ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)
(Β΄μέρος του άρθρου “Κλάους Σβαμπ, παγκοσμιοποίηση, περιβάλλον και κλίμα Το πρόβλημα των ιδεών της δικαιοσύνης και της ισότητας”).
Στο θέμα αυτό ο συγγραφέας του βιβλίου “Η Μεγάλη Επανεκκίνηση”, Κλάους Σβαμπ, γίνεται ακόμη πιο επικίνδυνα ασαφής, γιατί το πεδίο, στο οποίο θα εφαρμοστούν όσα προτείνει για την προστασία του κλίματος και του περιβάλλοντος, είναι πολύ συγκεκριμένο και πρέπει να ληφθούν υπόψη παράγοντες χειροπιαστοί και μετρήσιμοι, χωρίς να μπορεί κανείς να επικαλεστεί την εννοιολογική ασάφεια του όρου της παγκοσμιοποίησης και του κοινού καλού. Τέτοιοι παράγοντες είναι οικονομικοί, βιολογικοί, κοινωνικοί (όπως η ανισότητα, η ασφάλεια, η ανθρώπινη φύση), καθώς και άλλοι. Είναι ακριβώς σε αυτό το νήμα, που συνδέει λογικά και πρακτικά τις έννοιες ως αφαιρέσεις με την πράξη, όπου αποκαλύπτεται η λογική καθώς και τα κίνητρα. Θα εκθέσω ενδεικτικά μερικά σημεία για κριτική.
Πρώτο σημείο: Θα έπρεπε να δώσει απάντηση (αλλά δεν έδωσε) στο ερώτημα ποιοι είναι οι υπερεθνικοί παράγοντες ή ποιοι ελέγχουν τους υπερεθνικούς παράγοντες και οι οποίοι διεκδικούν την παγκόσμια διακυβέρνηση. Φαίνεται πώς αυτοί που προκάλεσαν τον εκτροχιασμό της οικονομίας και του τρόπου ζωής των κοινωνιών ή/και άλλοι όμοιας κατεύθυνσης με αυτούς παράγοντες είναι εκείνοι που επιδιώκουν την παγκόσμια διακυβέρνηση, άμεσα ή έμμεσα. Αλλά ο όρος “υπερεθνικοί” απλώς σημαίνει ότι έχουν μεγαλύτερη δύναμη από τα κράτη, τίποτε περισσότερο όπως ανέλυσα στο πρώτο μέρος. Και η δύναμη δεν είναι μόνο το χρήμα αλλά και όλα τα άλλα είδη της. Είναι, επομένως, παράλογο να αναλάβουν την επανεκκίνηση της ζωής των ανθρώπων αυτοί ακριβώς οι παράγοντες που προκάλεσαν το σημερινό χάος με την συνεχή οικονομική ανάπτυξη, τον ανταγωνισμό και όλα τα γνωστά κριτήρια.
Βέβαια, ο συγγραφέας προσδιορίζει σωστά ορισμένα περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Όσο για την κλιματική αλλαγή ας αφήσουμε κατά μέρος το αν η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι αυτή που την προκαλεί, μια και οι επιστήμονες διαφωνούν και δεν έχουμε μία ξεκάθαρη απάντηση. Ωστόσο, μέσα στις προτάσεις για επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων παρεισφρέουν διάφοροι παράγοντες που απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή, γιατί αποτελούν σημεία σκοτεινά που μπορούν να οδηγήσουν σε πολιτισμική καταστροφή ή ακόμη και καταστροφή της ίδιας της ανθρωπότητας.
Πρέπει να μας πει ποιος οδήγησε σε αυτή την υπερεκμετάλλευση του περιβάλλοντος με την προώθηση της συνεχούς ανάπτυξης. Η ισχύς κάνει κάτι, συσσωρεύει και άλλο πλούτο και επιρροή και, έπειτα, θέλει κάτι άλλο για να διορθώσει τα λάθη, αλλά έχοντας συγκεντρώσει τη δύναμη στα χέρια της θα μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, επιρρίπτοντας το βάρος της διόρθωσης αποκλειστικά στις κοινωνίες, αυξάνοντας έτσι την ανισότητα. Να τονίσω εδώ ότι μιλώντας για ανισότητα δεν εννοώ μόνον ανισότητα οικονομική, αλλά ανισότητα δυνάμεως και ελέγχου.
