ΙΔΕΕΣ & ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΑΝ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ, ΣΥΝΘΕΣΗ & ΣΧΕΔΙΟ ΙΔΕΩΝ

ΟΛΙΣΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ: ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ (του Γιάννη Ζήση)

bridge monet garden wikipai - Σόλων ΜΚΟ
image_pdfimage_print

bridge monet garden wikipai - Σόλων ΜΚΟΣτον 20ο αιώνα ξεδιπλώθηκε μια παγκόσμια ισορροπία στο πεδίο της διανόησης σε Δύση και Ανατολή. Για πρώτη φορά -με ένα τέτοιο μεγάλο εύρος και συμπληρωματικότητα- αγγίχθηκαν ισοδυναμικά και ισότροπα τόσο τα θέματα τα τεχνολογικά, όσο και τα πνευματικά. Το κεφαλαιώδες ζήτημα είναι ότι επιβεβαιώθηκε η αναγκαιότητα του θεμελιώδους στοχασμού και ο διαρκής του δημιουργικός χαρακτήρας. Η επιβεβαίωση αυτή κινήθηκε σε δύο κατευθύνσεις:
1. Αναπτύχθηκε μια δυναμική στοχασμού που υπερέβαινε τις παρεκτροπές της ολοκληρωτικά μηχανιστικής και θετικιστικής προσέγγισης.
2. Αναγνωρίστηκε η δυναμική παραλληλία του επιστητού με τη συνείδηση.

1. Η δυναμική της υπερβατικότητας του στοχασμού
Αφορά στη δυναμική της υπερβατικότητας του στοχασμού έναντι των επιστημονικών προγραμμάτων και παραδειγμάτων. Αυτή αναπτύχθηκε σε δύο κατευθύνσεις:
Η πρώτη κατεύθυνση αναπτύχθηκε από την μεριά αυτών που εξέφραζαν το εύρος και την υπερβατικότητα του στοχασμού. Τυπικοί εκπρόσωποι ήταν οι φιλόσοφοι Έντμουντ Χούσερλ και Ανρί Μπερξόν.  

Η δεύτερη κατεύθυνση αναπτύχθηκε από την μεριά των ίδιων των επιστημονικών παραδειγμάτων και των αξιωμάτων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν  η αρχή της απροσδιοριστίας, η απαγορευτική αρχή του Πάουλι, το παράδοξο κβαντικό φαινόμενο EPR[1] και η συστημικότητα των θεωρημάτων μη πληρότητας του Γκέντελ.

Ο Έντμουντ Χούσερλ στο βιβλίο του η “η φιλοσοφία ως αυστηρή επιστήμη”[2] καταλήγει εμφατικά σε δύο σημεία:

Πρώτον: ότι ο στοχασμός των εννοιών της φυσικής επιστήμης δεν μπορεί να τελειώσει μέσα στην ίδια τη φυσική.

Δεύτερον: ότι χρειαζόμαστε τη συμπληρωματική συνειδησιακή δυναμική της ενόρασης, παράλληλα, με αυτή της διανοητικής σκέψης. Αυτή είναι η αναγκαία προϋπόθεση για να προσεγγίσουμε θεμελιωδώς επιστημονικά θέματα, για να φτάσουμε σε πραγματική σαφήνεια και να απελευθερωθούμε από τις διαμεσολαβητικές αυταπάτες. Ο Χούσερλ μας απελευθερώνει, επίσης, από την αίσθηση της αναγκαιότητας της μηχανιστικής απροσωπίας του στοχασμού και της συνείδησης απαιτώντας την πρόσωπο με πρόσωπο σχέση του στοχαστή με τον στοχαζόμενο, όπως παρατηρεί και ο Μερλώ Ποντύ.

Ο Ανρί Μπερξόν δουλεύει, επίσης, συστηματικά με ανάλογο τρόπο. Αναπτύσσει μια διεξοδική ανάλογη δυναμική γύρω από την αυτοπαρατήρηση της συνείδησης (και δω συμφωνεί και ο Χούσερλ). Αναπτύσσει τη θέση ότι η εξαίρεση της αυτοπαρατήρησης (π.χ. στην ψυχολογία και στον θετικισμό) είναι μηχανιστική και κενή περιεχομένου και ότι τελικά το υποκείμενο υποχρεωτικά αναδεικνύεται ανατρέποντας την ψευδαίσθηση της μηχανιστικής αντίληψης. Αυτή η θέση αναδείχθηκε από τα συμπεράσματα των επιστημολόγων που ακολούθησαν χρονικά και σταδιακά, και ο θετικισμός μπήκε σε μια επιστημολογική πορεία κρίσης καθώς το πρόβλημά του δεν είναι μόνο το ζήτημα της διαψευσιμότητας, όπως το συνέλαβε ο Καρλ Πόπερ.  

