Ο άνθρωπος και η φύση ήταν πάντοτε ενωμένα όσο και αν η ανθρώπινη διάνοια ένοιωθε χωριστή. Όλη η γνώση μας, η σοφία, η αυτάρκεια και ο πολιτισμός βασίστηκε στη σταδιακή αποκωδικοποίηση των περιβαλλοντικών συνθηκών που πίεζαν ή τροφοδοτούσαν την ανθρωπότητα σε οποιαδήποτε στιγμή της – η γεωργία, η εξημέρωση των ζώων, οι εξερευνήσεις, η εξόρυξη του ορυκτού πλούτου. Η φύση είναι η μήτρα του ανθρώπινου πολιτισμού· ακόμη και σήμερα στις διαφημίσεις των ακριβών αυτοκινήτων ή των πολυτελών μοντέλων διαβίωσης πρότυπο είναι τα ζώα, η φύση και οι ιδιότητές της που μας μαγεύουν.
Η αποξένωση του ανθρώπου από τη φύση που ξετυλίγεται συνεχώς μέσα στο πέρασμα των αιώνων μοιάζει με ένα νοητικό πείσμα: η ανθρωπότητα μοιάζει να θέλει να ξεγυμνώσει τα μυστικά της φύσης και να τα αναπαραστήσει (ή να τα αντικαταστήσει) με ανθρώπινα τεχνουργήματα. Μέσα σε έναν πλανήτη που σφύζει από ζωή, που όσες φορές αυτή η ζωή και αν καταστράφηκε από κοσμικές η γεωλογικές καταστροφές ωστόσο επέστρεψε πλουσιότερη, η ανθρωπότητα αυτοπροσδιορίζεται ως ο μοναδικός κυρίαρχος της πλανητικής βιόσφαιρας, ικανός για αφάνταστη πρόοδο ή για ολική αλλοτροίωση και θάνατο σε γιγαντιαία κλίμακα.
Ο άνθρωπος βάζει όλα του τα δυνατά για να αντιγράψει τη δημιουργία ακόμα κα στο επίπεδο της γέννησης της ζωής με τη βιοτεχνολογία. Αλλά, ακόμη, και μπροστά σε αυτήν την αποξένωση- τις πόλεις και γενικά τον σύγχρονο πολιτισμό που είναι μακριά από τη φύση σε κάθε επίπεδο- το περιβάλλον και η φύση παραμένει σαν ο μοναδικός επίγειος παράγοντας ορισμού του είδους μας, βουβά συνεχίζει τη διείσδυσή του στον χωριστικό κόσμο μας, ξεδιπλώνοντας τις τιτάνιες δυνάμεις του πλανήτη και των βασιλείων του στις ζωές μας
Οι τελευταίες γενιές έμαθαν να ζούν με τη συνεχή αναφορά στα θέματα του περιβάλλοντος: από τις πρώτες ειδήσεις για τη συσσώρευση και το αδιέξοδο των σκουπιδιών των πόλεων, μέχρι τους δηλητηριασμούς των ποταμιών και των δασών με τα τοξικά απόβλητα, την εκχέρσωση των φυσικών τοπίων και την απομύζηση των φυσικών πόρων, φτάσαμε σήμερα στο σημείο κάθε μέσο μαζικής ενημέρωσης να έχει ειδική κατηγορία για τα προβλήματα του περιβάλλοντος. Απ’ όσο μπορούμε να έχουμε μια ολοκληρωμένη και απροκατάληπτη εικόνα της βιόσφαιρας που ανήκουμε, συνειδητοποιούμε μεγάλες αλλαγές στο κλίμα και τα γεωλογικά φαινόμενα, που είναι πλέον αισθητές ακόμη και τοπικά: πόσοι δεν έχουμε αναρωτηθεί το πόσο έχει αλλάξει ο καιρός στις περιοχές που ζούμε; Το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής επισκίασε τον φόβο του πυρηνικού ολέθρου, οι φυσικές καταστροφές έγιναν συνηθισμένες, και πάνω στο ζήτημα του περιβάλλοντος στήθηκαν εντίμως ή εκ του πονηρού νέες στάσεις ζωής και συνείδησης, εκμεταλλεύσεις διακρατικές, στοιχήματα επιστημονικά, επιβεβαιώσεις προφητειών, το ίδιο πανδαιμόνιο που στήνει το ανθρώπινο γένος γύρω από κάθε θέμα με το οποίο αποκτά εμμονή καθ’ όλη τη διάρκεια της γνωστής του ιστορίας.
