Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΥΚΛΩΝ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

(3ο μέρος του άρθρου «Η άνοδος και η πτώση των πολιτισμών στην πράξη». Διαβάστε το 2ο μέρος: Το Γαλλικό παράδειγμα –  Η κίνηση της κοινωνίας  )

Οι κοινωνικές θεωρίες έχουν κατ’ ανάγκην ένα διαπιστωτικό μέρος, δηλαδή διαπιστώνουν αυτό που συμβαίνει στην κοινωνία, πράγμα που έχει βέβαια έναν βαθμό δυσκολίας, γιατί ο καθένας μπορεί να αντιληφθεί τα πράγματα υπό διαφορετική οπτική γωνία, όπως π.χ. αν υπάρχει σήμερα πολιτισμική παρακμή ή όχι. Αν το κριτήριο του πολιτισμού είναι η τεχνολογία, τότε πιθανόν να μη θεωρείται ότι υπάρχει μια τέτοια παρακμή, αν όμως είναι η δημοκρατία, τότε το πιθανότερο είναι ότι θα θεωρείται ότι υπάρχει. Πάντοτε, ακόμη και στις διαπιστώσεις, παρεισφρέουν αξιολογικές κρίσεις.

Οι θεωρίες έχουν όμως και ένα μέρος περισσότερο βαθύ, που προσπαθεί να ερμηνεύσει τον πυρήνα της κατάστασης που διαπιστώνεται, δηλαδή τα αληθινά αίτια του φαινομένου. Σε αυτό το επίπεδο, μπορεί οι διαφορές ανάμεσα στις διάφορες ερμηνείες να είναι εξαιρετικά αποκλίνουσες. Λόγου χάρη, είναι οι κοινωνικοί κύκλοι ακριβώς αντίστοιχοι με τη γέννηση και τον θάνατο των όντων σε σωματικό επίπεδο, ή με την εικαζόμενη κατάρρευση του σύμπαντος, ή μήπως η αναλογία πρέπει να μεταφερθεί σε πνευματικό επίπεδο – αλλά τότε ποιο είναι το περιεχόμενο του πνευματικού αυτού επιπέδου (μια και υπό τον όρο εννοούνται πολλά και διαφορετικά πράγματα); Όλα αυτά τα ερωτήματα, και πιθανότατα και άλλα, εμπλέκονται σε αυτές τις αναλύσεις και δημιουργούν τις αποκλίσεις, με συνέπεια όμοιες συλλήψεις (όπως η ύπαρξη των κοινωνικών κύκλων) να έχουν τελικά διαφορετικές κατευθύνσεις. Ένα παράδειγμα είναι η αντίληψη της κοινωνίας, όπου ο άγγλος ιστορικός Άρνολντ Τόινμπι διαφωνεί με τον γερμανό φιλόσοφο Όσβαλντ Σπένγκλερ λέγοντας «Ο Σπέγκλερ και άλλοι υπεστήριξαν ότι αι κοινωνίαι είναι οργανισμοί, με φυσικάς μεταβάσεις εκ της νεότητας εις την ωριμότητα και την φθοράν, όπως τα ζώντα πλάσματα· αλλά μία κοινωνία δεν είναι οργανισμός» (βλέπετε Α. Τόινμπι, Σπουδή της Ιστορίας, επιτομή υπό Δ. Σόμερβελλ, εκδ. Αφοί Συρόπουλοι, 1970, σελ. 871). Παρ’ όλα αυτά, και ο Τόινμπι επίσης θεωρεί ότι υπάρχουν κοινωνικοί κύκλοι, αλλά προφανώς με διαφορετικά αίτια κατά την ποιότητα και τους σκοπούς. «Όταν στρέφωμεν την προσοχήν μας από την κοινωνικήν αποσύνθεσιν προς την κοινωνικήν ανάπτυξιν, θα πρέπει να ενθυμηθώμεν το εύρημά μας εις έν προγενέστερον στάδιον αυτής της Σπουδής, ότι η ανάπτυξις, όπως η αποσύνθεσις, παρουσιάζει μίαν κυκλικώς ρυθμικήν κίνησιν» (βλέπετε άνω, σελ. 786).

