ΖΩΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ, ΖΩΗ-ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ-ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

640px Wikimedia Movement Strategy Global Conversations Group Photo 21 11 2020 - Σόλων ΜΚΟ
image_pdfimage_print

640px Wikimedia Movement Strategy Global Conversations Group Photo 21 11 2020 - Σόλων ΜΚΟΑς αφήσουμε κατά μέρος την νομική πλευρά της ελευθερίας της γνώμης. Χρειάζεται κάτι περισσότερο από έναν νόμο για να διασφαλιστεί αυτή η ελευθερία. Ποιοι είναι οι παράγοντες που μπορεί να εμποδίσουν αυτή την ελευθερία:

1.-Ο ένας είναι η κοινωνία, δηλαδή οι άλλοι άνθρωποι, που μπορεί να επιβάλουν την άποψή τους ανεξάρτητα από το τι λέει ο νόμος, όπως συμβαίνει σε πολύ αυστηρές κοινωνίες. Αλλά και σε κοινωνίες όπου όλα επιτρέπονται πάλι μπορεί η κοινωνία με τον τρόπο της να εμποδίσει την ελεύθερη έκφραση γνώμης, αν δεν συνάδει προς την αποδεδεγμένη ελευθεριότητα.

2.-Ένας άλλος παράγοντας είναι η εξουσία που συνήθως επιβάλλει τη δική της γνώμη με διάφορους τρόπους, άμεσους ή έμμεσους. Αυτή η επιβολή δεν γίνεται μόνο μέσω των νόμων που ψηφίζει ένα Κοινοβούλιο, δηλαδή δεν γίνεται απευθείας από το κράτος, αλλά, θα έλεγα περισσότερο, μέσω άλλων φορέων όπως τα ΜΜΕ, η διαφήμιση και άλλοι φορείς γνώμης και προτύπων. Τα ΜΜΕ κυρίως είναι απευθείας φορέας επιβολής άποψης είτε των κυβερνήσεων είτε των ισχυρών παραγόντων, οι οποίοι εξάλλου βρίσκονται συχνά σε στενή σχέση με τις κυβερνήσεις και δεν είναι δυνατόν να τους διαχωρίσει κανείς 

3.-Και ο τρίτος είναι το ίδιο το άτομο που θέλει να είναι ελεύθερο να εκφράζει τη γνώμη του, το οποίο διαθέτει τον δικό τους τρόπο σκέψης ή μη-σκέψης, για τα οποία όμως έχει ευθύνη.

Θα έλεγα ότι είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί κανείς στο τρίτο, γιατί όλα ξεκινάνε από τη συνείδηση του ατόμου, δηλαδή το πώς θα σκεφθεί, ποιους στόχους ζωής θα έχει, πώς θα τους επιδιώξει και πώς γενικά θα προβεί  στις επιλογές και τη δράση του.

Έχουμε δώσει δυσανάλογα μεγάλη σημασία στην ελευθερία έκφρασης, αλλά σχεδόν μηδαμινή σημασία στο ίδιο το περιεχόμενο της ελευθερίας και της γνώμης που θα χρησιμοποιήσει αυτή την ελευθερία. Χωρίς αυτό, η ελευθερία αυτής της γνώμης, όπως κανείς καταλαβαίνει, φυσικά δεν θα έχει κανένα νόημα. Δηλαδή, χωρίς αληθινή γνώμη, η ελευθερία είναι σχεδόν άχρηστη, δεν είναι καν ελευθερία είναι μόνο μια διαδικασία. Για παράδειγμα, αν κάποιος εκφέρει γνώμη για ένα θέμα απλώς και μόνο επειδή αυτό άκουσε τυχαία στον δρόμο, ή επειδή το είπε το κόμμα του, ή επειδή έτσι του αρέσει να πιστεύει, χωρίς καμμία εξέταση του υπό κρίση θέματος, τότε η γνώμη αυτή είναι άνευ αξίας. Βέβαια, αυτή η γνώμη δεν πρέπει σε καμμία περίπτωση να εμποδιστεί, όμως δεν πρέπει να μας παραξενεύει που όλη αυτή η ελευθερία γνώμης κατέληξε στο να τη χάσουμε τελικά. Η ελευθερία γνώμης παίρνει τον χαρακτήρα του κινήτρου μας, δεν εξαντλείται σε μια απλή τυχαία έκφραση. Χρωματίζεται από το κίνητρο, γιατί στην πραγματικότητα αποτελεί κυρίως έναν εσωτερικό παράγοντα του ατόμου, μια εσωτερική ποιότητα που τείνει να εκφραστεί. Αν η ποιότητα δεν υπάρχει, τότε η ελευθερία μετατρέπεται σε απλή αποτύπωση των ανεπαρκειών μας.