2. Η δυναμική παραλληλία του επιστητού με τη συνείδηση 
Αυτή η δυναμική κατεύθυνση της σκέψης του θεμελιακού στοχασμού της “συμπληρωματικότητας και της παραλληλίας του επιστητού συνειδησιακά και τομεακά” έχει τις παρακάτω ενδεικτικές εκφράσεις της:
1. Στα θέματα που θέτει ο Αντρέ Μπρετόν στα “μανιφέστα του σουρεαλισμού”[3]

2. Στις παράλληλες εννοιακές και τροπικές κρίσεις μετατόπισης που παρατηρούνται στο εσωτερικό της επιστήμης, με παράλληλες μετακινήσεις στο εσωτερικό της τέχνης.

3. Στις παράλληλες μετατοπίσεις του γνωστικού αντικειμένου και ζητούμενου. Παραδείγματα συναντάμε στην επιστήμη του δικαίου, στην πολιτική επιστήμη και στην οικονομική επιστήμη με “περάσματα” από το θετικό στο φυσικό και κατόπιν στο  ολιστικό δίκαιο, σε ένα συστημικό δίκαιο βιωσιμότητας.

4. Στην κρίση της θεώρησης του κόσμου από το πεδίο της ενέργειας στο πεδίο της πληροφορίας. Αναφερόμαστε στην κυβερνητική επιστήμη, στη θεωρία της πληροφορίας και τη μαθηματική, αλλά, και την παρατεχνολογική μόχλευση της μικρής κλίμακας. Εδώ αναδεικνύεται η πληροφορική, η συστημική και μεταγενέστερα η οικολογική και η βιολογική δυναμική με όρους πολυπλοκότητας και ολιστικότητας.

Αυτή η δυναμική ανέδειξε ένα τελείως νέο πεδίο σκέψης το οποίο δεν αναγορεύεται τόσο καθοριστικά στην ειδικότητα των επιστημών, καθώς, η ειδίκευση είναι δεσμευμένη από την παραγωγή αποτελεσμάτων και δεν μπορεί να λειτουργήσει παρά μόνο στο τεχνολογικό επίπεδο.

Τρία μεγάλα κύματα παγκόσμιων στοχαστών
Είμαστε τώρα σε ένα χρονικό σημείο όπου οι στοχαστές είναι σχετικά εξουθενωμένοι από έναν μακρύ οδοιπορικό. Η νέα γενιά στοχαστών λειτουργεί με όρους που δεν ζυμώνουν το θεμελιώδες αλλά ασκούν την ικανότητα τους για αυτοσχεδιασμό, κάτι που δεν ήταν από την αρχή κερδισμένο. Μια τέτοια προσπάθεια κάνει για παράδειγμα ο Κεν Γουίλμπερ.[4] Αντίθετα, ο  θεωρητικός των συστημάτων Έρβιν Λάζλοου [5] έχει ακολουθήσει μια οδό επίπονης προσπάθειας επιστημονικότητας.

Η διαφορά της τροπικότητας, το δικαίωμα στη φασματική και στην ακτινική διαφοροποίηση δεν έμοιαζε να είναι αυτονόητο. Το κέρδισαν κυρίως άνθρωποι μέσα από τον χώρο της έκφρασης και του στοχασμού της τέχνης και το κέρδισαν για λογαριασμό όλων μας με ένα σοβαρό τίμημα στην ποιότητα του προϊόντος τους, όχι όμως στην ποιότητα του στοχασμού τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο στοχασμός του ζωγράφου και θεωρητικού της τέχνης Βασίλι Καντίνσκι [6] ο οποίος είναι θεμελιώδης.

Παρατηρούμε τρία μεγάλα κύματα παγκόσμιων στοχαστών:
Το πρώτο κύμα στοχαστών ήδη έχει απέλθει χρονικά. Εκπροσωπήθηκε από στοχαστές όπως ο Έντμουν Χούσερλ, ο Ανρί Μπερξόν, ο Άλφρεντ Ουάιτχεντ και ο Μερλώ Ποντύ.