Η ιστορία του ανθρώπου είναι μια ατέλειωτη επανεκτίμηση αξιών και μια συσσώρευση εμπειρίας και σοφίας, η ανάπτυξη μιας διαισθητικής αναγνώρισης των δημιουργικών δυνάμεων της ζωής και των νόμων που ακολουθούν, καθώς, και του σχεδίου που διαφαίνεται να ακολουθεί η εξέλιξη. Απ’ όλες τις πτυχές του πολιτισμού μας, πιο ικανές να δώσουν διέξοδο στο περιβαλλοντικό πρόβλημα είναι η επιστήμη και η θρησκεία. Και αυτό γιατί αφενός ή επιστήμη και οι εκπρόσωποί της είναι υπεύθυνοι για την τεχνολογία που δημιούργησε πολλά περιβαλλοντικά προβλήματα (π.χ. η γενετική με τη βιοτεχνολογία και τα μεταλλαγμένα, οπλικά συστήματα κ.ά.) και θα μπορούσε να χρησιμεύσει τώρα για την παρακολούθηση – μέτρηση αυτών και την αλλαγή πορείας με νέες τεχνολογίες. Αφετέρου η θρησκεία είναι η κατεξοχήν πνευματική επιταγή για την όποια πραξιακή μεταμέλεια, αυτοδιορθωτική πορεία και προτύπου αρχετυπικής θεωρίας και πράξης (ανώτερης θελήσεως) και έχει άμεση επιρροή σε δισεκατομμύρια, ίσως, ανθρώπους στον κόσμο. Βεβαίως, ρόλο θα έπαιζε και η πολιτική θέληση και η οικονομία – επιχειρηματικότητα, ίσως, ακόμη σε κάποιο μικρό βαθμό η τέχνη, αλλά οι δύο πρώτες έχουν τόσο έντονη αρνητική φόρτιση ως προς το θέμα, ενώ η τέχνη δρα περισσότερο σαν εκτόνωση παρά σαν εστίαση θέλησης, οπότε, δεν υπάρχει αισιόδοξη προοπτική. Εγκλωβισμένοι, λοιπόν, στη νοητική μας υπεροχή αποθέτουμε τις ελπίδες μας στην επιστήμη και τη θρησκεία, όντας συνηθισμένοι τους τελευταίους αιώνες να ζητάμε από τους εκπροσώπους τους – τους «ανθρώπους του πνεύματος» – να δείξουν τον δρόμο για την υπέρβαση της κρίσης και τα επόμενα βήματα προόδου.
Η ανθρωπογενής επιβάρυνση του περιβάλλοντος είναι αδιαμφισβήτητη, και μόνο συμφέροντα και παιχνίδια ισχύος προσπαθούν να θολώσουν την εικόνα. Πάντα υπάρχουν και υποψίες για μυστικές δραστηριότητες ισχυρών χωρών που επιβαρύνουν την κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος (ελάχιστο παράδειγμα είναι οι αυθαίρετες πυρηνικές δοκιμές ή οι θαλάσσιες στρατιωτικές ασκήσεις έως και οι πειραματικοί αεροψεκασμοί). Επίσημα αποδεκτά είναι η μείωση των αερίων θερμοκηπίου, η μείωση των τοξικών και ραδιενεργών αποβλήτων, η μείωση της απώλειας της βιοποικιλλότητας η ελεύθερη πρόσβαση και η προστασία του νερού και των υδροβιότοπων, η ανάγκη για προστασία και προώθηση βιολογικών και ντόπιων καλλιεργειών αντί των επικίνδυνων μεταλλαγμένων ταυτόχρονα με την υπεραύξηση του πληθυσμού και την υπεράντληση πόρων.
