(Μέρος 3ο του δοκιμίου “Έθνη και Παγκοσμιοποίηση“)
Εκτός από την αμφισβήτηση της ύπαρξης ή της σημασίας των εθνών, όσον αφορά το άτομο, η αξία και η αξιοπρέπειά του δεν είναι τόσο αυτονόητη όσο νομίζουν οι άνθρωποι ούτε αποδεκτή από όλους – παρά τις μεταπολεμικές συνταγματικές κατοχυρώσεις της, που καθησύχασαν τις κοινωνίες.
Άλλοτε το άτομο απαξιώνεται έμμεσα, όπως από το μουσολινικό ή εγελιανό κράτος με την υπερέμφασή του στο κράτος που απαιτεί απόλυτη υποταγή από το άτομο και άλλοτε άμεσα όπως από τον Νίτσε.
Μια έμμεση απαξία του ατόμου μπορεί να γίνει και μέσα από την αποδυνάμωση της έννοιας της ανθρωπότητας, επειδή, όταν η ανθρωπότητα υποτιμάται, τότε υποτιμάται και η ανθρωπινότητα και το άτομο περιπίπτει σε μια μηδαμινή τυχαιότητα αποκομμένο από το όλο, επειδή τότε χάνεται εκείνη η αντίληψη της συστημικότητας ως συνθετικής δύναμης συνοχής της οποίας οι ιδιότητες υπερβαίνουν το απλό άθροισμα των μερών του συνόλου. Σε μια τέτοια περίπτωση υποτίμησης της ανθρωπότητας, η συστημικότητα μπορεί να γίνεται αντιληπτή μόνον ως μηχανή ή οργάνωση – πράγμα που παραπέμπει σε παγκόσμια εξουσία.
Η απαξίωση του ατόμου μπορεί να γίνει και μέσα από την αποδυνάμωση των εθνών (που και αυτά αποτελούν μικρότερες συστημικότητες με υποκειμενικό χαρακτήρα), επειδή το άτομο χάνει το ομαδικό του στήριγμα και την ομαδική αντίληψη. Αλλά και το αντίστροφο μπορεί να συμβεί, δηλαδή το έθνος ή η ανθρωπότητα χωρίς το άτομο καταλήγουν σε ολοκληρωτισμό, επειδή τότε θα αποτελούν μια μορφή εξουσιαστικότητας και διχασμού και θα είναι ανταγωνιστικά είδωλα που ως ισχυρότερα θα απορροφούν βίαια το άτομο ως μερικότητα.
Η ενότητα ή σύνθεση δεν είναι μια αφελής συναισθηματική σύνδεση, που υποθέτει αφελώς ως ήδη υπάρχουσα μια διάχυτη θάλασσα αγάπης και συναίνεσης από όλους προς όλους, αλλά μια οντολογική δυναμικότητα συνοχής, που, όταν θραυσθεί, επιφέρει τυχαιότητα ισχύος σε ένα πεδίο πολλότητας εξ ορισμού ανταγωνιστικό και διασπασμένο.
Συνεπώς, το έθνος, η ανθρωπότητα και το άτομο δεν μπορούν να αρθούν στο ύψος των περιστάσεων χωρίς την αντίληψη όλων των δρώντων αυτών υποκειμένων, επειδή η διάρρηξη του συνδετικού δεσμού τους οδηγεί στην αντίληψη της ασύνδετης τυχαιότητας. Όταν, λοιπόν, το πεδίο της μέγιστης αναγωγής είναι η πολλότητα, π.χ. τα άτομα ή τα έθνη ή ακόμη και η ανθρωπότητα αν την κρίνουμε σε σχέση με το σύνολο του κόσμου, δηλαδή ένα πεδίο πέρα από το οποίο δεν μπορεί ένα υποκείμενο να αναχθεί σε κάποιο άλλο ευρύτερο που συνθέτει τα μέρη, τότε ο ανταγωνισμός είναι αναπόφευκτος και οδηγεί σε ολοκληρωτισμό.
Η πιο εμφανής απαξία του ατόμου συναντάται στον Φρ. Νίτσε, ο οποίος εξαίρει μεν το άτομο αλλά μόνον αυτό που εξουσιάζει καταστροφικά τους άλλους, τους οποίους ως αδύναμους θεωρεί αναλώσιμους σαν δούλους, οπότε απαιτείται προσοχή στην ανάγνωση απόψεων, που πρέπει να είναι καθολική και όχι επιλεκτική. Ενδεικτικά να αναφέρουμε από τα κείμενά του τα εξής:
1) «Χρειάζεται μια κήρυξη πολέμου στις μάζες από τους ανώτερους ανθρώπους! Παντού μαζεύονται οι μέτριοι για να γίνουν κύριοι! Το καθετί που μαλακώνει και εκθηλύνει, που υπηρετεί τους σκοπούς του «λαού» ή του «γυναικείου», δουλεύει προς όφελος της suffrage universel (καθολικής ψηφοφορίας), δηλαδή της κυριαρχίας των κατώτερων ανθρώπων. Εμείς πρέπει να κάνουμε αντίποινα και να φέρουμε στο φως και να κρίνουμε όλη αυτή την υπόθεση (που άρχισε στην Ευρώπη με τον χριστιανισμό)».(1)
2) «Χρειάζεται μια διδασκαλία αρκετά δυνατή για να ενεργήσει ως παράγοντας εκτροφής, να ενισχύει τους δυνατούς, να παραλύει και να καταστρέφει τους κουρασμένους του κόσμου».(2)
3) «…Η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων δεν έχει δικαίωμα στην ενθαδική ύπαρξη, αλλά είναι μια κακοτυχία για τους ανώτερους ανθρώπους».(3)
4) «Δεν πρέπει γενικά να προϋποθέτουμε ότι πολλοί άνθρωποι είναι “πρόσωπα”. Κι έπειτα κάποιοι είναι περισσότερα πρόσωπα, αλλά οι περισσότεροι κανένα. Όπου επικρατούν οι μεσαίες ιδιότητες, από τις οποίες εξαρτάται η διατήρηση ενός τύπου, το να είσαι πρόσωπο θα ήταν μια σπατάλη, μια πολυτέλεια, θα ήταν άνευ νοήματος να απαιτείς ένα “πρόσωπο”. Υπάρχουν φορείς, εργαλεία μετάδοσης».(4)
Υπάρχει πλήθος εδαφίων του Νίτσε με ευθεία αμφισβήτηση της αξίας του ατόμου, τις οποίες απόψεις ενστερνίζονται αρκετοί.
