ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΝΑΖΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ. ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΔΙΕΞΟΔΟΣ; (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

(Μέρος 2 του άρθρου “Ποια είναι τα θεμελιώδη της ζωής;”)         

               

Αν όμως προσέξουμε λίγο περισσότερο, θα διαπιστώσουμε και κάτι άλλο: ότι η επιβιωτικότητα και η διαιώνιση του είδους (που θεωρούσε κυρίαρχα ο Χίτλερ) κυριαρχούν και σήμερα, κυρίως μέσω της υπερέμφασης στην οικονομία και τη σεξουαλικότητα, που αποτελούν ακόμη και σήμερα το βασικό δίπολο της σύγχρονης ζωής. Η αποκλειστική προσήλωση σε αυτά έχει οδηγήσει σε παρενέργειες παντός είδους. Η συνεχής αύξηση του πληθυσμού μιας φυλής ή έθνους (που ήθελε ο Χίτλερ) έχει αντικατασταθεί από τον συνεχώς αυξανόμενο πλούτο ορισμένων ανθρώπων, στοχεύοντας και πάλι σε μία καθαρά υλική αύξηση, ενώ η σεξουαλικότητα τείνει στο να διαιωνίζει εαυτήν σε επίπεδο μορφής. Στην πραγματικότητα, έχει χαθεί η ισορροπία με άλλες πλευρές της ζωής, περισσότερο “άυλες”, όπως π.χ. ο νους. Κι όμως φαντασιωνόμασταν ότι ο ναζισμός ήταν ένα κακό όνειρα που είχε ήδη παρέλθει. Αλλά δεν ήταν έτσι. Είχαμε κρατήσει ακέραιο τον πυρήνα των “αξιών” του και των προτεραιοτήτων του: επιβίωση (χρήμα) και σεξ (διαιώνιση) – αλλά προσαρμοσμένων στην εποχή μας καθώς και με τις αναπόφευκτες υπερβολές και διαστρεβλώσεις τους. Γιατί τέτοιες μονοδιάστατες αντιλήψεις οδηγούν πάντοτε σε διαστρέβλωση, έστω και παρά την τυχόν φαντασίωση του εμπνευστή τους περί του αντιθέτου.

Κι όμως μιλούσαμε για “ανοιχτή κοινωνία”, τη στιγμή που η ράτσα, η οικονομία, το σεξ και άλλα είναι σαφώς συστήματα κλειστά στον βαθμό που διεκδικούν την αποκλειστικότητα και την κυριαρχία. είναι σαφώς συστήματα κλειστά στον βαθμό που διεκδικούν την αποκλειστικότητα και την κυριαρχία. Κάθε τι που μπορεί να παρασταθεί με μορφή αποτελεί ένα κλειστό σύστημα και μόνον οι μεγάλες αφαιρέσεις μπορούν να εγγυηθούν μία ανοιχτότητα και ταυτόχρονα, να διατηρήσουν στη ζωή το υπάρχον σε μια σχέση ισορροπίας και ενότητας. Στο παράδειγμα της εποχής μας, η ανατροπή της ισορροπίας ήλθε στην αρχή ανεπαίσθητα. Έγινε εύκολα δεκτό ότι η οικονομία και ο πλούτος θα έλυναν τα προβλήματα και ότι το κέρδος πρέπει να βαίνει αυξανόμενο και πρέπει να υπερισχύει και να λειτουργεί πάνω από την κοινωνία και τις αρχές που την διέπουν, αποτελώντας μία ανώτερη αρχή. Δεν έχει σημασία αν αυτό λεγόταν ρητά, αλλά ότι έμμεσα καθιερώθηκαν τέτοιες απόψεις. Μέχρι που αυτή η στάση κυριάρχησε στα πάντα – ακόμη και στον τομέα υγείας που αφορά τη σωματική υγεία και επιβίωση του ανθρώπου – και εκφράστηκε με τις πρόσφατες συμβάσεις μεταξύ κρατών και φαρμακευτικών εταιρειών των οποίων των περιεχόμενο κρατήθηκε μυστικό, για να προστατευθεί το εμπορικό απόρρητο. Δηλαδή η εμπορική πατέντα υπερίσχυσε της αξίας του ανθρώπου, πράγμα που σίγουρα αποτελεί αντιστροφή των συνταγματικών αρχών της Δύσης, για τις οποίες είναι τόσο υπερήφανη. Βλέπουμε πόσο φυσιολογικά ήλθε αυτή η κατάληξη ανατροπής και αντιστροφής των αξιών και μόνον ο φόβος δημιούργησε κάποιες αντιδράσεις. Όμως η αντίδραση δεν πρέπει να βασίζεται στον φόβο (που, σε τελευταία ανάλυση, θα μπορούσε να είναι και παράλογος) αλλά στην ανατροπή της αξιολογικής σειράς των ηθικών αρχών που διέπουν το κράτος δικαίου και την κοινωνία. Σύμφωνα με αυτές τις αρχές είναι παράνομο αλλά και μη ηθικό το εμπορικό κέρδος να υπερισχύει της αξίας του ανθρώπου. Βλέπουμε ότι αυτό δεν είναι θεωρία για αργόσχολους, αλλά κάτι που στο τέλος έχει δραματικές συνέπειες στην πράξη.

