Η ΚΑΘΟΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΣΤΡΕΒΛΩΣΕΙΣ ΤΗΣ – Η ΑΝΟΙΧΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

 

Διαβάζοντας πρόσφατα δύο παλιά βιβλία του μεγαλοεπενδυτή Τζώρτζ Σόρος του 1995 “Η κρίση του παγκόσμιου καπιταλισμού”, εκδ. Νέα Σύνορα-Λιβάνη, και το βιβλίο  “Ο Σόρος για τον Σόρος”, του ίδιου εκδότη, 1995, θεώρησα πως άξιζε τον κόπο να διερευνήσει κανείς τα ολισθήματα της σκέψης σε καίρια θέματα – τα οποία, δυστυχώς, δεν ενδιαφέρουν και πολλούς. Αυτά τα ολισθήματα, όμως, είναι επικίνδυνα και δηλητηριάζουν την αντίληψή μας για τη ζωή και οδηγούν σε επικίνδυνα μονοπάτια, ολοκληρωτισμού και διαστροφής. Και θα αναρωτηθεί κανείς γιατί να συμβαίνει κάτι τέτοιο. Συμβαίνει, επειδή η κοινωνία σχεδόν πάντοτε δίνει προσοχή μόνο στα επιφανειακά γεγονότα και δεν παρατηρεί ότι, πριν από τις μεγάλες πολιτισμικές κινήσεις που ρυθμίζουν και επηρεάζουν τις κοινωνικές τάσεις, προηγούνται συγκρούσεις στο πεδίο της σκέψης και ρεύματα σκέψης που προετοιμάζουν το έδαφος των επικείμενων εξελίξεων για πολύν καιρό πριν από τα γεγονότα. Και, συνήθως, δεν γίνεται έγκαιρα αντιληπτό ότι ορισμένες σκέψεις είναι μοιραίες για το μέλλον. Η Γαλλική Επανάσταση αποτελεί ένα πολύ καλό παράδειγμα. Τις δεκαετίες που προηγήθηκαν της Επανάστασης, ο Βολταίρος, όπως και ο Άγγλος Χιουμ και άλλοι, είχαν στραφεί ιδεολογικά ενάντια στην εκκλησία αλλά όχι και ενάντια στην πολιτική εξουσία και την αριστοκρατία, ενώ ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ είχε δομήσει μία ιδεολογία ενάντια σε κάθε εξουσία. Το ρεύμα σκέψης που υπερίσχυσε τελικά ήταν των πρώτων. Ταυτόχρονα, στην διάρκεια της επανάστασης αυτής συμμετείχαν στις εξελίξεις και εκείνοι που ήθελαν να καταργηθεί η φεουδαρχία, όμως όχι υπέρ του εξεργεμένου λαού αλλά για να μπορέσουν να επιδιώξουν τα δικά τους μεγάλα συμφέροντα. Τα ρεύματα σκέψης που κυκλοφορούν σε κάθε περίοδο του πολιτισμού είναι πολύ σημαντικά για το μέλλον και το να τα ακολουθούμε σαν άβουλη μάζα ανθρώπων χωρίς βαθύτερη κριτική είναι μοιραίο.

    Ένα, λοιπόν, από τα καίρια θέματα στο πεδίο της σκέψης είναι η καθολικότητα των ιδεών. Η καθολικότητα μπορεί πολύ εύκολα να μετατραπεί σε ολοκληρωτισμός, Γι’ αυτό, για να μπορέσουμε να ισορροπήσουμε σε αυτό το εξαιρετικά ευαίσθητο και ρευστό ζήτημα, θα πρέπει να ερευνήσουμε

πρώτον, αν μία σκέψη αποτελεί καθεαυτήν ιδέα και,

δεύτερον, ποιο είναι το περιεχόμενο της καθολικότητάς της, δηλαδή αν το περιεχόμενο της ιδέας εμπεριέχει την ποιότητα της καθολικότητας.

Αν δεν εκπληρώνονται αυτοί οι δύο όροι, θα ολισθήσουμε σε ολοκληρωτισμό.