Δεύτερο σημείο: στη σελίδα 151 αναφέρει ότι ένας από τους τρεις μεγαλύτερους παράγοντες εκπομπής αερίων είναι η γεωργία (δεν γνωρίζω αν αυτό είναι σωστό) και, ταυτόχρονα, στη σελίδα 161 αναφέρεται στην ήδη υπάρχουσα τάση για δυναμική δράση προς ρύθμιση της χωροταξίας και της χρήσης γης. Αυτό όλο δεν μπορεί παρά να σημαίνει περιορισμό της γεωργικής χρήσης της γης, μια και κατ’ αυτόν είναι τόσο επιβλαβής. Αλλά τότε πώς θα τραφούν οι άνθρωποι; Αναγκαστικά θα πρέπει να κάνουμε και άλλες σκέψεις που θα βασίζονται επάνω σε διάφορες πληροφορίες που υπάρχουν, για επιστημονικές προσπάθειες να βρουν τρόπο να παράσχουν τροφή στους ανθρώπους. Τέτοιες είναι οι σχετικές με τα μεταλλαγμένα που ίσως θα κατανάλωναν λιγότερο νερό, άλλες με τα τεχνητά τρόφιμα όπως το τεχνητό κρέας και άλλες. Όμως σε αυτές τις περιπτώσεις θα έχουμε δύο εξαιρετικά σημαντικά προβλήματα. Πρώτον, τις επιπτώσεις τους στην υγεία που θα είναι ανυπολόγιστες, μια και ο ανθρώπινος οργανισμός είναι επί μακρόν προσαρμοσμένος στη φύση αποτελώντας μέρος της, και, δεύτερον, το ότι όλοι οι άνθρωποι θα είναι απόλυτα εξαρτημένοι για την τροφή τους, όχι από τη γη αλλά από εκείνες τις εταιρείες που θα τα παράγουν. Δηλαδή, θα χάσουν κάθε ίχνος ελευθερίας και θα καταστούν δούλοι. Ο πλανήτης μπορεί πολύ εύκολα να καταστεί ένα απέραντο Κολοσσαίο. Η επιστήμη δεν είναι δυστυχώς ο τομέας που μπορεί να προσφέρει καταφύγιο στους ανθρώπους, εφ’ όσον είναι στα χέρια λίγων και κατευθύνεται από αυτούς.
Συμφωνώ ότι το περιβάλλον πρέπει να προστατευτεί, αλλά μαζί με το περιβάλλον πρέπει να προστατευτεί και ο άνθρωπος και οι δημοκρατικοί θεσμοί του. Επομένως, ένας σκεπτόμενος άνθρωπος που δεν προβληματίζεται πρακτικά με την κραυγαλέα και προκλητική ανισότητα δυνάμεως και τις παρενέργειές της, αλλά μόνον με ευχολόγια, δεν σκέπτεται λογικά ούτε για το καλό της ανθρωπότητας και των μερών της.
Μία παρενέργεια, για παράδειγμα, είναι η σκέψη του Τζεφ Μπέζος ότι, για να σωθεί ο πλανήτης, θα πρέπει οι περισσότεροι άνθρωποι να μείνουν σε βάσεις στο διάστημα όπου θα εργάζονται και να επισκέπτονται πού και πού τη Γη για διακοπές και να θαυμάζουν απλώς το φυσικό περιβάλλον της. Δηλαδή, από ό,τι φαίνεται, μόνον λίγοι και εκλεκτοί θα απολαύσουν τις ομορφιές και την υγεία της φύσης του πλανήτη μας. Θα έλεγα ότι το μόνο που λείπει σήμερα για μια τέτοια πραγματικότητα είναι οι διαστημικές βάσεις αυτού του μεγέθους. Κατά τα λοιπά οι “αγαθές” προθέσεις φαίνεται να είναι ήδη παρούσες. Υποθέτω ότι ο παραπάνω για κάποιον άγνωστο λόγο θεωρεί τον εαυτό του έναν από αυτούς τους εκλεκτούς.
Τζεφ Μπέζος: Το διάστημα θα γίνει η πατρίδα των ανθρώπων – Έτσι θα ζουν
«Άνθρωποι θα γεννιούνται σε αυτές τις αποικίες, θα ζουν σε αυτές τις αποικίες. Και μετά, θα επισκέπτονται τη γη όπως εμείς επισκεπτόμαστε το Εθνικό Πάρκο του Γέλοουστοουν»
Όταν πάντως ρωτήθηκε πώς θα ληφθεί η απόφαση για το ποιος θα μείνει και ποιος θα φύγει στο… υπερπέραν, απέφυγε να απαντήσει).