Θα μπορούσε, βέβαια, ένας άνθρωπος να αντιτείνει ότι οι πολιτειακοί νόμοι αλλάζουν, δεν είναι αιώνιοι, και ότι στο μέλλον τα συντάγματα ή οι απλοί νόμοι θα μπορούσαν να έχουν διαφορετικές αρχές ή ότι αυτές οι αρχές μπορούν να υποχωρούν επ’ αόριστον στην ανάγκη κατά την επίσημη βούληση και κρίση της πολιτείας. Ναι μεν αυτό θα μπορούσε να συμβεί, αλλά το ζήτημα δεν είναι τόσο απλοϊκό. Θα αναφερθώ σε επόμενο άρθρο μου σε αυτό το ζήτημα.                                                                                                                                                    

Σε κάθε περίπτωση, αν η ζωή είχε τέτοια αδιάλειπτη επαναληπτικότητα, όπως το να ανταγωνίζεται κανείς αενάως για την επιβίωση, τότε ούτε η εξέλιξη θα υπήρχε ούτε θα υπήρχε διέξοδος, δηλαδή η ζωή θα ήταν ένα κλειστό σύστημα, ένας κλειστός κύκλος που δεν θα οδηγούσε πουθενά. Αλλά η ζωή δεν μπορεί να είναι αδιέξοδη. Ένα τέτοιο γεγονός θα αποτελούσε την απόλυτη διαστρέβλωση της ελευθερίας και τη μετατροπή της σε κυριαρχία, γιατί η κυριαρχία είναι σε μια τέτοια περίπτωση η μόνη δυνατή “ελευθερία” – αλλά ακόμη και αυτή μόνον για ελάχιστους – σε ένα καθεστώς απόλυτης φυλακής, μιας φυλακής που δεν έχει ούτε ένα άνοιγμα στο μέλλον, εφ’ όσον διεκδικεί μια αιώνια φύση. Πώς είναι, λοιπόν, δυνατόν να επιθυμούμε μια ανοιχτή κοινωνία τη στιγμή που θεωρούμε τη ζωή κλειστή και αδιέξοδη;