Σε ψυχολογικό επίπεδο, κοινωνικά ή ατομικά, η ανθρωπότητα πιέζεται από την οριακή κατάσταση που βρίσκεται για να αναπτύξει και να εκφράσει συλλογικά νέες ιδιότητες. Οι τελευταίες εξελίξεις στη βιολογία και την οικολογία ανακαλύπτουν τις ενσωματωμένες στη φύση αέναες αξίες της προσαρμοστικότητας, της ακεραιότητας, της τάξης, της αλληλεξάρτησης, της επικοινωνίας, της δοτικότητας, της διατήρησης, της επάρκειας, γενικώς, ενός αυτο-οργανωμένου ολιστικού συστήματος που όσο περισσότερο ερευνάται από τους επιστήμονες, τόσο προκαλεί θαυμασμό και δέος. Παράλληλα, η φύση χαρακτηρίζεται από βία, πόνο, μάχη για άμυνα και επιβίωση, προσπάθεια για αναγέννηση, ίσως ακόμα και από χαοτική και τυχαία συμπεριφορά (ανεξήγητες μεταλλάξεις) αν παρατηρήσουμε προσεκτικότερα τη θεωρία της εξέλιξης. Συνολικά, όμως, χαρακτηρίζεται από αιώνιες αμετάβλητες ιδιότητες και νόμους απέναντι στους οποίους η ανθρώπινη συμπεριφορά μοιάζει αποξενωμένη. Και αυτό γιατί είναι εμποτισμένη με άγνοια, απάθεια, απληστία και αλαζονεία σε βαθμό αδικαιολόγητο για τις δυνατότητές της. Στην εποχή μας έχει επικρατήσει παγκοσμίως -ασχέτως του ξεχωριστού ιστορικού παρελθόντος ανατολής και δύσης- το μοντέλο της συνεχούς καπιταλιστικής ανάπτυξης. Υπάρχουν δισεκατομμύρια ατομικά δικαιώματα ευζωίας που είναι αδιαμφησβήτητα, όμως το άθροισμά τους αποτελεί πλέον απειλή για το είδος μας στον πλανήτη, γιατί τελικά αυτό κινδυνεύει να χαθεί, και όχι ο πλανήτης με όλη την υπόλοιπη ζωή.
Οι πέντε μεγάλες θρησκείες του κόσμου έχουν πολλά κοινά σημεία θεώρησης της φύσης: ο κόσμος παραδίνεται στον άνθρωπο για να τον διαχειριστεί με αβλάβεια, σύνεση και συμπονετικότητα, υπάρχει μια μυστική και δυναμική αξία μέσα στη φύση που συμπλέει με τη Θεία Θέληση, ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τον κόσμο και αποτελεί το μέτρο και τον πλανητικό εκπαιδευτή για τα υπόλοιπα βασίλεια. Στα χριστιανικά κείμενα μπορούμε να πούμε ότι βλέπουμε ένα πρώτο σχέδιο σωτηρίας της βιοποικιλότητας με την ιστορία του κατακλυσμού και της κιβωτού του Νώε. Στην Καινή Διαθήκη η φύση γίνεται παράδειγμα προς μίμηση όσον σφορά στις περιττές έγνοιες για την κοσμική ζωή. Ο Ιησούς παρουσιάζει την ενυπάρχουσα στη φύση Θεία Πρόνοια, και παραλληλίζοντας τα κρίνα με την κοσμική δόξα του βασιλιά Σολομώνα, συγκρίνει και αποτιμά τελικά την πραγματική αξία του πολιτισμικού κατάσκευάσματος του ανθρώπου (θρησκεία – επιστήμη – πολιτική – κράτος – τέχνη – θεσμοί) παρουσιάζοντας τη μεγαλειώδη σοφία που διέπει τον φυσικό κόσμο.(1)
Τα προηγούμενα θρησκευτικά σχήματα ιθαγενών ή και αρχαίων λαών ήταν ακόμη περισσότερο ενδεικτικά της σχέσης ανάγκης-αλληλοεξάρτησης μεταξύ ανθρωπότητας και φύσης. Αν και η τελική κατεύθυνση της θρησκείας δεν είναι να ορίσει τις συνθήκες διαβίωσης μέσα στην κοσμική ζωή, αλλά τον δρόμο προς την πνευματική υπέρβαση, ωστόσο, σε συνεργασία με περιβαλλοντικές οργανώσεις συγκρότησε ένα δια-θρησκευτικό κίνημα πρωτοβουλίας για την προστασία του περιβάλλοντος από το 1990, κάτι το οποίο ήταν αναποτελεσματικό.