Οι κανόνες στη γεωργία και σε άλλα θέματα περιβάλλοντος θα απαιτούν για την εφαρμογή τους χρήματα που οι φτωχοί εξ ορισμού δεν διαθέτουν, όπως π.χ. στο απλούστερο όλων, όπως τις μετατροπές στις οικίες που ο μέσος άνθρωπος δεν έχει τη δυνατότητα να εκτελέσει. Επομένως, στο τέλος θα εγκαταλείπουν τη γη τους και τα ακίνητά τους, για να τα παίρνουν πάμφθηνα οι πλούσιοι που θα διαθέτουν τα κεφάλαια για να ανταποκριθούν στους νέους περιβαλλοντικούς κανόνες. Μήπως πρόκειται να ξαναμπούμε σε μια νέου τύπου φεουδαρχία, όπου όμως ο φεουδάρχης θα έχει πλέον στα χέρια του μία ανυπολόγιστη δύναμη τεχνολογικού ελέγχου και καταστολής;
Τρίτο σημείο: στη σελίδα 162 αναφέρεται σε χρηματοδοτικά κίνητρα για επενδύσεις στον τομέα του περιβάλλοντος που θα δημιουργήσει περίπου 37 εκατομμύρια θέσεις εργασίας. Όμως στην αμέσως επόμενη σελίδα αναφέρεται με θαυμασμό στην τεχνολογική πρόοδο και δη στην τεχνητή νοημοσύνη και τη ρομποτική. “Η αυτοματοποίηση και τα ρομπότ αναδιατάσσουν τον τρόπο λειτουργίας των επιχειρήσεων με εκπληκτική ταχύτητα και με αποδόσεις κλίμακας αδιανόητες μέχρι πριν από ελάχιστα χρόνια”. Αλλά έχει ήδη αποτελέσει αντικείμενο έντονης ανησυχίας το ότι τα ρομπότ προκαλούν μεγάλη ανεργία και όχι μόνον. Μάλιστα, ο ίδιος στην σελίδα 168 αναφέρει επί λέξει: “Το 2016 δύο ακαδημαϊκοί από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το 86% των θέσεων εργασίας στα εστιατόρια, το 75% στο λιανεμπόριο και το 59% στην ψυχαγωγία θα μπορούσαν να αυτοματοποιηθούν μέχρι το 2035”. Αυτά είναι αντιφάσεις που πρέπει να λυθούν. Θα πρέπει, λοιπόν, να αναρωτηθεί κανείς για τις θέσεις εργασίας που υπόσχονται τέτοιοι υπολογισμοί του συγγραφέα. Στο άρθρο μου “Τεχνολογία και Δημοκρατία” (3ο μέρος) https://www.solon.org.gr/2021/05/26/techniti-noimosyni-tis-ioannas-moutsopoulou/, Τεχνητή Νοημοσύνη του 2021, έχω αναφερθεί στις υπάρχουσες σκέψεις και προβληματισμούς σχετικά με την ανεργία και την αυτοματοποίηση. Αλλά λύση αντάξια του ανθρώπου δεν έχει ακόμη βρεθεί, μόνο προχειρότητες της στιγμής που δεν έχουν την παραμικρή μέριμνα για την αξία του ανθρώπου και την ανάγκη για εξέλιξη της συνείδησής του και την ελευθερία του. Αντίθετα, θα έλεγα, τον οδηγούν σε πλήρη εξάρτηση. Δυστυχώς, οι πολλοί άνθρωποι συνήθως αρνούνται να δουν έγκαιρα τα επερχόμενα προβλήματα και παρασύρονται από την άνεση της στιγμής ή της προσωπικής τους ζωής και γοητεύονται από τα μεγαλεπήβολα σχέδια και τις σπουδαίες επιστημονικές ανακαλύψεις. Οι ανακαλύψεις πρέπει να συμβαδίζουν με την ωριμότητα τόσο των πολιτών όσο και με εκείνη των ελίτ που τις κατευθύνουν.