Ένα επόμενο πρόβλημα είναι η απαίτηση για διατήρηση επ’ άπειρον της εγκόσμιας (σωματικής) ζωής, εφ’ όσον τουλάχιστον το άτομο έχει πολύ σύντομη διάρκεια ζωής. Εδώ κρίσιμη είναι η τελευταία φράση του εδαφίου 1, ότι η διατήρηση του λαού έγκειται στην απάρνηση του ατόμου. Αυτό το σημείο απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή και λεπτολόγα ανάλυση και αξιολόγηση, γιατί η ισορροπία ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό μπορεί πολύ εύκολα να χαθεί. Δεδομένου ότι το άτομο πεθαίνει σε σύντομο χρόνο, η προσοχή και η ατομική αξία μεταφέρεται στη φυλή ή το κράτος ή ίσως το έθνος – με αποτέλεσμα η συλλογικότητα να γίνεται το πεδίο προβολής όλων των φόβων, ατελειών και επιθυμιών των ανθρώπων. Επειδή η διάρκεια της ζωής των φυλών, εθνών ή άλλων συλλογικοτήτων είναι άγνωστη και μεγαλύτερη της ατομικής, μπορούν να δημιουργούν την ψευδαίσθηση της απειρότητας, του διηνεκούς, και ότι δικαιούνται να απορροφούν το ατομικό και μικρότερο, να αποτελούν τον μοναδικό σκοπό της ύπαρξής του. Κάπως έτσι προέκυψε και το κράτος του Μουσολίνι, στο οποίο (όπως και στη ράτσα) έπρεπε να υποτάσσονται όλα τα άτομα. Αλλά, και πάλι, και σε αυτή την περίπτωση της συλλογικότητας, ο σκοπός δεν είναι και δεν πρέπει να είναι αυτό καθεαυτό το έθνος, το κράτος ή η ράτσα, που να απορροφά εν είδει μελανής οπής τα άτομα. Φυσικά, η διατήρηση ενός λαού απαιτεί τη μέριμνα και τις απαρνήσεις πολλών ατόμων, απαρνήσεις που αφορούν το ατομικό συμφέρον και ενίοτε ακόμη και τον θάνατο. Αλλά ο στόχος (όσο μπορούμε να δούμε σήμερα) είναι κάτι ανώτερο και λεπτότερο όπως οι μεγάλες ιδέες, η αξία του ανθρώπου και του Είναι, η δικαιοσύνη και οι μεγάλες αφαιρέσεις. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, οι συλλογικότητες και οι ατομικότητες έχουν την ιδιαίτερη αξία τους και τη θέση που τους αναλογεί μέσα στο σύνολο και πρέπει να λειτουργούν και να εξελίσσονται υπό το φως των μεγάλων ιδεών, τουλάχιστον της ελευθερίας, ισότητας και αδελφοσύνης, γιατί αυτές οι ιδέες αποτελούν το προστατευτικό δίχτυ για την κοινωνική ζωή και αποτρέπουν την υποταγή και τον ολοκληρωτισμό.

Ο πυρήνας αυτών των απόψεων (του ναζισμού), μεταφερόμενος σε οποιονδήποτε τομέα (ακόμη κι αν τους δώσουμε άλλο όνομα), οδηγεί στον ολοκληρωτισμό (της ράτσας, του κράτους, της οικονομίας και κάθε άλλου είδους τομέα) και χρησιμοποιεί σαν πρόσχημα άλλοτε τη φυσιολογική ανιδιοτέλεια του ανθρώπου κατευθύνοντάς την σε λανθασμένη κατεύθυνση (όπως ότι το άτομο υπάρχει για τη ράτσα), για να γιγαντώσουν τις μεγάλες συσσωρεύσεις δύναμης οποιουδήποτε είδους, ή άλλοτε τον φόβο μαζί με την πεποίθηση περί ανωτερότητας. Και ως αρνητικό συμπλήρωμα αυτής της αρνητικότητας έρχεται αντιδραστικά, σε μια επόμενη εποχή όπως η δική μας,  ο ατομισμός, που και αυτός δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας συγκαλυμμένος ολοκληρωτισμός. Γιατί τα δίπολα δεν λειτουργούν μόνον ανάμεσα σε θετικά και αρνητικά, αλλά και ανάμεσα σε αρνητικές στάσεις ή ανάμεσα σε θετικές.