Όμως, η θρησκεία εμποδίζεται από αυτό ακριβώς που βαθύτερα προσπαθεί να πολεμήσει, και αυτό είναι η χωριστικότητα μεταξύ των ανθρώπων, και μεταξύ του ατόμου και του κόσμου του πνεύματος. Επιτυχία θα θεωρούνταν η εξασφάλιση όλο και διεξοδικότερου διαλόγου ανάμεσα στις μεγάλες θρησκείες, και μάλιστα με επίκεντρο παγκόσμια φλέγοντα ζητήματα όπως του περιβάλλοντος ή της ειρήνης. Επίσης, θα ήταν βήμα προόδου ο νεωτερικός συνυπολογισμός των επιστημονικών αποκαλύψεων, ένας φιλοσοφικός διάλογος με την επιστήμη και μια διάθεση να απευθυνθεί σε όλους τους ανθρώπους και όχι μόνο στους επιμέρους οπαδούς (ειδικά όχι μόνο στους φανατικούς και φονταμενταλιστές), μιμούμενη τους αρχικούς εμπνευσμένους ιδρυτές των θρησκειών. Θα καταλήξουμε να παραδεχτούμε ότι η σημερινή εποχή έχει βυθιστεί σε μία ξεθωριασμένη αντίληψη για ό,τι αφορά τη σκέψη και τη συνείδηση, τίποτα το γόνιμο δεν προάγεται ούτε από την παιδεία ούτε από τις θεμελιώδεις κοινωνικές ομάδες, την οικογένεια, τη φυλή ή το έθνος, και παγκοσμίως έχει υπερισχύσει μια νευρωτική παρακίνηση υπέρ της ανάπτυξης, για την ανάπτυξη. Ο σημερινός θρησκευόμενος άνθρωπος έχει σήμερα αυθαίρετη και συμφεροντολογική ατομική ερμηνεία της θρησκείας, -κάθε άνθρωπος και δική του αίρεση-, και στο Δυτικό πρότυπο που είναι πλέον παγκόσμιο, μοιάζει να χάνεται με το πέρασμα του χρόνου κάθε καθοδηγητική ηγεμονία της.
Η θρησκεία, όπως άλλωστε και η επιστήμη, εξελιχθηκαν ιστορικά μέσα από την κλιμακωτή αποκάλυψη μιας πνευματικής θεώρησης λίγο ευρύτερης κάθε φορά μέσα στις εποχές. Η επιστήμη ξεπετάχτηκε μπροστά στην ιστορία όταν απαλλάχτηκε από τον ρόλο του υποστηρίγμτος της θεολογικής φιλοσοφίας που κυριαρχούσε μέχρι τον μεσαίωνα, όπως και η ίδια η μονοθεϊστική θρησκεία πολύ παλιότερα ακεραιοποιήθηκε απέναντι στις ξεπεσμένες ειδωλολατρικές λατρείες. Έτσι, κάθε περίοδος της ιστορίας η ανθρωπότητα υποκύπτει, με ή χωρίς τη θέλησή της, σε επαναστάσεις, ιδεολογικές και διανοητικές (π.χ. Διαφωτισμός, Γαλλική Επανάσταση, Σοσιαλιστική ιδεολογία). Όμοια, όταν μία ιδέα που έχει γίνει ρεύμα σκέψης και κίνημα χάσει την αρχική της κατεύθυνση, την αρχική έμπνευση και το όραμα για μια εφαρμογή της στον ανθρώπινο κόσμο, τότε ξεπέφτει σε αποκρυσταλλωμένο ξόανο – ταμπού, όπως γίνεται π.χ. σήμερα ακόμα και με την ιδέα της οικολογίας, που είναι μεν αποδεκτή, αλλά μόνο όσο δεν απειλεί συμφέροντα και τον βολικό τρόπο ζωής του καθενός μας.
Η επιστήμη αυτή τη στιγμή, από τον τρόπο που χρηματοδοτείται, κατοχυρώνεται, κρίνεται και δημοσιοποιείται από τα μέσα ενημέρωσης, από τον τρόπο που είναι θεσμοθετημένη σε ιδρύματα και κρατικούς φορείς και διοικείται, από τον τρόπο που μεταλαμπαδεύεται στην εκπαίδευση, ακόμη και από τον τρόπο που υπηρετείται από τους λειτουργούς της (με τους αποκλεισμούς και τις εσωτερικές διαμάχες), και από τον τρόπο που μνημονεύεται, δείχνει να είναι ελιτίστικη, αλαζονική και άστοχη, σε επικίνδυνο βαθμό, για την υγεία του ανθρώπινου πνεύματος και τους σκοπούς που θα έπρεπε να εξυπηρετεί. Η επιστημονική μελέτη του φυσικού κόσμου έχει προχωρήσει σε εντυπωσιακό βαθμό στην αποκωδικοποίηση του κόσμου, αλλά, ενώ έχει κάθε ελευθερία και δικαίωμα, δεν πρωτοπορεί στα ζητήματα εφαρμοσμένης ηθικής όπως το περιβάλλον ή την ανθρώπινη μεταχείριση των ζώων.
