“Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΜΠΟΔΙΖΕΙ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ” (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

On White II -Wassily Kandinsky.1923 Germany

Η παραπάνω φράση έχει μία αναμφισβήτητη αξία και θα έλεγα ότι την γνωρίζουν όλοι όσοι σκέπτονται για τα κοινωνικά πράγματα. Όμως είναι τόσο απλό το νόημά της; Μήπως στην απλότητά του μπορεί να καταντήσει ένα εργαλείο καταπίεσης και παραλογισμού; Θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η απλότητα δεν είναι αυτό που είναι ευκολονόητο. Η απλότητα δεν είναι το απλοϊκό και αυτονόητο, αλλά κάτι πολύ περιεκτικό και αφαιρετικό. Η έννοια της ελευθερίας είναι κάτι απλό σε σχέση με τις πολλές επιμέρους ελευθερίες, αλλά αυτή η απλότητα σημαίνει ότι είναι πολύ πιο περιεκτική σε δυνατότητες. Πρέπει να αλλάξουμε την αντίληψη που έχουμε για την αληθινή απλότητα. Η σύνθεση έχει σχέση με αυτή την απλότητα και είναι πάντοτε μία υπέρβαση των επιμέρους εννοιών που μας απασχολούν. Έχει σχέση με την έννοια ή ιδέα που βρίσκεται πίσω από πολλές επιμέρους ανάγκες μας ή, μάλλον, που εκφράζεται μέσα από όλες αυτές αλλά και άλλες άγνωστες ακόμη.

Ας κάνουμε, ενδεικτικά και μόνον, ορισμένες σκέψεις.

Τι εκπροσωπεί η ελευθερία του άλλου; Δύο πράγματα μπορεί να εκπροσωπεί: Είτε αποκλειστικά τον εαυτό του, είτε έμμεσα το κοινό καλό. Αυτό συμβαίνει, γιατί ο άλλος είναι για τον καθένα πάντοτε αυτό που τον περιορίζει, επειδή τα πάντα συνδέονται αναπόφευκτα από μία καθολική σχέση και κανείς μας δεν ζει ολομόναχος και εν κενώ. Το κοινό καλό, οι σχέσεις, η ευθύνη και ο άλλος είναι  εκφράσεις της αναπόφευκτης αυτής σχέσης.

Το ποιον, λοιπόν, εκπροσωπεί ο άλλος θα εξαρτηθεί από το περιεχόμενο της ελευθερίας που διεκδικεί. Επομένως, όταν κάποιος θέλει να είναι ελεύθερος, μπορεί να διεκδικεί μία  αποκλειστικά ατομική ελευθερία ασχέτως του αν θα βλάψει ή όχι κάποιον, είτε μία ελευθερία που δεν είναι επιβλαβής, δηλαδή μία ελευθερία που δεν αντίκειται στο κοινό καλό, και είναι πιο αφαιρετική και που αγγίζει τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης. Π.χ. θέλει κάποιος να είναι ελεύθερος να καταναλώνει άχρηστα πράγματα ή θέλει να μπορεί να έχει επαρκή τροφή και νερό για να ζήσει; Το ένα είναι άχρηστο καθεαυτό, ενώ η στέρηση της άλλης ελευθερίας όχι μόνον θέτει σε κίνδυνο τη ζωή αλλά και προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι μέρος του κοινού καλού, ενώ το άλλο όχι, είναι περιττότητα και ασυδοσία. Αυτό το παράδειγμα, βέβαια, είναι προφανές και εύκολο, αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που η διάκριση είναι πολύ δύσκολη, γιατί η δευτερεύουσα μπορεί να μην είναι ούτε περιττή ούτε επιβλαβής, αλλά κατά περίπτωση να πρέπει να υποχωρήσει έναντι μιας σπουδαιότερης και πρωτεύουσας αρχής.

Σε πρώτο στάδιο, τέλος πάντων, φαίνεται ότι το περιεχόμενο της ελευθερίας είναι εκείνο που μετράει και όχι μία ελευθερία που ικανοποιεί απλώς τις επιθυμίες κάποιου.

ΟΜΩΣ ο ορισμός του περιεχομένου της ελευθερίας εξαρτάται από το περιεχόμενο του κοινού καλού ή και το αντίστροφο, γιατί το κοινό καλό σχετίζεται αναγκαστικά με το στοιχείο της καθολικότητας της ελευθερίας, όπως και όλων των μεγάλων ιδεών. Το επόμενο, επομένως, ερώτημα είναι τι σημαίνει το κοινό καλό. Μήπως είναι οτιδήποτε που σχετίζεται με τον αριθμό των ατόμων που περιλαμβάνει το πλήθος των ανθρώπων, με το ότι οι πολλοί πρέπει να υπερισχύουν του ενός; Μήπως είναι το κράτος, που υποτίθεται φροντίζει για την κοινωνία σαν σύνολο; Και τι είναι καλό καθεαυτό; Ποιος θα αποφασίσει τι είναι το καλό κάθε φορά; Οι παραπλανητές στο πολιτικό πεδίο, είτε είναι πολιτικοί είτε όχι, κάθε φορά διαστρεβλώνουν τις έννοιες κατά το δοκούν, άλλοτε σκοπίμως και άλλοτε επειδή και οι ίδιοι δεν καταλαβαίνουν.