Να προσθέσω εδώ ότι είναι, επίσης, πιθανόν κάποιος άλλος διανοητής να χρησιμοποιήσει τον όρο “οργανισμός” μόνο σαν ανάλογη εικόνα ενότητας καθώς και ανάπτυξης και φθοράς, χωρίς περαιτέρω ταυτίσεις με τις ποιότητες που χαρακτηρίζουν τη σωματικότητα και τις συναφείς. Το ζήτημα είναι να μη δεσμευτούμε από τους όρους και χάσουμε την ουσία.   

Αυτές οι διαφορές στην ερμηνεία, αναπόφευκτα, είναι εξαιρετικά σημαντικές και μπορούν να οδηγήσουν σε πολιτικές επιλογές διαμετρικά αντίθετες παρά την κοινή διαπίστωση ή ορολογία. Να δώσω ένα υποθετικό παράδειγμα:

Είναι η άνοδος και η πτώση ενός πολιτισμού σαν την ανάπτυξη, τη γήρανση και τον θάνατο ενός ανθρώπου και διαθέτει όμοια ή αντίστοιχα χαρακτηριστικά, όπως την επιθυμία να παρατείνει τη ζωή του και τον φόβο του θανάτου; Τότε το αναπόφευκτο αποτέλεσμα αυτής της ταύτισης θα πρέπει να είναι ότι ο φορέας αυτού του πολιτισμού (π.χ. μία χώρα ή ένα έθνος) θα πρέπει να ανακτήσει τα αντίστοιχα αντίθετα χαρακτηριστικά, δηλαδή να έχει τη ζωτικότητα της ανάπτυξης όπως όταν ήταν νεαρότερος, να επεκταθεί, να κερδίσει και να κατακτήσει, για να ανακόψει αυτό το ρεύμα πτώσης. Σε αυτό το σημείο αρχίζει, αργά και αδιόρατα, να διεισδύει ο ολοκληρωτισμός, πράγμα που είναι πολύ εύκολο να συμβεί, γιατί η παρακμή είναι πραγματικά κάτι δυσάρεστο και οδυνηρό για όλους και θέλουν να το αποφύγουν.

Αυτό είναι το καίριο σημείο κρίσης:  Η καταστροφή είναι επώδυνη,  όταν η πτώση δεν αναστρέφεται, γιατί δεν υπάρχουν στις κοινωνίες άλλα κίνητρα για τη ζωή τους από τα ήδη γνωστά, δηλαδή επιμένουν στο ίδιο μοτίβο μέχρι τελικής κατάρρευσης, πάντοτε ελπίζοντας ότι στο τέλος θα τα καταφέρουν. Αλλά, παρά τις τυχόν παρατάσεις που μπορούν να πετύχουν με τη μίμηση και αναπαραγωγή προγενέστερων καταστάσεων, μια τέτοια κατάρρευση θα είναι αναπόφευκτη, γιατί πάντοτε αναδύονται στο προσκήνιο νέοι παίκτες, περισσότερο προσαρμοσμένοι στις νέες συνθήκες και όπως αναφέρει και ο Α. Τόινμπι «οι εφευρέται και οι επωφελούμενοι μιας καινοτομίας έχουν την τάσιν να επαναπαύωνται επί των δαφνών των και να επιτρέπουν η επομένη καινοτομία να γίνει από τους εχθρούς των» (βλέπετε άνω σελ. 874). Αυτό ακριβώς συνέβη στην Κίνα, που είχε προηγμένες τεχνολογίες, πολεμικές και μη, πολύ πριν από τη Δύση, αλλά λόγω της πολιτικής και κοινωνικής δυσκαμψίας της κατέληξε να αγοράζει όπλα από αυτήν, να υποταχθεί και στην ουσία να πάψει να είναι αυτεξούσια. Περί αυτού έχει αναρωτηθεί ο David Landes: «Ένα από τα μεγάλα μυστήρια της κινεζικής ιστορίας είναι το γιατί η Κίνα δεν παρήγαγε εκ των έσω το είδος των επιστημονικών και βιομηχανικών επαναστάσεων που χάρισαν στην Ευρώπη την κυριαρχία σε όλο τον κόσμο. Χίλια χρόνια πριν, οι Κινέζοι βρίσκονταν πολύ πιο μπροστά από τους Ευρωπαίους. Κάποιοι μελετητές θα υποστήριζαν ότι αυτή η ανωτερότητα διήρκησε αρκετούς αιώνες. Τότε γιατί απέτυχε η Κίνα;»  (βλέπετε David Landes, Γιατί η Ευρώπη και η Δύση; Γιατί όχι η Κίνα; εκδ. Πλέθρο/μικρόκοσμος, 2018, σελ. 40).