Ορισμένες πτυχές του θέματος της ατομικής ακεραιότητας και ασφάλειας θα αναλυθούν στα επόμενα μέρη του δοκιμίου.
Πάντως, το ζήτημα του ατόμου, αν και έχει αναλυθεί εκτενώς και πολύ εμφατικά στη δυτική κουλτούρα, ωστόσο έχει παραμείνει στην ευρεία αντίληψη συνδεδεμένο αποκλειστικά με την υλική ευημερία και τις επιθυμίες του ανθρώπου, χωρίς καμμία βαθύτερη και εκτενέστερη βάση που να στηρίζει αληθινά τη φύση του προσώπου και την ελευθερία του καθώς και την κοινωνικότητά του. Αυτή η φύση του προσώπου αφέθηκε ανέγγιχτη και ταυτοποιήθηκε αυθαιρέτως με την επιθυμία που, μάλιστα, είναι απόλυτα χειραγωγούμενη. Η επιθυμία όμως είναι ταυτισμένη με είδωλα (π.χ. χρήμα) με συνέπεια να ταυτίζεται και το υποκείμενο με αυτά και έτσι να αποδυναμώνεται. Γι’ αυτό τον λόγο δόθηκε τόση έμφαση στην οικονομική ελευθερία, ενώ οι άλλες ελευθερίες στόχευσαν απλώς στην απαλλαγή από δεσμά του παρελθόντος (π.χ. τη σεξουαλική ή την πολιτική καταπίεση), αφήνοντας όμως στη θέση τους ένα κενό, αφού δεν υπήρχε μία κατάφαση προσώπου και ζωής να εκφραστεί δημιουργικά μέσω της ελευθερίας στη θέση αυτή. Το πρόσωπο έτσι προσδιορίζεται μόνον μέσω μιας άρνησης και η μόνη κατάφαση γι’ αυτό υπήρξε η επιθυμία, αλλά αυτή, και μάλιστα μέσω της υπερβολής της, είναι στην ουσία άρνηση και αποφυγή της ζωής. Όμως η ελευθερία δεν είναι άρνηση ή απλή απαλλαγή από κάτι, δεν είναι μια ανολοκλήρωτη και ψευδής ταυτότητα. Δηλαδή, η ατομική ελευθερία ήταν από την αρχή υπονομευμένη λόγω του τρόπου αντίληψής της, πράγμα που δείχνει ότι ο επαναπροσδιορισμός των εννοιών είναι αναγκαίος, για να γίνει δυνατός και ο επαναπροσδιορισμός της ζωής (ατομικής και κοινωνικής).
Επομένως, ας μην αισθανόμαστε ασφαλείς μέσα στην ατομικότητά μας και στη δημοκρατία που γνωρίζουμε. Όλα μπορεί να θεωρηθούν μηχανές, κατασκευές και ποσότητες υποκείμενες στην αυθαιρεσία των ισχυρότερων. Μόνον η σύνθεση με τους παραπάνω όρους όλων των δρώντων υποκειμένων μπορεί να διασφαλίσει την πραγματική ειρήνη και την εξέλιξη. Αυτή η σύνθεση σε καμμία περίπτωση δεν είναι η ισορροπία τρόμου των διεθνών σχέσεων ούτε βασίζεται σε αποκλειστικά ατομικά ή εθνικά «συμφέροντα» ούτε εξαφανίζει την ύπαρξη και την ελευθερία των μερών στο όνομα της ανθρωπότητας, αν και απαιτεί την ορθή εναρμόνισή τους, για να είναι αληθινή.
Αναφορές:
(1) Φρ.Νίτσε, Η Θέληση για Δύναμη, εκδ. Νησίδες, εδ. 861.
(2) Φρ.Νίτσε, Η Θέληση για Δύναμη, εκδ. Νησίδες, εδ. 862.
(3) Φρ.Νίτσε, Η Θέληση για Δύναμη, εκδ. Νησίδες, εδ. 872.
(4) Φρ.Νίτσε, Η Θέληση για Δύναμη, εκδ. Νησίδες, εδ. 886.
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
Ημερομηνία δημοσίευσης κειμένου: 20 Μαρτίου 2014
Μπορείτε εδώ να δείτε όλα τα μέρη του δοκιμίου «Έθνη και Παγκοσμιοποίηση».