    Ο ολοκληρωτισμός βρίσκεται πίσω από κάθε ολίσθημα και παρέκκλιση στην ερμηνεία των μεγάλων ιδεών, γι’ αυτό αυτές αποτελούν το άμεσο καθήκον μας στην εποχή μας. Σε εποχές τέτοιας πολυπαραγοντικής κρίσης σαν την σημερινή, η μόνη σωτήρια διέξοδος προς το μέλλον για την ανθρωπότητα είναι οι ιδέες, γιατί αυτές είναι η πηγή όλων των δυνατών αξιών, αρχών και οραμάτων που μπορούμε να έχουμε για ένα καλύτερο κόσμο.

    Θα παραθέσω πρώτα μερικές σκέψεις του παραπάνω συγγραφέα, απλώς και μόνον για να δώσω ένα παράδειγμα και όχι για να κρίνω τις σκέψεις του προσωπικά, γιατί πολλές τέτοιες σκέψεις διατυπώνονται στον κόσμο, αλλά οι σκέψεις εκείνων που επηρεάζουν το ανθρώπινο γίγνεσθαι είναι πιο γνωστές και αποτελούν ένα πρόσφορο πεδίο παραδείγματος καθώς και κριτικής. Έπειτα θα παραθέσω τις αντιρρήσεις μου, βάσει των παραπάνω κριτηρίων που έθεσα για την καθολικότητα των ιδεών. Δεν θα αναφερθώ στην ανοιχτή κοινωνία καθεαυτήν, αλλά στο τι περιεχόμενο προσέδωσε ο συγγραφέας στην ίδια και την καθολικότητά της.

1) Στο βιβλίο “Η κρίση του παγκόσμιου καπιταλισμού”, σελ. 167: “Ίσως το μεγαλύτερο εμπόδιο στο να υιοθετηθεί η ανοιχτή κοινωνία ως ένα ιδανικό είναι η γενική απόρριψη των καθολικών ιδεών”. Και παρακάτω λέει ότι η ανοιχτή κοινωνία πρέπει να είναι καθολική.

Σελ. 168: “Η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος είναι επίσης μία καθολική ιδέα”.

2) Στο ίδιο βιβλίο, σελ. 167, με τον όρο ανοιχτή κοινωνία εννοούσε “Μιαν ατελή κοινωνία που είναι πάντα ανοιχτή στη βελτίωση. Αυτός είναι ο δικός μου ορισμός της ανοιχτής κοινωνίας”.

    Για το ίδιο θέμα στο άλλο του βιβλίο “Ο Σόρος για τον Σόρος”, του ίδιου εκδότη, 1995, σελ. 157 λέει: “ανοιχτή κοινωνία είναι εκείνη στα πλαίσια της οποίας ένας άνθρωπος σαν κι εμένα μπορεί να ζήσει και να προκόψει”.

3) Στο βιβλίο “Η κρίση του παγκόσμιου καπιταλισμού”, σελ. 168: “Οι καθολικές ιδέες μπορεί να είναι πολύ επικίνδυνες, ιδιαίτερα εάν φτάσουν στη λογική τους κατάληξη”.

    Θα μείνω μόνον σε αυτά τα τρία σημεία, γιατί τα θεωρώ πολύ σημαντικά για να διαμορφώσουμε τα κριτήρια με τα οποία θα αντιμετωπίζουμε τις διάφορες απόψεις και πολιτικές επιλογές, αντί να ακούμε μόνον μεγάλες και ωραίες λέξεις ή επιφανειακές κριτικές και στο τέλος να αιφνιδιαζόμαστε από τα επακόλουθα γεγονότα. Αν δεν μπορέσουμε να σταθούμε με επάρκεια στο πεδίο της σκέψης και των εννοιών, τότε μόνον η καταστροφή θα είναι δυνατή, γιατί δεν θα καταλαβαίνουμε έγκαιρα αυτό που αναπτύσσεται και μας περιμένει στο μέλλον.