Είναι, αντιθέτως, η ανάπτυξη και η πτώση αποτέλεσμα των ανθρώπινων επιλογών, είναι μία πνευματική κατάσταση, μία κατάσταση αντίληψης που δημιούργησε συγκεκριμένες συνθήκες και οδήγησε στην πτώση; Αν είναι έτσι, τότε αυτό σημαίνει ότι μία αντίθετη συνειδησιακή κατάσταση μπορεί να μετατρέψει την πτώση και την παρακμή σε αλλαγή, διατηρώντας ό,τι πρέπει να διατηρηθεί, προασπίζοντας ό,τι πρέπει να τύχει υπεράσπισης και προχωρώντας στο μέλλον με τις δέουσες αλλαγές. Αυτή η αλλαγή δεν θα είναι μία φαντασίωση ή δικαιολογία για να αποδεχθούμε ένα οδυνηρό πεπρωμένο, αλλά κάτι που απαιτεί η ίδια η ζωή, γιατί η αλλαγή είναι πάντοτε παρούσα και εμπεριέχει μία αφαιρετικότητα από το έχειν, η οποία χαρακτηρίζει τα πάντα. Θα ρωτήσει κανείς: Τι γίνεται όμως όταν χάνονται συμφέροντα; Πώς θα τα ικανοποιήσουμε; Εδώ θα πρέπει να παρέμβει η αναγκαία ηθική αντίληψη (γιατί χωρίς ηθική δεν υπάρχει πνεύμα) που ενδεχομένως θα πρέπει να παραιτηθεί ορισμένων συμφερόντων που δεν ταυτίζονται με τα δικαιώματα, προς μία δικαιοσύνη. Να τονίσω ότι εδώ εννοείται δικαιοσύνη και όχι παραχώρηση. Μπορεί να μειωθεί το έχειν (π.χ. η απώλεια των κατακτημένων μερών μιας αυτοκρατορίας), αλλά θα αυξηθεί η εσωτερική ισχύς και δεν θα υπάρξει κατάρρευση ή, ακόμη χειρότερα, αφανισμός. Θα έλεγα ότι είναι η μόνη πιθανότητα για να μην υπάρξει αφανισμός, πράγμα που θα οφείλεται στην παρουσία πνευματικής ζωτικότητας. Βέβαια, ο αφανισμός καθεαυτόν δεν συμβαίνει αμέσως. Προφανώς, όταν πρόκειται για μεγάλα σύνολα, έρχεται σταδιακά σε αρκετά μεγάλο μήκος χρόνου και, έτσι, η κάθε γενιά μπορεί να φαντάζεται ότι μικρές νίκες και παρατάσεις σημαίνουν σωτηρία – αλλά δεν είναι έτσι.

Φυσικά, η πνευματική ζωτικότητα δεν έχει καμμία σχέση με τις επιθυμίες, την κατάκτηση, την ανισότητα και την ισχύ. Επισημαίνω την αμφισημία της λέξης «πνεύμα», γιατί του αποδίδονται πολλές και αντίθετες σημασίες, που καλό είναι να τυγχάνουν προσοχής.

Βέβαια, το θέμα αυτό εμπλέκεται τελικά με εκείνο της φύσης των κύκλων και της λειτουργίας τους, αλλά αυτό, όπως προανέφερα, θα πρέπει να είναι αντικείμενο ενός άλλου ξεχωριστού άρθρου.

