Η σύγχρονη περιβαλλοντική καταστροφή έχει τη ρίζα της σε μια ρασιοναλιστική-λογοκρατική αποϊεροποιητική αντίληψη της ζωής. Ξεκίνησε ως μια αντίδραση στην τυραννική εκκλησιαστική δογματικότητα του μεσαίωνα, ενδοβάλλοντας την αμφιβολία: το «Cogito ergo sum”–“Σκέπτομαι άρα υπάρχω»- του Ντεκάρτ καθόρισε για αιώνες τη μετέπειτα ευρωπαϊκή σκέψη και το δυτικό πολιτισμό. Η Ύπαρξη ως σύνολο καθορίζεται από τη νόηση. Κάθε τι που στρέφεται ενάντια στη νόηση είναι εν μέρει και επίθεση ενάντια στην Ύπαρξη. Ακόμη και η ύπαρξη του Θεού αποδείχθηκε λογοκρατικά από το Ντεκάρτ στη γνωστή του απόπειρα απόδειξής Του. Αμφιβάλλω για τα πάντα εκτός από τη σκέψη μου – τη νόηση. Έτσι ακόμη και ο Θεός και η Ζωή είναι κατώτερα της νόησης από την οποία αντλούν όχι απλά το νόημά τους αλλά και την ίδια τους την ύπαρξη.
Αλλά η νόηση έχει μια συγκεκριμένη λειτουργία: αντι-κειμενικοποιεί τα πράγματα προκειμένου να τα αναλύσει και να τα ορίσει. Μέσα από αυτή την αποδόμηση που διενεργεί και την ανασύνθεση για να τα ορίσει και να τα γνωρίσει, έχει ήδη απολέσει το ενδότερο περιεχόμενό τους. Κι αυτό είναι η αισθαντική τους ποιότητα και η μοναδικότητά τους όπως προκύπτει από το γεγονός της άπειρης αξίας της ζωής. Αυτό δε μπορεί να γίνει αντιληπτό από τη νόηση που μέσα από την κανονιστικότητά του ψυχρού λογοκρατισμού της, εμμένει σε μια μηχανιστική στάση (εξαντικειμενίκευση). Αυτή η ρασιοναλιστική στάση αρχικά ανακουφίζει από το άγχος του απρόβλεπτου που μπορεί να έρθει και να αιφνιδιάσει την ανθρώπινη ζωή. Ο κόσμος μοιάζει με μηχανή όπου (αν όχι όλα) τα περισσότερα μπορούν να προβλεφθούν. Η ίδια η μηχανικότητα του νου κατασταλάζει ως επινόηση-επιστήμη και μηχανή στην καθημερινότητα.
Νέες δημιουργικές δυνάμεις αναδύονται από τη γέννηση της μηχανής. Ο νους πράγματι μπορεί να αλλάξει τη φύση. Αναδύθηκε μέσα από την ανάγκη να αντιμετωπιστεί η ανθρώπινη σωματική μειονεξία και γι’ αυτό είναι μειονεκτικός απέναντι στη φύση(1). Η αστική τάξη που γεννιέται από την αλλαγή της παραγωγικής διαδικασίας μέσω της εκμηχάνισής της, κεφαλαιοποιεί – συσσωρεύει στην ουσία ενέργεια και χρόνο. Ενέργεια και χρόνο που αφαιρεί από τους βιομηχανικούς εργάτες, ουσιαστικά, δηλαδή, αφαιρώντας τους το μεγαλύτερο μέρος της ίδιας της ζωής τους, καθώς πλέον «οι άνθρωποι μετασχηματίζονται σε πράγματα και σε τεμάχια της πραγματικότητας που η καθαρή επιστήμη μπορεί να τα μετρήσει και η τεχνική επιστήμη μπορεί να τα ελέγξει»(2).
Αυτό που συμβαίνει βέβαια με την αποπροσωποποίηση του προλεταριάτου συμβαίνει ακόμη περισσότερο με το ίδιο το περιβάλλον. Η εργαλειακή-μηχανική αντίληψη της ζωής που στην ουσία της είναι χρησιμοθηρική, αποϊεροποιεί τα πάντα. Το μόνο ιερό είναι η απόδοση και η υλική παραγωγικότητα. Η περιβάλλουσα ζωή, επίσης, πέφτει θύμα αυτής της βιομηχανικής βίας απέναντι στην οποία είναι εντελώς ανυπεράσπιστη. Οι βιομηχανίες κρέατος, ξυλείας και τεράστιων εκτάσεων μονοκαλλιέργειας δεν εμπεριέχουν ίχνος από συμπόνια και από σοφή προβλεπτικότητα. Η αλαζονεία που βασίζεται στη θεοποίηση της επιστημονικής δυνατότητας να θεραπεύσει και να σώσει ακόμη και την τελευταία στιγμή την ανθρωπότητα (βλ. και «από μηχανής θεός») αποκαλύπτει το πόσο φαντασιακός και αντιρρεαλιστικός είναι ο «ρεαλιστής»-θετικιστικός νους τελικά. Αναστρέφει την ίδια τη λογική και τις αρχές της. Αντί για παράδειγμα η οικονομία να εξυπηρετεί τη ζωή, η ζωή εξυπηρετεί την οικονομία.
Αυτό που θα έπρεπε να συμπληρώσει το Λόγο αναφέρεται στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη. «Και ο Λόγος ην προς το Θεό» μαζί με το ο «Θεός είναι Αγάπη». Ορθός Λόγος-νόηση χωρίς αγάπη δεν υπάρχει. Είναι καταδικασμένος σε αυτοϋπονόμευση. Είναι καταστροφικός.
Αυτό που η διανόηση ξεκίνησε και η αστική τάξη πραγμάτωσε, οφείλει να ακολουθήσει τον ίδιο ακριβώς κύκλο. Η διανόηση πρέπει να ξεκινήσει μια αναϊεροποίηση της ζωής και η αστική τάξη να την πραγματώσει. Να λειτουργήσει θεραπευτικά όχι για να αποφύγει τις δυνάμεις της καταστροφής που απελευθέρωσε (και απελευθερώνει) αλλά από μια συνειδησιακή αναγνώριση του λάθους-ειλικρινούς μεταμέλειας- και προσπάθειας επανόρθωσής του. Γιατί αυτό ακόμη και αν δεν προφτάσει να επανορθώσει την καταστροφή του περιβάλλοντος και μέρους της ανθρωπότητας, θα εμβολιάσει την ανθρώπινη σκέψη για το μέλλον.
________________
(1) Ζήσης Γιάννης, “Ειρήνη και διανόηση”, εκδ. Σενέκας – 21ος αιώνας, Αθήνα, 1996
(2) Τίλλιχ Πάουλ, “Το θάρρος της υπάρξεως”, εκδ.: Αρμός, μετ.: Χρήστος Μαλεβίτσης, Αθήνα, 2012
Γιώργος Μαυρουλέας
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
Πρώτη δημοσίευση: 30 Απριλίου 2015