Το δεύτερο κύμα στοχαστών -το οποίο απέρχεται ή έχει απέλθει και βρίσκεται στα ηλικιακά του όρια- έχει χαρακτηριστικούς εκπροσώπους τους φιλοσόφους Λιούις Μάμφορντ, Εντγκάρ Μορέν, Ζακ Ντεριντά, αλλά, και πιο εξωτικούς στις προσεγγίσεις τους όπως ο Έρβιν Λάζλοου. Το δεύτερο  κύμα περιλαμβάνει, επίσης, στοχαστές όπως ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, ο Μαξ Χορκχάϊμερ, ο Τέοντορ Αντόρνο, ο Γιούργκεν Χάμπερμας, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Ζαν Πωλ Σατρ.

Το τρίτο κύμα εκπροσωπείται από στοχαστές όπως ο κοινωνιολόγος Ούλριχ Μπεκ [7] και ο Ζαν Ζιγκλέρ. [8]  

Προφανώς η αναφορά των ονομάτων είναι ενδεικτική και αδικεί πολλούς αλλά την κάνουμε για  να εμπλουτίσουμε λίγο τη φαντασία των αναγνωστών για ένα νέο και αναδυόμενο κύμα στοχασμού -που πρέπει να εμφανιστεί- με φασματική εξειδίκευση και με συνολική κοσμοθεωρητική προσέγγιση, αλλά και με αντίληψη της παγκόσμιας ανάγκης σε θεσμικά, ιστορικά, πολιτισμικά και ανθρωπολογικά θέματα, αντιμετωπίζοντας τα εγχειρήματα του ολοκληρωτισμού, είτε αυτός ελλοχεύει σε συνειδησιακά – κοσμοθεωρητικά ελλείμματα, είτε σε συστημικές δομές και λειτουργίες, είτε στην παγκοσμιοποιημένη δυναμική.

Η αποτροπή του ιδεολογικού ολοκληρωτισμού
Αποτελεί επιτυχία αυτής της δυναμικής η αποτυχία της απόπειρας να προκληθεί ρήγμα του στοχασμού με τα έργα του παρελθόντος. Τα έργα του ανθρωπίνου πνεύματος, διάνοιας και ψυχής κυκλοφορούν με γόνιμο τρόπο. Μπορούν να μελετηθούν ξανά οι πάντες από τον Σόρεν Κίρκεγκαρντ και τον Φρήντριχ Χέγκελ ως τον Πλάτωνα και τους Προσωκρατικούς, από την Ανατολική σκέψη έως τους πιο σύγχρονους στοχαστές όπως ο Σρι Ωρομπίντο [9] ή νέους αναδυόμενους στοχαστές της Ανατολής, μιας περιοχής που αναδύεται και πολιτικοοικονομικά.

Κυκλοφορούν ελεύθερα από την επιβολή οποιουδήποτε ολοκληρωτισμού. Είτε με τη μορφή της επιστημονικής θετικιστικής εγκυρότητας, είτε άλλου θρησκευτικού ή πολιτικοϊδεολογικού φονταμενταλισμού.  Πρέπει να ανοίξουμε μια λίστα δημιουργικών στοχαστών από τα βάθη των αιώνων, από Ανατολή και Δύση, και να προβούμε σε μια συγκριτική συνθετική ολιστική αλλά και φασματικά εξειδικευμένη μελέτη.  

Αν και παραμένουν κάποια σημεία ταμπού εγκυρότητας, αυτά πλέον λιγοστεύουν. Έχουν αναγνωριστεί εξάλλου ως πολύ γόνιμες μελέτες τόσο στοχαστών με εγκυρότητα όπως του Μιρτσέα Ελιάντε όσο και διαφόρων ρευμάτων ανάδειξης της εναλλακτικότητας υπό την έννοια ενός ανακαινιστικού φουτουριστικού εξωτισμού. Ρεύματα όπως αυτά που λειτούργησαν στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου ως θεοσοφία έχουν μπει στην αναλογία τους. Μέσα σε αυτά υπήρξαν άνθρωποι της προοδευτικής δράσης όπως η Άνι Μπέζαντ που τοποθετήθηκαν με έναν τρόπο εξελικτικό σε διάφορα κοινωνικά ζητήματα αν και ο μυστικιστικός εξωτισμός τους αναδείχθηκε ως γραφικότητα μέσα σε ένα ιστορικό περιβάλλον που εξέφραζε τις ψυχολογικές ατέλειες του ανθρώπινου παράγοντα οι οποίες αναδείχθηκαν και αντίστοιχα σε στρατόπεδα ματεριαλιστικής κοσμοθεώρησης.