 

Αρχικά, πρέπει να γίνει η ερώτηση:

Είναι η ανοιχτή κοινωνία πραγματική ιδέα;

Είναι το ατομικό συμφέρον ιδέα;

    Αυτό είναι το πρώτο εμπόδιο που πρέπει να ξεπεράσουμε. Σαν άνθρωποι έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε ιδέες τα ιδανικά μας, τις ερμηνείες μας για τις μεγάλες ιδέες και τις οποιεσδήποτε σκέψεις μας, ακόμη και τις ζωικές μας τάσεις, αλλά όλα αυτά δεν είναι αληθινές ιδέες για το επίπεδο του ανθρώπου. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ερμηνείες και για μία ιδεατή οργάνωση της ζωής μας. Αυτά έχουν μεν μεγάλη αξία και είναι απόλυτα αναγκαία, αλλά δεν είναι οι ίδιες οι ιδέες. Κατά την γνώμη μου, σωστά ο Πλάτωνας είχε προσπαθήσει να ιεραρχήσει τις λεγόμενες ιδέες, ανάλογα με τη σπουδαιότητά τους. Ουσιαστικά, ο Τζ. Σόρος πιστεύει ότι η ανοιχτή κοινωνία ως ιδανική οργάνωση της ζωής (κατά τη γνώμη του πάντοτε) πρέπει να εφαρμόζεται παντού και αυτό είναι που αποκαλεί “καθολικότητα”. Το επόμενο λανθασμένο βήμα είναι η θεώρηση του ατομικού συμφέροντος ως ιδέας. Αυτό το δεύτερο είναι ακόμη χειρότερο, γιατί δεν αποτελεί καν ιδανικό, ώστε να μπορεί να το μπερδέψει κανείς με μία ιδέα. Άρα, μη όντας ιδέες, ούτε καθολικότητα έχουν, ούτε μπορούν, ούτε πρέπει να εφαρμοστούν παντού, σε κάθε χρόνο και για πάντα, π.χ. δεν μπορεί ένα πολιτειακό καθεστώς να είναι κατάλληλο για όλες τις κοινωνίες ή για όλον τον ιστορικό χρόνο. Αντίθετα, οι αληθινές ιδέες είναι  μέρος της όλης πραγματικότητας της ζωής, δεν είναι η δική μας αντίληψη γι’ αυτήν την πραγματικότητα, ούτε δικές μας κατασκευές, ούτε η χειροπιαστή πραγματικότητα που βιώνουμε στην καθημερινότητά μας, αλλά το ίδιο το νόημα.

Η επόμενη ερώτηση είναι:

    Γιατί δεν είναι ιδέες; Έχουν η ανοιχτή κοινωνία ή το ατομικό συμφέρον ως χαρακτηριστικό τους την καθολικότητα; Εδώ πρέπει να κάνουμε μία πιο δύσκολη διευκρίνιση, για το τι είναι η καθολικότητα. Είναι η ιδιότητα να ισχύει ένα νόημα, μία ανάγκη ή τάση παντού, για όλους και για πάντα και να μην ισχύει για λίγους ως προνόμιο. Για παράδειγμα, η επιθυμία για κυριαρχία υπάρχει παντού και πάντα, αλλά αυτή αναπόφευκτα είναι προνόμιο λίγων και επιδιώκει την ανισότητα, ενώ, αντίθετα, η δικαιοσύνη είναι μία ανάγκη που δεν κάνει τέτοιους αποκλεισμούς, γιατί τέτοιοι αποκλεισμοί θα καταργούσαν το νόημά της. Το ίδιο ισχύει και για την ελευθερία, η οποία δεν μπορεί να είναι ελευθερία αν δεν φιλτράρεται μέσα από το νόημα της ισότητας και της αδελφοσύνης καθώς και της δικαιοσύνης.