Τέταρτο σημείο: Στην ίδια σελίδα 162 ανησυχεί ότι μετά την πανδημία οι χώρες θα προσπαθήσουν να αναζωογονήσουν την οικονομία, για να θεραπεύσουν την οικονομική κατάρρευση που θα έχουν προκαλέσει οι εγκλεισμοί των πληθυσμών (καραντίνες, λοκντάουν). Ανησυχεί, γιατί η οικονομική δραστηριότητα θα αυξήσει και την εκπομπή άνθρακα προς βλάβη του περιβάλλοντος, πράγμα που θεωρεί αρνητικό. Αλλά τότε τι ακριβώς προτείνει; Πώς θα ζήσουν οι άνθρωποι; Συμφωνώ με το ότι οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν με λιγότερα, αλλά τι σημαίνουν αυτά τα λιγότερα; Ανθυγιεινές συνθήκες ζωής και διατροφής, έλλειψη παιδείας και περίθαλψης, απουσία δημοκρατίας; Σε έναν κόσμο που τα χρέη είναι ασύλληπτα πώς μπορεί κανείς να επιβιώσει, έστω και αν συμμορφωθεί με τις πλανητικές ανάγκες για το περιβάλλον; Φυσικά, το βιβλίο δεν υποστηρίζει ανοιχτά κάτι τέτοιο, αλλά είναι αυτά που δεν λέει και δεν θίγει εκείνα που οδηγούν ακριβώς εκεί. Είναι σαν να πρόκειται κάποιο θαύμα να λύσει ξαφνικά τα παγκόσμια προβλήματα προς όφελος όλων, μόνο και μόνο επειδή θα έχουμε μία και μοναδική κυβέρνηση παγκόσμια που θα συντονίζει και θα επιβάλλει τα σχέδιά της. Και πρέπει να κάνουμε επιπλέον άλλο ένα, μεγαλύτερο αυτή τη φορά, άλμα στη φαντασία μας, υποθέτοντας ότι αυτοί οι άνθρωποι που θα μετέχουν στην παγκόσμια κυβέρνηση θα είναι εξαιρετικά ανιδιοτελείς ώστε να υπηρετήσουν την ανθρωπότητα και όχι τον εαυτό τους ή πανίσχυρα συμφέροντα.
Όμως η απλή λογική πρέπει εδώ να θέσει ένα ερώτημα: Τι ακριβώς υποδεικνύει η υπερβολική συσσώρευση πλούτου για πολύν καιρό, με αποτέλεσμα ο κόσμος να γίνεται φτωχότερος με τέτοιον τρόπο που να γίνεται ευάλωτος σωματικά, πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και από κάθε άλλη άποψη; Ποιος ήταν ο σκοπός αυτής της συσσώρευσης χρήματος και άλλων αγαθών, αν όχι η κυριαρχία;
Επίσης, δεν φαίνεται να τον απασχολεί το πρόβλημα ότι οι υπερπλούσιοι του πλανήτη έχουν αγοράσει τεράστιες εκτάσεις γης αλλά και σημαντικές επιχειρήσεις σε πολλές χώρες που έχουν προβλήματα οικονομικά. Με αυτές τι θα γίνει; Αν όλοι αυτοί οι άνθρωποι που απλώς εκμεταλλεύτηκαν τις κρίσεις ή τις ευάλωτες κυβερνήσεις κρατήσουν τα κεκτημένα, τότε ο υπόλοιπος κόσμος τι θα γίνει; Τα προβλήματα είναι πολλά, σοβαρά και εν πολλοίς άλυτα.
Πέμπτο σημείο: Ο συγγραφέας (σελ. 155) αναφέρεται στη “φωτισμένη ηγεσία”, που κατά τη γνώμη του είναι αυτή που θα επιφέρει αυτές όλες τις αλλαγές που ο ίδιος θεωρεί αναγκαίες. Όμως όποιος μπορεί να σχεδιάζει και να εκτελεί σχέδια δεν είναι κατ’ ανάγκην φωτισμένος. Θα έλεγα, μάλιστα, ότι σπανίως συμβαίνει αυτό. Η ισχύς βέβαια πάντοτε έχει την ικανότητα και τη δυνατότητα σχεδιασμού, χωρίς όμως αυτό να την κάνει φωτισμένη. Αυτό που χρειάζεται είναι κυρίως “φωτισμένα” κίνητρα ώστε και οι στόχοι να είναι σωστοί και, μόνο κατόπιν, βαρύνουν τα σχέδια και η γνώση. Το έλλειμμα στον κόσμο δεν βρίσκεται στα σχέδια, αλλά στην κατανόηση της ζωής και την ηθική ακεραιότητα. Αυτή η ηθική ακεραιότητα και η κοινωνική συνείδηση είναι που δικαιούται τον όρο “φωτισμένη”. Αλλά σε ένα βιβλίο που ο ρόλος και η αξία της συνείδησης και των κινήτρων δεν υπεισέρχονται σαν μέριμνα, παρά μόνον ορισμένα γενικόλογα ευχολόγια, δεν θα ήταν δυνατόν να περιέχονται τέτοιες σκέψεις και αμφιβολίες.