Η επιστήμη και ο αγνωστικισμός που ενδύεται, προβάλλοντας το πρόταγμα της φυσιοκρατικής πλάνης,(2) αρνείται ουσιαστικά την επιλογή πεδίου ηθικών αξιών. Παραμένει στην αποσπασμένη περιγραφή του κόσμου, ασχέτως τελεολογικού σκοπού και κατεύθυνσης της εξέλιξης των ζώντων βασιλείων μέσα στο περιβάλλον. Σε αυτό το σημείο είναι σε αντιδιαμετρικά αντίθετη θέση από τη θρησκεία η οποία ερμηνεύει ολόκληρη τη φυσική πραγματικότητα σαν πραγμάτωση Θειϊκής βούλησης σε ένα πλαίσιο νόμων που στηρίζονται στην ηθική κλιμάκωση.
Βέβαια, πέφτουμε εδώ στο σφάλμα να αντιμετωπίζουμε την επιστήμη σαν ένα «πρόσωπο», σαν κάτι που έχει δική του βούληση και επιλογές, ενώ πρόκειται για ένα σύνολο ανθρώπων που έχουν τον τίτλο του επιστήμονα. Και σε αυτό το σύνολο έχει μείνει αποτυπωμένο, από την πρωτοεμφάνιση της επιστημονικής κοινότητας, έντονο το στοιχείο της αυτοοργάνωσης, της αυτοδιάθεσης, μια κεκτημένη τάση ελευθερίας (από τη θεολογική τυραννία του μεσαίωνα;), ένας αέρας αγνωστικισμού και αυστηρής κριτικής των οποιωνδήποτε ισχυρισμών μέχρι αποδείξεως της αλήθειας τους. Αυτό είναι θεμιτό και αποτελεί αξία εφόσον κάθε επιστήμονας το τηρήσει απέναντι στην Επιστημονικότητα και δεν δεχτεί να γίνει αχυράνθρωπος παντοδύναμων εταιρειών και πολιτικών, αν θέλει να τιμήσει τον τίτλο του απέναντι στην υποταγή, στην ισχύ και στην εξαγορά του, και πέρα από αυτό, αν μπορέσει να τηρήσει τις επιταγές της αληθινής γνώσης όπως περιγράφει Βάκωνας, να διακρίνει την αλήθεια από τα είδωλα.(3)
Τόσο η επιστήμη όσο και η θρησκεία θα πρόσφεραν πολύ περισσότερα αν έπαιζαν τον αληθινό τους ρόλο, όχι αυτόν της επικυριαρχίας και του μονοπωλίου της γνώσης ή μάλλον της προκατάληψης, αλλά αυτόν του διαφωτιστή και εκπαιδευτή, δηλαδή, να δώσουν τα θεμελιώδη εργαλεία, να δώσουν την αλήθεια που λείπει από τον κόσμο. Δεν είδαμε να σχηματιστεί ένας ενιαίος και ισχυρός φορέας επιστημόνων απέναντι στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής που θα διαφωτίζει την ανθρωπότητα για την κατάλληλη πολιτική δράση και τα απαραίτητα βήματα για το άμεσο μέλλον. Γιατί είναι επιστημονικά αδιανόητο να υπάρχουν δύο διαφορετικές θεωρίες για το αν η κλιματική αλλαγή είναι ή δεν είναι πραγματική τελικά.