Για χρόνια ζήσαμε την ελεύθερη έκφραση της γνώμης, αλλά όχι της κατανόησης. Αυτό υπήρξε μία μεγάλη αποτυχία, ενώ οι άνθρωποι διέθεταν και διαθέτουν σαφέστατα τις ικανότητες για κάτι τέτοιο. Η κατανόηση εμποδίστηκε από διάφορους παράγοντες. Ο σημαντικότερος παράγοντας που λειτούργησε ως αιτία αυτής της έλλειψης ήταν και είναι η παθητικότητα του ανθρώπου και η πάγια και βαθιά τάση του για εφησυχασμό. Αυτήν ακριβώς την τάση του χρησιμοποιεί η εξουσία (η όποια εξουσία) για να κατευθύνει σκόπιμα τη συνείδηση άλλοτε σε στρεβλή κατεύθυνση και άλλοτε σε παθητικότητα ή, μάλλον, όλα μαζί.  Ο εφησυχασμός όμως, ουσιαστικά, αποτελεί την επιθυμία για το τέλος μιας προσπάθειας και εμποδίζει την κατανόηση του εαυτού και του κόσμου. Είναι αποκλειστικά εξαρτημένος από ορισμένα είδωλα που κανείς θέλει να είναι εσαεί σταθερά. Η κατανόηση απαιτεί εργασία τόσο για σφαιρική γνώση όσο κυρίως για διάκριση του συνόλου των πραγμάτων – πάντοτε, στο μέτρο του δυνατού για κάθε εποχή.

Θα ρωτήσει κανείς: Ο άνθρωπος διαμορφώνει αυτά τα πράγματα ή αυτά διαμορφώνουν αυτόν; Πιστεύω και τα δύο. Ορισμένες όμως βαθιές επιλογές του ανθρώπου, όπως είναι ο εφησυχασμός, δημιουργούν έντονες δυναμικές στην κοινωνία σε όλα της τα επίπεδα και έπειτα αυτές τον επηρεάζουν. Η αλληλεπίδραση αυτή είναι συνεχής και όχι στιγμιαία. Τέτοια είναι η οικονομία, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα πολιτικά κόμματα, η τέχνη και τόσα άλλα, αλλά ταυτόχρονα και ο ίδιος ο άνθρωπος με την ελευθερία που του αναλογεί εν δυνάμει. Το πρόβλημα με την ελευθερία είναι ότι απαιτεί ευθύνη και, επειδή η ευθύνη απορρίπτεται, καταλήγει η ελευθερία μία εκτόνωση και τίποτε περισσότερο.

Ο ατομισμός που καλλιεργήθηκε πολύ στην εποχή μας έχει διασπάσει τόσο την κοινωνική συνοχή, γιατί ο καθένας είναι κλεισμένος στον κόσμο του, όσο και την ικανότητα κατανόησης. Το νόημα έχει καταντήσει κάτι ατομικό, όπου ο καθένας έχει το δικό του νόημα. Όμως τα κοινωνικά προβλήματα, για να λυθούν, απαιτούν την κατανόηση των καθολικών νοημάτων, δηλαδή αυτών που αφορούν τους πάντες και όχι μόνο λίγους. Το καθολικό νόημα είναι αυτό που συνθέτει τον κόσμο και την κοινωνία, αλλά έχει χαθεί. Ο ατομισμός δεν ενδιαφέρεται για ό,τι είναι καθολικό. Το άτομο αυτοθεωρείται τόσο αύταρκες, ώστε δεν έχει ανάγκη να τα κατανοήσει. Ο κόσμος του είναι περίκλειστος στις δικές του επιθυμίες και ανάγκες. Έτσι, ο εαυτός γίνεται κάτι τυχαίο, το νόημα έχει απολεστεί και μαζί με αυτό και η κατανόηση που έχει μείνει χωρίς αντικείμενο. Έπειτα, δεν είναι να απορούμε που ζούμε σε μια δικτατορία ειδικών όλων των τομέων, όπου ο κάθε τομέας διεκδικεί το αλάθητο. Δεν εννοώ ότι όλοι μπορούν να τα γνωρίζουν όλα, αυτό θα ήταν όχι μόνον αδύνατο αλλά και ανορθολογικό. Όμως οι γνώσεις δεν ταυτίζονται με την κατανόηση. Η κατανόηση είναι η ικανότητα για κρίση, διάκριση, αξιολόγηση σκοπών και αποτελεσμάτων σε επίπεδο κάποιας εννοιολογικής αφαίρεσης καθώς και σε ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο, όχι απλώς τομεακό. Δηλαδή, κατανοώ τον σκοπό της ελευθερίας ή της οικονομίας κ.ο.κ. καθώς και το περιεχόμενο που αναλογεί σε αυτόν τον σκοπό και δεν αναλώνομαι στις συγκεκριμένες συνθήκες. Αυτό το δεύτερο θα πρέπει να ακολουθήσει έπειτα. Για παράδειγμα, πρέπει να κρίνω ορισμένα οικονομικά μέτρα; Η κατανόηση σχετίζεται με τον σκοπό και την κατεύθυνση της οικονομίας, δηλαδή ποιον σκοπό εξυπηρετεί, ενώ οι ειδικές γνώσεις αφορούν την οργάνωση της αντίστοιχης προσπάθειας. Το ίδιο συμβαίνει με την τέχνη, την πολιτική, την ιατρική και με όλα. Γι’ αυτό, σε μια εποχή με τέτοια πληθώρα ειδικών σε κάθε τομέα, ο κόσμος είναι ακόμη ανυπεράσπιστος απέναντι στον παραλογισμό και την ανισότητα.