Θα πάρω ένα απλοϊκό παράδειγμα: Όλοι πιστεύουμε ότι ο πόλεμος είναι κακό πράγμα και πρέπει να τον αποφεύγουμε, επειδή δεν πρέπει κανείς να αφαιρεί τη ζωή των άλλων ανθρώπων. Αν κάποιος όμως πιστεύει ότι αυτό είναι το μέγιστο αγαθό και το αντίθετό του το μέγιστο αμάρτημα, τότε σε περίπτωση που η πατρίδα του, η τιμή του ή η οικογένειά του κινδυνεύουν, τι θα κάνει; Θα αρνηθεί να πολεμήσει ή θα αντισταθεί με όπλα αν χρειαστεί; Αυτό είναι μία εμφανής δυσκολία που δεν μπορεί να λυθεί παρά μόνον με μία σοφή και ευαίσθητη ιεράρχηση των ιδεών και των αξιών της ζωής. Και ο Πλάτωνας είχε δίκιο που πρόβαλε την ανάγκη για ιεράρχηση των ιδεών (ακόμη και αν κανείς διαφωνεί με τη συγκεκριμένη ιεράρχηση που έκανε ο ίδιος). Και θα πρέπει να απαντηθεί ειλικρινά: Ποιο είναι μεγαλύτερο αγαθό: η ελευθερία και η αξιοπρέπεια της ανθρώπινης φύσης (και όχι βέβαια του εγωισμού) ή η πάση θυσία διατήρηση της έμβιας ζωής όπως την ζούμε καθημερινά στον κόσμο μας, έστω υποτιμημένης και ευτελισμένης; Το ερώτημα, ακόμη και γι’ αυτόν που το διατυπώνει, είναι σκληρό και δύσκολο. Ο φόβος του θανάτου ή η ιδιοτέλεια μας οδηγεί στο να επιλέγουμε το δεύτερο, αλλά το πνεύμα μας οδηγεί στο πρώτο. Αυτό είναι το απευθείας πεδίο της εσωτερικής μας αντιπαράθεσης.

Εν ολίγοις, ο ολοκληρωτισμός φωλιάζει και στο άτομο και στα σύνολα. Από το ένα μέρος, διευκολύνεται με τον ατομισμό που συρρικνώνει και αδρανοποιεί το άτομο μέσα στον περίκλειστο και γεμάτο αποξένωση κόσμο του αδιαφορώντας για τους άλλους και, από το άλλο μέρος, διευκολύνεται ομοίως με την επίκληση του κοινωνικού συνόλου που όμως θα απορροφήσει εν είδει μελανής οπής το άτομο και θα επιβάλει μία υποταγή και μία ομοιομορφία, που πάντοτε διευκολύνουν την εξουσία, είτε με τη μορφή του κράτους είτε με την επίκληση της κοινωνικής ασφάλειας και του καλού της κοινωνίας.

Στην πραγματικότητα, όλο αυτό το παιχνίδι της πoλιτικής παραπλάνησης είναι ιδεολογική παραπλάνηση, παίζεται με την αντιστροφή των αξιών και με την ακατάλληλη ιεράρχησή τους. Από αυτή την ιεράρχηση δεν μπορούμε να ξεφύγουμε και πρέπει να το πάρουμε απόφαση. Αυτή γίνεται συνεχώς και παντού και δεν μπορούμε να σταματήσουμε στο σημείο που νομίζουμε ότι είναι ασφαλές για εμάς. Οι άνθρωποι και οι συνθήκες αλλάζουν συνεχώς και γι’ αυτό είμαστε αναγκασμένοι να κάνουμε συνεχώς διευκρινίσεις, συγκρίσεις και επιλογές.