Ο διάλογος ανάμεσα σε επιστήμη και θρησκεία, σε τεχνολογία και φιλοσοφία, σε ηθική και πράξη οδηγεί χωρίς περιστροφές στην πολυαναμενόμενη σύνθεση, μόνο που δεν έχουμε πλέον την πολυτέλεια του χρόνου: οι συνθετικοί κλάδοι των σχολών επιστήμης και φιλοσοφίας αλλά και οι θρησκειολογικοί πραγματισμοί φέρουν την ευθύνη για το μέλλον της ποιότητας αλλά και των πιθανοτήτων επιβίωσης
Η λύση του περιβαλλοντικού ζητήματος, που αυτή την εποχή φαντάζει απειλητικό για τη βιωσιμότητα, του ίδιου του ανθρώπου, κρίνεται περισσότερο από τη καλλιέργεια της ανθρώπινης φύσης και τον ηθικό προσανατολισμό του ανθρώπου, που μόνο μέσα από μία νέα ολιστική φιλοσοφία μπορεί να προσεγγιστεί. Η επιστήμη και η θρησκεία αποδεικνύονται σαν τα μέσα εκείνα που ενυπάρχουν στη μέχρι σήμερα πρόοδο του ανθρώπου, αλλά δεν είναι τα μέσα που θα μας βγάλουν από τη δυσκολία. Είναι μέσα που υπήρχαν όταν το πρόβλημα γιγαντώθηκε και γι’ αυτό δεν μπορούν όπως παρουσιάζονται σήμερα να μας σώσουν από αυτό. Η επιστήμη από μόνη της είναι η σύλληψη γενικών νόμων που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν και να ερμηνεύσουν πολλά επιμέρους φαινόμενα, αλλά και η θρησκεία από μόνη της είναι η παρουσίαση της διάστασης και του κενού ανάμεσα στο ηθικά ζητούμενο και στην πραγματικότητα. Συνεπώς, δεν προσφέρει ακριβώς ό,τι χρειάζεται για την κινητοποίηση του ατόμου προς το εξελικτικό της πρότυπο, δεν τον απολυτρώνει από βάρη ψυχολογικά, ούτε εξωτερικά (κοινωνικά – κοινοτικά – εθνικά – θεσμικά) αλλά ούτε και εσωτερικά απελευθερώνει το άτομο. καθώς δεν έχει σύγχρονες και εξελισσόμενες ερμηνευτικές διαδικασίας στα σύμβολά και τα δόγματά της.
Χρειάζεται οραματισμός για το ορθό μέλλον και για την ορθή κοινωνία που μπορούμε να ζήσουμε, και ακόμη περισσότερο χρειάζεται να προβάλλεται αυτός ο οραματισμός μέσα από την καθημερινότητά μας και από όλους. Αν δεν έχουμε φανταστεί και δεν μπορούμε να περιγράψουμε με ακρίβεια το καλύτερο τότε τι ζητάμε;
Ίσως, τελικά, το ζητούμενο να είναι κατά πόσο μπορεί να υπάρξει για την ανθρωπότητα ένα στάδιο αλληλοσυνεννόησης μπροστά σε μια εποχή κρίσιμης καμπής, είτε μέσα από τη θρησκεία, είτε μέσω της τεχνολογίας, μετά την αποκαλυπτική γνώση που μας προσφέρει η επιστήμη. Χαράσσοντας μια πορεία στον ορίζοντα ενός πολύ μακρυνού μέλλοντος, όπου ο χρόνος θα σαρώσει αμίλλικτα κάθε ίχνος της μέχρι τώρα ανθρώπινης επίτευξης, αυτό που απομένει στην ιστορία σαν μνημείο είναι οι συλλογικές πράξεις του ανθρώπου, ασχέτως ταξικών, θρησκευτικών, πολιτικο–οικονομικών, φυλετικών, εθνικών και άλλων διαφοροποιήσεων. Είναι ένα βήμα ολότελα κρίσιμο για τον άνθρωπο και το μόνο που θα του προσφέρει είναι ένα νέο σκοπό εξέλιξης και προόδου στο μέλλον.
Αναφορές:
(1) Κατά Ματθαίον 6, 25-30,el.bibles.org
(2) Γούναρης, Άλκης, “Wittgenstein: Διάλεξη περί Ηθικής: To Απόλυτο και η Φυσιοκρατική Πλάνη”, alkisgounaris.com & Φυσιοκρατική πλάνη (naturalistic fallacy), wikipedia.org
(3) Ζήσης, Γιάννης, “Η πλάνη και τα κατά Βάκωνα είδωλα στη γνώση”, solon.org.gr
Σαρηνάκης Δημήτρης,
μέλος της ΜΚΟ Σόλων
Ημερομηνία δημοσίευσης κειμένου: 12 Ιουνίου 2014
Φωτογραφίες: Γιάννης Ζήσης