Αντικείμενό της κατανόησης είναι η λογική συνοχή των πραγμάτων, δηλαδή η σύνδεση αιτίων και αποτελεσμάτων. Όμως το άτομο ζει με μια, άπειρη θα έλεγα, τάση για εκτόνωση του εαυτού που αποκαλεί ελευθερία (γνώμης και άλλων) αλλά δεν έχει καμμία δημιουργική επίδραση στην κοινωνία του. Παράλληλα, θέλει να πιστεύει ότι είναι το κέντρο του σύμπαντός του. Ένα κέντρο όμως τόσο αδύναμο που δεν μπορεί να επιδράσει ούτε καν στο δικό του πεδίο, δηλαδή την κοινωνία και τις κοινωνικές σχέσεις που το ίδιο δημιουργεί.

Βλέπουμε, λοιπόν, την ελευθερία της γνώμης να λειτουργεί μόνο στο πεδίο της εκτόνωσης, χωρίς καμμία αίσθηση ευθύνης για πραγματική συμμετοχή στα κοινά. Η γνώμη έχει απογυμνωθεί από το περιεχόμενό της, είναι μία παρόρμηση και μία επιφανειακή άποψη. Λείπει η θέληση να αναλάβει κανείς την ευθύνη που του αναλογεί στην κοινωνία και έτσι η γνώμη του δεν στοχεύει σε αυτή την ευθύνη.

Το τελευταίο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ είναι το γιατί αυτή η εκτονωτική λειτουργία της ελευθερίας της γνώμης έχει καταλήξει στο να την χάσουμε εντελώς. Αυτό συμβαίνει, επειδή, όταν λείπει η αληθινή κατανόηση, σαν κατανόηση του σκοπού και της σχέσης αιτίου-αποτελέσματος των θεμελιωδών αξιών και του πεδίου των αποτελεσμάτων, τότε αυτή η έλλειψη οδηγεί σε μια αδυναμία του ατόμου να διαφυλάξει τα κοινά πράγματα από τις επιθυμίες του καθενός. Τότε δημιουργείται το βασίλειο των ειδικών ή το βασίλειο των γνώσεων που διεκδικούν αυθεντία, δηλαδή αποκλείουν όσους δεν διαθέτουν την ειδικότητα από το έχουν γνώμη για τα κοινά, μια και ο μέσος άνθρωπος αποκλείεται να διαθέτει το σύνολο των γνώσεων όλων των τομέων. Αλλά και να τις διέθετε, πάλι θα προέκυπτε το ίδιο πρόβλημα, γιατί οι γνώσεις θα κατευθυνόντουσαν σε λανθασμένες ατραπούς, χωρίς την ασφαλιστική δικλείδα της κατανόησης. Και να προσθέσω ακόμη κάτι: Ακόμη και η ειδίκευση έχει πάντοτε αντίλογο από άλλους ειδικούς. Η τόσο επιθυμητή αυθεντία δεν είναι τελικά δυνατή.

21/9/21

Ιωάννα Μουτσοπούλου

Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ

Σχετικά άρθρα