    Με αυτά τα κριτήρια ως γνώμονα, πρέπει να κρίνουμε την ανοιχτή κοινωνία όπως την εννοεί ο παραπάνω συγγραφέας. Αυτή, όπως προκύπει από τα λεγόμενά του, είναι μία κοινωνία ανταγωνιστική και γι’ αυτό, ακόμη και αν εφαρμοστεί παντού ως ιδανικό, θα εμπεριέχει πάντοτε μέσα της τα σπέρματα του αποκλεισμού των άλλων και της κλειστότητας που είναι μέσα στη φύση του ανταγωνισμού – γιατί πού αλλού μπορούν να “προκόψουν” άνθρωποι σαν τον Σόρος παρά σε κοινωνίες ανταγωνιστικές και με έμφαση στην οικονομία όπου το κέρδος του ενός είναι χάσιμο για τον άλλον; Εξάλλου, ο ίδιος αναφέρει πως του άρεσε να κερδοσκοπεί, πράγμα μάλιστα που του δημιούργησε ενοχές και έντονη σύγκρουση με τον εαυτό του και διχασμό με την άλλη πλευρά του που ήθελε να κάνει φιλανθρωπίες. Όμως πώς είναι δυνατόν να είναι ανοιχτή η κοινωνία, όταν υπάρχει υπερβολική συσσώρευση πλούτου και ανταγωνισμός; Η οικονομία έχει το παράξενο ιδίωμα να εξαπλώνεται μεν στον χώρο αλλά να “αποκλείει” τους πολλούς. Μόνον τον ανταγωνισμό αφήνει ελεύθερο, αλλά εφ’ όσον εξ ορισμού ο ανταγωνισμός αποσκοπεί στην εξαφάνιση του άλλου, τότε δεν έχουμε αληθινή ανοιχτότητα και η ανοιχτή κοινωνία αυτοαναιρείται. Αυτή, επομένως, η σκέψη (ότι η ανοιχτή κοινωνία είναι καθολική ιδέα) είναι κυριολεκτικά αντιστροφή των εννοιών. Επίσης, το ατομικό συμφέρον (το οποίο αναφέρει ο Σόρος) υπάρχει μεν παντού και πάντα μέχρι σήμερα, αλλά το περιεχόμενό του είναι αντίστροφο της καθολικότητας, γιατί επιχειρεί να καταστήσει κάτι μη καθολικό, δηλαδή προνόμιο για λίγους. Επομένως, δεν είναι καθολική ιδέα.

    Η καθολικότητα έχει στον πυρήνα της την ηθική ως συνοχή του κόσμου και του νοήματος. Αν κανείς απορρίψει το νόημα ως δύναμη συνοχής και ενότητας, τότε η καθολικότητα καταντάει μία επιβολή στο περιβάλλον σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη έκταση.

    Η ανοιχτή κοινωνία, λοιπόν, δεν είναι ιδέα. Είναι μία μορφή κοινωνικής οργάνωσης που αποτελεί κάποια από τις ερμηνείες για τις ιδέες της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφότητας. Γνωρίζουμε ότι με τον όρο αυτό ο παραπάνω συγγραφέας εννοούσε το άνοιγμα των συνόρων και την ανάμειξη των ανθρώπων και των πολιτισμών. Αυτό το τελευταίο είναι μία ερμηνεία του ιδανικού της ανοιχτής κοινωνίας που με τη σειρά της είναι μία ερμηνεία αυτών των μεγάλων ιδεών. Θα μπορούσαν, βέβαια, να γίνουν και άλλες διαφορετικές ερμηνείες για την ανοιχτή κοινωνία, αλλά κρίνουμε την παρούσα. Με λίγα λόγια, έχουμε ερμηνευτικές φάσεις μιας ιδέας ή ομάδας ιδεών μέχρι το πεδίο της πράξης, οι οποίες φάσεις μπορούν να πάρουν διάφορες μορφές. Οι μεγάλες ιδέες είναι οι κινητήριες δυνάμεις της ζωής που ωθούν σε επιλογές και πράξη, αλλά το πώς θα τις ερμηνεύσει κανείς είναι άλλο θέμα.

    Ο συγγραφέας αναφέρει, επίσης, ότι η ανοιχτή κοινωνία είναι αυτή που είναι ανοιχτή στη βελτίωση, αλλά αυτή η βελτίωση είναι ένας αόριστος όρος και ο καθένας μπορεί να τον ερμηνεύσει διαφορετικά, τόσο διαφορετικά που μπορεί να φτάσει και μέχρι το σημείο της αντίθεσης. Για παράδειγμα, μπορεί να εννοηθεί ως βελτίωση η τεχνολογία, παραμελώντας την τυχόν μείωση της ελευθερίας της βούλησης, η ενότητα αγνοώντας την αξία της διαφοροποίησης, η διαφοροποίηση μειώνοντας την αξία της ενότητας και πολλά άλλα.