  Συνήθως, ως κοινό καλό εκλαμβάνεται η ασφάλεια, αν και όχι πάντοτε. Αλλά η ασφάλεια απέναντι στην πνευματική ακεραιότητα πρέπει να υπερτερεί ή μήπως όχι; Η ασφάλεια είναι στενά συνδεδεμένη με τη διατήρηση της ζωής στο προηγούμενο παράδειγμα. Δεν λέω ότι πρέπει να είμαστε ανασφαλείς, αλλά δεν μπορούμε να περιορίζουμε την ασφάλεια μόνον στο σώμα, γιατί δεν είμαστε ζώα – αν και ούτε σε αυτά θα έπρεπε να το βλέπουμε έτσι. Χρειάζεται μία ισορροπία, η οποία σε καμμία περίπτωση δεν είναι “λίγο απ’ όλα”, αλλά εξαρτάται από τις περιστάσεις και τα αγαθά ή τις αξίες που κινδυνεύουν περισσότερο ή εν προκειμένω έχουν το μεγαλύτερο βάρος. Και, φυσικά, στο βάθος όλων υπάρχει πάντοτε το ερώτημα αν βαραίνει περισσότερο το πνεύμα ή το σώμα. Αλλά ακόμη και αυτό το δίπολο δεν είναι τόσο ξεκαθαρισμένο όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως, γιατί το σώμα μπορεί να είναι μέρος της πνευματικότητας. Θα ήταν φρικτό να πει κανείς, ας πεθάνουν οι άνθρωποι, εφ’ όσον έχουν πνεύμα, δεν χρειάζεται καμμία μέριμνα για το σώμα και την επιβίωση. Τότε ο κόσμος θα καταντούσε άχρηστος και άσκοπος. Το ακραίο αυτό παράδειγμα αποσκοπούσε μόνον στο να δείξει ότι η στρεβλή χρήση των εννοιών από τους ανθρώπους μπορεί να είναι σχεδόν απεριόριστη και εγκληματική.

Θα μπορούσα να πω ότι οι ερμηνείες μας πρέπει να επικεντρώνονται στις πρωτεύουσες αρχές που είναι περισσότερο καθολικές και αφαιρετικές, όπως π.χ. η ελευθερία έναντι του κοινοβουλευτισμού ή ακόμη και του δημοκρατικού πολιτεύματος, η επιβίωση έναντι της ικανοποίησης της εκκεντρικότητας και πολλά άλλα. Ή, με άλλα λόγια, δεν πρέπει να υπερισχύουν οι δευτερεύουσες αρχές των πρωτευουσών, τίποτε άλλο. Οι δευτερεύουσες αρχές είναι αυτές που είναι πιο κοντά στη μορφή και την οργάνωση, όπως είναι η ελευθερία του λόγου έναντι της ιδέας της ελευθερίας, γιατί αποτελεί μόνο μία μεμονωμένη έκφραση της ελευθερίας. Όμως, για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, είναι αναγκαίο να συμβεί αυτό που έχω αναφέρει και σε άλλα άρθρα μου, το να εκλαμβάνουμε τις τρεις μεγάλες ιδέες (ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα) ως ομάδα και όχι χωριστά τη μία από την άλλη, αλλιώς, αν επιλέγουμε όποια μας αρέσει, τότε θα προκύπτουν ευκολότερα στρεβλώσεις και ολοκληρωτισμός (Βλέπετε ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (Β’ Μέρος): ΚΡΑΤΟΣ ΛΙΓΩΝ Η’ ΚΡΑΤΟΣ ΟΛΩΝ; (της Ιωάννας Μουτσοπούλου) Ελευθερία και Σύστημα Αξιών     https://www.solon.org.gr/2010/07/27/to-kratos-stin-eleftheri-oikonomia-v-meros-kratos-ligon-i-kratos-olon/ και ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου))

https://www.solon.org.gr/2017/01/31/fileleftherismos-kai-dimokratia/).

           Όμως, τελικά, αυτό που παρατηρεί κανείς είναι ότι οι άνθρωποι κάνουν ερμηνείες μόνον αντανακλαστικά, ανάλογα με τις δυσκολίες και τις παρερμηνείες που αντιμετωπίζουν και, έτσι, κινούνται από τη μία άκρη στην άλλη αντιδραστικά, χωρίς να κάνουν σύνθεση και χωρίς την ισορροπία που είναι αναγκαία γι’ αυτή τη σύνθεση. Για παράδειγμα, είναι το κράτος ολοκληρωτικό; Τότε καθόλου κράτος. Είναι η ελευθερία πρόξενος χάους; Τότε ας είναι το κράτος στο έπακρο ενισχυμένο και αυταρχικό, για να έχουμε τουλάχιστον τάξη. Έτσι, όμως, δεν οδηγηθήκαμε πουθενά, έχουμε καταλήξει στο ίδιο σχεδόν σημείο εννοιολογικής αστάθειας. Αλλά αυτή την αστάθεια στον κόσμο των εννοιών πρέπει να την αφήσουμε πίσω και να προχωρήσουμε βαθύτερα και ευκρινέστερα σε αυτόν τον κόσμο, για να μπορέσουμε να ελέγξουμε την ατομική και κοινωνική μας ζωή καλύτερα.

16/11/2021

Ιωάννα Μουτσοπούλου

Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ

εικόνα : wikiart