Όμως παρά τον παραλογισμό και την αντικοινωνικότητά τους, τέτοιες απόψεις εξαπλώνονται και γίνονται αποδεκτές εν όλω ή εν μέρει από την κοινωνία, γιατί έχουν βαθιές ρίζες στο μακρινό παρελθόν, όταν η ανάδυση των ενστίκτων ήταν μια αναγκαία και σωστή εξέλιξη. Αλλά οι συνθήκες και οι δυνατότητες τότε ήταν διαφορετικές. Σήμερα, τα ένστικτα έχουν καταντήσει απλώς ξενιστές τέτοιων στρεβλώσεων, δεν είναι τα ίδια καθεαυτά στρέβλωση. Ωστόσο, κάτι τόσο καλά εμπεδωμένο όσο αυτά τα στοιχεία έρχεται πολύ εύκολα στην επιφάνεια της συνείδησης, αποτελεί μία ψυχολογική βάση στην οποία μπορούν να ριζώσουν τέτοιες ιδεολογίες και λειτουργεί κυριαρχικά πάνω σε όλες τις άλλες αναδυόμενες πλευρές της ατομικότητας. Άλλοτε παίρνει τον άμεσο χαρακτήρα μιας ιδεολογίας όπως της ναζιστικής, αν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, και άλλοτε μένει στο αδιάγνωστο ψυχολογικό υπόβαθρο του ανθρώπου που τορπιλίζει κάθε διακηρυγμένη καλή πρόθεση με την εμμεσοποίηση τέτοιων δηλητηριωδών τάσεων όπως γίνεται σήμερα και οδηγεί σε αποτυχία κάθε προσπάθεια για πραγματική αλλαγή.

Αυτή η εξάπλωσή τους δεν είναι, επομένως, κάποια ιδιαίτερη επιτυχία, παρά μόνον η δύναμη αδράνειας του δεδομένου ανθρώπινου ψυχισμού. Συμφωνώ με την άποψη του ναζιστή ηγέτη ότι αυτό που είναι κρίσιμο για τον άνθρωπο είναι η θέληση, μόνο που σε αυτό ακριβώς το σημείο πρέπει να ξεκαθαρίσουμε κάτι άλλο εξαιρετικά σημαντικό, το προς τα πού θα κατευθυνθεί αυτή η θέληση: στον κόσμο της κατάκτησης, των ενστίκτων και του πρωτογονισμού, όπως θέλει αυτός, ή στο κοινό καλό, που, χωρίς να παραγνωρίζει το παρελθόν, ωστόσο βρίσκεται στο μέλλον και ανήκει σε όλους ανεξαιρέτως και όχι σε μία μόνο τυχερή ομάδα; Αυτό είναι το πιο κρίσιμο σημείο, όπου γίνεται η δραματική επιλογή. Η πρώτη “θέληση” είναι απλώς ένα ίζημα ή κατακάθι της θέλησης που ταυτίζεται με την επιθυμία, ενώ η άλλη είναι η γνήσια θέληση που συνδυάζει σωστά το παρελθόν με το μέλλον.

Δυστυχώς, σε αυτό έχουν αποτύχει οι πολιτικοί. Άλλοτε επειδή είναι απλώς φιλόδοξοι άνθρωποι που δεν ενδιαφέρονται πραγματικά για το κοινό καλό και άλλοτε επειδή δίνουν αποκλειστική έμφαση στις υλικές συνθήκες της κοινωνικής ζωής και στο άμεσο. Αυτό το τελευταίο απαιτεί μεγαλύτερη προσοχής εκ μέρους μας, γιατί η προσκόλληση στο άμεσο έχει σαν αναπόφευκτη συνέπεια να συρρικνώνεται συνεχώς η συνείδηση των ανθρώπων και η αίσθηση ελευθερίας και ευθύνης. Το αποτέλεσμα έτσι είναι ότι, όσο τα κόμματα αυξάνουν την ισχύ τους, τόσο συρρικνώνεται η ισχύς των ανθρώπων και υποκαθίσταται από την ισχύ της οργάνωσης. Τα ίδια τα κόμματα νομίζουν πως ό,τι μπορεί να γίνει στην κοινωνία είναι αυτό που μπορούν να κάνουν τα ίδια (οργάνωση, προτάσεις, δράσεις και άλλα). Όμως, αντιθέτως, το μεγαλύτερο και περισσότερο πρέπει να το κάνουν οι ίδιοι οι άνθρωποι μέσα στη συνείδησή τους. Η οργάνωση πρέπει να είναι μία ταυτόχρονη και παράλληλη εξέλιξη, που δεν πρέπει να εμποδίζει την ελεύθερη συνειδητοποίηση των ανθρώπων για να τους εγκλωβίσει μέσα της και να τους μετατρέπει σε δύναμη της οργάνωσης. Έχουμε καταλήξει τα πολιτικά κόμματα να μοιάζουν με εμπορικά σχήματα που προσπαθούν να πουλήσουν το καλύτερο και ελκυστικότερο προϊόν εν είδει υποσχέσεων και προγραμμάτων, αλλά δεν τολμούν ούτε θέλουν να εξυψώσουν τον άνθρωπο σε μια θέση  αυτεξουσιότητας και ελευθερίας. Ακόμη και ο ιδρυτής του ναζισμού αναγνώριζε την υπεροχή της θέλησης και της συνείδησης του ανθρώπου απέναντι στα όπλα και στα μέσα, ενώ εμείς δεν μπορούμε. Το λεπτό όμως – και ταυτόχρονα τρομακτικό – πρόβλημα ήταν ότι περιόριζε τον σκοπό αυτής της συνείδησης στο ελάχιστο και στη διατήρηση της σωματικότητας, όλα πήγαζαν από τη σωματικότητα (ατομική και συλλογική) και κατευθυνόντουσαν σε αυτήν ως πεμπτουσία της ζωής. Είναι, όπως βλέπουμε, φανερό ότι οι λέξεις μεταφέρουν το περιεχόμενο που τους δίνει ο καθένας, και στην πλειονότητα των περιπτώσεων το φτωχότερο δυνατό.