Έκτο σημείο: Σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου, οι κυβερνήσεις (“κουτσά-στραβά”) αναδεικνύονται από τους πολίτες με όλα βέβαια τα μειονεκτήματα της διαδικασίας αυτής. Αλλά στην περίπτωση των παγκόσμιων κυβερνητών ποιος θα είναι ο ρόλος των λαών της γης στην ανάδειξη και έλεγχό τους; Μία επιπλέον εμμεσοποίηση που θα προστεθεί στην ήδη υπάρχουσα αντιπροσώπευση. Προφανώς, κανένας ρόλος δεν θα απομείνει για τους λαούς, όπως ανέλυσα στο πρώτο μέρος του άρθρου.
Έβδομο σημείο: Σχετικά με τα εμβόλια για τον κόβιντ θεωρεί ότι το πρόβλημα δεν ήταν επιστημονικό, αλλά μόνον η ικανότητα για την παραγωγή τους σε πολύ μεγάλες ποσότητες. (“Στα μέσα Ιουνίου 2020 πραγματοποιούνταν ήδη πάνω από 135 δοκιμές, προχωρώντας με αξιοσημείωτη ταχύτητα, αν σκεφτούμε ότι στο παρελθόν χρειάζονταν πιθανώς ακόμη και δέκα χρόνια για να αναπτυχθεί ένα εμβόλιο [πέντε στην περίπτωση του ιού Έμπολα], συνεπώς ο λόγος δεν ήταν η επιστήμη , αλλά η παραγωγή”)(σελ. 49). Αλλά, ναι μεν, η επιστήμη μπορεί να προχωρά πολύ γρήγορα σήμερα σε διάφορους τομείς σε σύγκριση με το παρελθόν, όμως μέρος της επιστήμης αποτελεί και το πρόβλημα της ασφάλειάς τους (δηλαδή, τι επιπτώσεις άμεσες και σε μήκος χρόνου θα έχουν στο μέλλον της υγείας) καθώς και της αποτελεσματικότητάς τους (δηλαδή να προστατεύσουν το άτομο και την κοινωνία). Γι’ αυτό (προς το παρόν τουλάχιστον) απαιτούν τόσο χρόνο δοκιμών και μελετών. Επομένως, το επιστημονικό θέμα δεν είναι απλώς να γίνει μία ανακάλυψη, αλλά να μελετηθούν και οι επιπτώσεις της. Θα έλεγα μάλιστα ότι αντίστοιχες μέριμνες πρέπει να υπάρχουν σε κάθε κλάδο της επιστήμης και όχι μόνον της ιατρικής.
Όγδοο σημείο: Στη σελίδα 158-159 μιλάει για τον ακτιβισμό που μπορεί να ασκήσει πίεση σε επιχειρήσεις, να τις περιορίσει και να αλληλεπιδράσει μεταξύ τους. Αλλά στην πραγματικότητα δεν αγγίζει καθόλου τον πολύ μεγάλο πλούτο. Για παράδειγμα, τα εισοδήματα του Μπέζος της Amazon, του Μασκ και του Γκέητς δεν φάνηκε να επηρεάζονται από τον ακτιβισμό ή την πανδημία, αντίθετα αυξήθηκαν υπερβολικά. Εξάλλου, υπάρχει και πλούτος αδιαφανής λόγω του ότι μέτοχοι μεγάλων εταιρειών είναι άγνωστοι και, επομένως, μπορούν να ασκούν επιρροή από το παρασκήνιο στα παγκόσμια πράγματα, έστω και μετ’ εμποδίων. Ο ακτιβισμός δεν φαίνεται να έχει αντίστοιχη δυναμικότητα με τη δική τους. Θα έλεγα ότι είναι αποπροσανατολιστικός ή χαοτικός ο τρόπος που ο συγγραφέας παρουσιάζει τα θέματα. Λείπει η βασική κατεύθυνση και η κοινωνική συνείδηση, λείπει η διαυγής πρόθεση. Ένας τρόπος τόσο επιμεριστικός, περιπτωσιολογικός, χωρίς καθολικές αρχές για την ανθρώπινη ζωή, αφήνει τόσα κενά που μπορεί να επιτρέψει την παρείσφρηση κάθε ολοκληρωτισμού.
(Συνεχίζεται το 3ο μέρος “Μερικοί τελικοί προβληματισμοί υπό διερεύνηση”.
21/1/22
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