναπτυχθεί και αυτή με λανθασμένο τρόπο απλώς ως αντίδραση στον περιορισμό που επιβάλλουν τα παραπάνω πρότυπα ομορφιάς, παίρνοντας τη μορφή υπεροψίας, επιθετικής αδιαφορίας που όμως θα υποκρύπτουν φθόνο και όχι αληθινή απελευθέρωση από τη φυλακή αυτή, οπότε πάλι τα θεμελιώδη θα διαστρεβλώνονται.

Τίποτε, λοιπόν, από όλες αυτές τις ημιτελείς προσπάθειες δεν διασφαλίζει την ευτυχία του ανθρώπου – και όχι μόνον αυτήν.

Οι περισσότερες κινήσεις του ανθρώπου διακρίνονται, δυστυχώς, από μία τάση φυγής από την πραγματικότητα (όπως π.χ. και μέρους του οικολογικού κινήματος) καθώς και από απόκρουση της εννοιολογικής αντίληψης του εαυτού, των σκοπών του και του κόσμου, γιατί αυτή ακριβώς οδηγεί τον άνθρωπο μέσα στον κόσμο και τις ευθύνες του. Αλλά χωρίς αυτήν την αντίληψη καμμία κίνηση δεν είναι σωστή και απλώς η φαντασίωση θα αυτοαναγορεύεται σε πραγματισμό, ενώ ο πραγματισμός θα υποτιμάται ως θεωρητικολογία μέσα από μία κατάφωρη αντιστροφή των αξιών. Αυτό εγγυάται ότι καμμία προσπάθεια για ασφάλεια ή ελευθερία δεν πρόκειται να έχει επιτυχία και το χειρότερο είναι ότι με αυτόν τον τρόπο ούτε τα αναγκαία μαθήματα θα ληφθούν από την αποτυχία, γιατί η όλη αυτή αντίδραση είναι ευθεία επιλογή της τυφλότητας.

_________
(1) Γιάννης Ζήσης, “Η ισχύς και η ειδωλοποίηση του Είναι“, solon.org.gr.


Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων

(www.solon.org.gr)

Πρώτη δημοσίευση: 15 Μαΐου 2014
Φωτό: wikipedia

Σχετικά άρθρα