Πώς λοιπόν θα μπορέσουν οι άνθρωποι να βρουν τον δρόμο ανάμεσα στις Συμπληγάδες, χωρίς διευκρίνιση και χωρίς θέληση για αλλαγή σημαντική; Συνήθως, περιμένουν ή “απαιτούν” κάποιον να τους εγγυηθεί την πνευματική ασφάλειά τους (την ύπαρξη και ευτυχία τους μετά θάνατον) και κάποιον άλλον (ήρωα ή πολιτικό) να τους απελευθερώσει από τα πρακτικά προβλήματα, χωρίς καν την παραμικρή σκέψη για δική τους έγκαιρη προσπάθεια και μέριμνα στον τρόπο που αντιλαμβάνονται τα πράγματα και τις θεμελιώδεις έννοιες της ζωής. Γιατί μόνον μια τέτοια αντίληψη μπορεί να στηρίξει τις όποιες αλλαγές στην πράξη. Η εποχή μας είναι πολύ δύσκολη και απαιτεί συντονισμένη λειτουργία όχι μόνο μεταξύ των ανθρώπων αλλά και μέσα στο ίδιο το άτομο. Με μονομέρειες δεν είναι πια δυνατή η αντιμετώπιση των προβλημάτων.

Τελικά, για να επανέλθω στον τίτλο του άρθρου με το ερώτημα “ποια είναι τα θεμελιώδη της ζωής;”, νομίζω ότι είναι φανερό ότι αυτά τα θεμελιώδη σχετίζονται με αυτά που αποτελούν και τη διέξοδο από τον φαύλο κύκλο του ανταγωνισμού και του πολέμου, δηλαδή αυτές οι μεγάλες ιδέες, που είναι ποιότητες και δυναμικότητες της ζωής μέσα μας και έξω μας, οι οποίες περιλαμβάνουν τόσο τον σεβασμό της σωματικότητας και του εγκόσμιου όσο και την απελευθέρωσή μας από αυτά με την έννοια ότι δεν πρέπει να αποτελούν το  αποκλειστικό κέντρο της ζωής μας.  Ο χρόνος ή το μέλλον κρατάει όλα τα μυστικά της ζωής και δεν είναι δυνατόν να παραμείνουμε αναλλοίωτοι, όπως ήμασταν σε ένα μακρινό παρελθόν ανάμεσα σε μια ζωικότητα πανίσχυρη και μία ανθρώπινη αυτοσυνείδηση που μόλις είχε αρχίσει να φέγγει αμυδρά.

 

4/8/22

Ιωάννα Μουτσοπούλου                                                                      

Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ

εικόνα : wikiart