Δυστυχώς, όμως, οι άνθρωποι στην πλειονότητα των περιπτώσεων προσπαθούν να διασώσουν το έχειν και γι’ αυτό επιλέγουν μεθόδους μόνο προς αυτή την κατεύθυνση, μια και η πνευματική προοπτική τους φαίνεται σαν κάτι παθητικό, υποχωρητικό και κυριολεκτικά μια αναχώρηση από τον κόσμο όπου ζούμε – πράγμα απολύτως ψευδές. Το έχειν και το Είναι δεν έχουν προς το παρόν την σωστή αναλογία μεταξύ τους και, όσο αυτή η δυσαρμονία παραμένει αναλλοίωτη, τόσο τα φαινόμενα θα ερμηνεύονται με λανθασμένο τρόπο και δεν θα μπορούμε να απαλλαγούμε από τον ολοκληρωτισμό και τις κοινωνικές καταστροφές.

Γι’ αυτό, όταν κανείς διατυπώνει σκέψεις, πρέπει να διακρίνει αν αυτές είναι μόνο μια αποτύπωση της παρούσας πραγματικότητας και, ίσως, αποτέλεσμα των έντονων συναισθημάτων της απογοήτευσης που νοιώθει από τις καταρρεύσεις γύρω του,  τη θλίψη, τον φόβο και τον θυμό, όπως ο Φίχτε, ένας λάτρης της Γαλλικής Επανάστασης, που, βλέποντας την πατρίδα του τη Γερμανία κατεστραμμένη, για να τονώσει το ηθικό της, άρχισε να μιλάει για την ανωτερότητα των Γερμανών, πράγμα που ήταν και ευκολότερο να τους κινητοποιήσει. Τέτοιου είδους σκέψεις και κρίσεις για την κατάσταση δεν απηχούν καθόλου τα νοήματα που βρίσκονται στο βάθος των πραγμάτων, αλλά πράγματα και αντιδράσεις μόνο του παρόντος, ευμετάβολα και παροδικά ή συχνά ψευδή – όσο μακρόχρονα κι αν φαίνονται. Ενώ, αντιθέτως, μία θεωρία αναφέρεται σε μονιμότητες και, επομένως, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για επόμενες εποικοδομήσεις, επιμέρους θεωρίες και εφαρμογές. Συνεπώς, μία στρεβλή θεωρία θα γίνει οπωσδήποτε βάση για κάθε είδους τερατώδεις εποικοδομήσεις στο μέλλον, έστω και αν δεν ήταν αυτή η πρόθεσή του. Για παράδειγμα, είναι οι άνθρωποι σκληροί και κατακτητικοί; (που προς το παρόν όντως είναι – όμως, με τη διαφορά ότι δεν θα είναι για πάντα), τότε η σκληρότητα και η κατάκτηση είναι αναπόφευκτα και φυσιολογικά χαρακτηριστικά και, επομένως, πρέπει να τα διατηρήσουμε πάση θυσία και να χτίσουμε πάνω τους τον μελλοντικό κόσμο μας. Η διολίσθηση είναι εύκολη και στην αρχή σχεδόν αδιόρατη γιατί μπορεί να εξυπηρετεί μία ανάγκη.

Αυτός είναι ο λόγος που οι διαπιστώσεις για την κοινωνική κατάσταση δεν αρκούν για να εξασφαλίσουν μία ορθή αντίληψη της κοινωνίας, του ανθρώπου και των σχέσεών τους. Απαιτείται και μία προσπάθεια για προσέγγιση αυτού που βρίσκεται πίσω από τα γεγονότα και τα εκφρασμένα ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Την απόλυτη αλήθεια δεν πρόκειται να την ανακαλύψουμε, αλλά σίγουρα θα ανακαλύψουμε περισσότερα αξιόλογα χαρακτηριστικά, που θα βοηθήσουν να ξεφύγουμε από την μονότονη επανάληψη των ίδιων λαθών, την καλλιέργεια των ίδιων αρνητικών χαρακτηριστικών και οι κύκλοι να μην είναι κλειστοί αλλά κύκλοι ανοιχτοί στο μέλλον με το νέο που φέρνει.

23/6/2021

Ιωάννα Μουτσοπούλου

Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