    Όσο για το ότι κάποτε έρχεται η ώρα που εξαντλείται μία ιδέα, γιατί φθάνει στη λογική της κατάληξη, και ότι αυτό καταλήγει σε κάτι κακό όπως λέει ο Σόρος στο βιβλίο του, ναι μεν αυτό είναι αληθινό, αλλά τότε θα πρόκειται όχι για μία αληθινή ιδέα αλλά για μία εφαρμογή που κάνει ο άνθρωπος, προσπαθώντας να ερμηνεύσει μία μεγάλη ιδέα. Ακόμη και η δημοκρατία θα μπορούσε υποθετικά να είναι κάποτε στο μέλλον μία τέτοια περίπτωση, πολύ περισσότερο, βέβαια, τα άλλα πολιτεύματα, γιατί η δημοκρατία έχει το προσόν να συμπεριλαμβάνει στην πολιτική εξέλιξη μεγάλα σύνολα ανθρώπων, τείνοντας να τα απελευθερώσει σε ελευθερία και ευθύνη, πράγμα που σίγουρα θα απαιτήσει πολύν χρόνο. Η δημοκρατία είναι μία πολύ δύσκολη επίτευξη που μας περιμένει στο μέλλον και η μεγάλη της αξία έγκειται στο ότι εμπλέκει μεγάλα σύνολα ανθρώπων, τα οποία προσπαθούν σταδιακά όχι μόνον να βγουν στο προσκήνιο της ιστορίας, αλλά και να αναπτύξουν μία πρωτοβουλία στο κοινωνικό γίγνεσθαι αντί να αντιδρούν μόνον αντανακλαστικά σαν παθητικοί δέκτες. Αυτή η ανάπτυξη είναι απόρροια των τριών μεγάλων ιδεών της ελευθερίας, ισότητας και αδελφοσύνης, σε συνάφεια με τη δικαιοσύνη και την ασφάλεια. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και η δημοκρατία δεν έχει το αφηρημένο βάθος των τριών αυτών μεγάλων ιδεών, γιατί εμπλέκεται άμεσα με την οργάνωση της πολιτικής ζωής.

Προς το παρόν, όμως, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι μορφή θα έχουν η ηγεσίες του μακρινού μέλλοντος και επομένως κάθε βιασύνη στο θέμα θα είναι άτοπη.

 

    Για την ολοκλήρωση αυτής της άποψης για την καθολικότητα, θα πρέπει να αναφέρω και το παράδειγμα των παραπάνω τριών μεγάλων ιδεών. Αυτές έχουν πραγματική καθολικότητα, αρχικά την έχουν στον πυρήνα του νοήματός τους που είναι το σπουδαιότερο και, δεύτερον, τείνουν να εφαρμοστούν παντού και πάντα, γιατί πιέζουν τον άνθρωπο πάντοτε σε αυτή την κατεύθυνση, να τις αναζητά για να φτιάξει μία καλύτερη κοινωνία και έναν καλύτερο εαυτό. Δηλαδή, το ίδιο το νόημά τους ισχύει για όλους και πάντα, και αποτελεί απόλυτη αναγκαιότητα για την κοινωνική ειρήνη. Θα πρέπει να προσθέσω ότι αυτές οι τρεις μεγάλες ιδέες αποτελούν την πηγή ή τη συνέπεια τόσο της δικαιοσύνης όσο και της ασφάλειας. Σε αυτό το επίπεδο νοήματος είναι αδύνατον να ξεχωρίσουμε το ποια ιδέα προηγείται της άλλης.

   Το θέμα των ιδεών φαίνεται σαν μία πολυτέλεια ή κάτι με το οποίο πρέπει να ασχολούνται τα πολιτικά κόμματα, αλλά δεν είναι έτσι. Είναι μέρος της όλης πραγματικότητας της ζωής και όχι απλώς της χειροπιαστής πραγματικότητας που ισχύει στο περιορισμένο παρόν μας.

7/4/23

Ιωάννα Μουτσοπούλου

Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