Σε αυτή την εικόνα κινητικότητας διαπιστώνεται το έλλειμμα βιωματικότητας. Εμφανίστηκε ιδιαίτερα στον χώρο του εξωτικού πλουραλισμού που αναπτύχτηκε από τις αλληλεπιδράσεις Ανατολής – Δύσης. Μόνο λίγοι στοχαστές -όπως ο Ρομαίν Ρολάν και ο  Μερλώ Ποντύ- μπόρεσαν να λειτουργήσουν ως εκφράσεις ισοσταθμικής εγκυρότητας ανάμεσα στις δημιουργικές εκφράσεις του ανθρώπινου πνεύματος της Ανατολής με αυτές της Δύσης.

Επίσης, παρέμεινε ένα μεγάλο ερευνητικό υπόλοιπο γύρω από το φαινόμενο της ψυχής και την ψυχή ως οντότητα και πεδίο φαινομένων. Αυτό συμβαίνει παρά το γεγονός ότι και στην αρχική φάση της διαδικασίας της ψυχανάλυσης οι δεσμεύσεις που αξίωναν οι ταγοί περιόριζαν υπερβολικά το γίγνεσθαι της επιστημονικότητας. Και το είδαμε με τα τρία -τουλάχιστον- βασικά περάσματα φάσεων άποψης και ερμηνευτικών προσεγγίσεων από μέρους και του ίδιου του Φρόιντ. [10]

Η πρόκληση για συνθετική σκέψη 
Ίσως χρειάζεται μια κλίμακα θεμελιακού στοχασμού για να μπορέσει να γίνει και τεχνολογικά παραγωγικός αυτός ο στοχασμός που παράγεται στα προωθημένα πεδία της σκέψης, της διανόησης και της επιστήμης των διάφορων τομέων. Με αυτή την έννοια βαδίζουμε σε μια μεταβατική περίοδογια ένα νέο θεμελιώδη στοχασμό όπου συγκλίνουν σε μια συμβολή υποβάθρου οι επιμέρους αυτές αλλαγές που αναφέραμε προηγουμένως.

Το βασικό είναι ότι ο θεμελιώδης στοχασμός έμεινε ζωντανός. Με Ηράκλειες προσπάθειες στοχαστών θετικοποιήθηκε ο ίδιος και δεν ηττήθηκε από μια μηχανιστική θετικοποίηση ή αποπροσωποποίηση και αποβιωματικοποίηση του επιστητού. Ταυτόχρονα, αναδείχθηκε η αναγκαιότητα της σύνθεσηςτρόπων συνείδησης και πεδίων.

Αναφορές:
[1] ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΜΗ ΤΟΠΙΚΟΤΗΤΑ: ΤΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ (του Έρβιν Λάσζλο)
[2] Χούσερλ Έντμουντ, “Η φιλοσοφία ως αυστηρή επιστήμη”, εκδόσεις Ροές, 1988
[3] Μπρετόν Αντρέ, “Μανιφέστα του σουρεαλισμού”, εκδόσεις Δωδώνη, 1983
[4] Γουίλμπερ Κεν, “Το σχέδιο Ατμαν”, εκδόσεις Κυβέλη, 2001
[5] Λάζλοου Ερβιν, “Η νέα επιστήμη και το ακασικό πεδίο”, εκδόσεις Αρχέτυπο, 2008
[6] Καντίνσκι Βασίλι, “Για το πνευματικό στην τέχνη”, εκδόσεις Νεφέλη, 1981
[7] Μπεκ Ούλριχ, ΚΛΙΜΑ ΓΙΑ ΑΛΛΑΓΗ (του Ούλριχ Μπεκ)
[8] Ζιγκλέρ Ζαν, “Η αυτοκρατορία της ντροπής”, εκδόσεις Σύγχρονοι ορίζοντες, 2008
[9] Ωρομπίντο Σρί, ΣΡΙ ΩΡΟΜΠΙΝΤΟ
[10] Τόμπσον Κλάρα, “Οι κλασσικοί της ψυχανάλυσης”, εκδόσεις Επίκουρος, 1992 

Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας

Ημερομηνία δημοσίευσης κειμένου: 08-05-13
Φωτό: wikipaintings.org, Claude Monet

Το παρόν αποτελεί μέρος του δοκιμίου: “Ο Θεμελιώδης Στοχασμός

Σχετικά άρθρα