1

ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ : ΕΙΝΑΙ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΩΣ ΑΝΑΛΟΓΕΣ; (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

(1ο μέρος του άρθρου)

 

Το “θαύμα” του δυτικού κυρίως πολιτισμού είναι η τεχνολογία με τις ανέσεις που παρέχει στον άνθρωπο αλλά και τα μέσα καταστροφής του. Θα πρέπει όμως να μη μείνουμε μόνον στην παράμετρο της καταστροφής αλλά να εστιάσουμε την προσοχή μας περισσότερο στο πώς επηρεάζει η τεχνολογία την ανθρώπινη συνείδηση και την ακεραιότητά της.

Ξεκινάμε από μία λογική αρχή ότι, όταν τα μέσα υπερβαίνουν την ικανότητα της συνείδησης να τα χειριστεί επωφελώς για το όλο του ανθρώπου, τότε τον οδηγούν αναπόφευκτα σε κατάρρευση, επειδή ενδυναμώνουν την αρνητικότητα και τις αυτοκαταστροφικές διαδικασίες. Ένα παράδειγμα αποτελεί η στρατιωτική τεχνολογία που αποτελεί και την κύρια πηγή καινοτομιών που έπειτα μεταφέρονται και στις δράσεις ειρήνης. Αυτό σημαίνει ότι το ανθρώπινο κίνητρο είναι πρωτίστως ανταγωνιστικό.

Το ότι η τεχνολογία του πολέμου είναι επικίνδυνη και καταστροφική είναι αναμφισβήτητο, αλλά θα πρέπει να δούμε ότι τα αίτια γι’ αυτό βρίσκονται μέσα στην ανθρώπινη συνείδηση συλλογικά και ατομικά, που αποτελεί και το αίτιο ύπαρξης των πολέμων. Αυτή η ανταγωνιστική συνείδηση στον καιρό της ειρήνης μεταφέρει τον ανταγωνισμό της σε άλλα κοινωνικά πρότυπα, πάλι ανταγωνιστικά, όπως η οικονομία όπως την γνωρίζουμε, σε μια αστική καλοπέραση αδιάφορη για το κοινωνικό γίγνεσθαι και τους άλλους ανθρώπους, σε μια επικύρωση κοινωνικής υπεροχής μέσω του έχειν κλπ. Όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά υφέρποντα που προετοιμάζουν τόσο τον πόλεμο όσο και την ψεύτικη ειρήνη.

Ας πάμε όμως πιο συγκεκριμένα σε ορισμένες ιδιαίτερες επιδράσεις της τεχνολογίας στη συνείδηση:

 

1)Η τεχνολογία στην υπερβολή της έχει αποκτηνωτική επίδραση στους ανθρώπους, επειδή στερούμεθα της απαραίτητης ωριμότητας και δεν έχουμε ικανό όραμα και σκοπό ζωής για την χρήση της. Γι’ αυτό η μηχανή ως μέσον υποκαθιστά τη συνείδηση και τον ίδιο τον άνθρωπο, ταυτίζεται με έναν μηχανισμό και μέσον τόσο που ξεχνάει την ανθρωπινότητα και τη βούληση που διαθέτει. Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί πάντοτε υπάρχει αλληλεπίδραση και τίποτε δεν είναι απολύτως ουδέτερο και χωρίς επιρροή, ακόμη και τα άβια σαν την τεχνολογία. Αυτή η επιρροή είναι έμμεση και οφείλεται στο ότι καταλαμβάνουν έναν χώρο στη ζωή του ανθρώπου και προκαλούν την ανταπόκρισή του προς αυτά. Όταν αυτός ο χώρος είναι υπερβολικές συγκριτικά με τη συνείδηση, τότε την υποκαθιστά.

Φυσικά, μπορεί να πει κανείς ότι ο άνθρωπος δεν διαθέτει θέληση για να κινδυνεύει να την χάσει και ότι είναι ένα φτωχό έρμαιο των τυχαιοτήτων της ζωής. Έτσι, όμως, δεν θα είναι ερμηνεύσιμο το γιατί τότε δεν αποδέχεται την τυχαιότητα αυτή και επιθυμεί τόσο πολύ να την ελέγξει, ούτε το ότι επιθυμεί τόσο πολύ την αθανασία ως διάρκεια αυτής της τυχαιότητας. Αυτή δε η αντιφατική αντίδραση απέναντι στην τυχαιότητα δεν θα μπορεί να αποδοθεί σε μία άλλη τυχαιότητα, γιατί είναι χαρακτηριστικό καθολικά εξαπλωμένο και, μάλιστα, όχι μόνον στους ανθρώπους. Από πού λοιπόν προέρχεται αυτή η οδύνη της αδυναμίας απέναντι στις συνθήκες; Η φύση δεν είναι παράλογη, κάποια λογική συνοχή βρίσκεται πίσω από τα πράγματα.

 Η μηχανή γίνεται μέσον αυτοπροσδιορισμού και αυτάρκειας μέσω της δυνατότητας επιβολής που δίνει (π.χ. στη φύση ή στο περιβάλλον). Η κυριαρχία πάντοτε συναρτάται στενά με τα διατιθέμενα μέσα και γι’ αυτό η δύναμη θεωρείται ποσότητα που καταργεί κάθε άλλη απαίτηση για την πορεία του ανθρώπου προς την εσωτερικότητά του. Καταργεί – κατά φαντασίαν, βέβαια – την ανάγκη για αυτοπραγμάτωση προς το Είναι και επιτελεί την αυτοπραγμάτωση μέσω της ταύτισης με το έχειν και τη μηχανή. Αυξάνει την «ελευθερία» εξωστρεφώς αλλά την εξαφανίζει εσωστρεφώς. Αν ο άνθρωπος είναι κάτι περισσότερο από την σωματική δομή και την τυχαιότητα της διάταξης των σωματικών δυνάμεων, τότε αυτό είναι μία μεγάλη αποτυχία και παρέκκλιση. Αν είναι ακριβώς μια τυχαία σωματική δομή, τότε και πάλι η σύγκρουση και η οδυνηρή καταστροφή είναι αναπόφευκτες δεδομένων των παραπάνω χαρακτηριστικών.

Επιπλέον, η τεχνολογία των ανωρίμων ανθρώπων δημιουργεί νέες ανάγκες που με τον θόρυβό τους εκδιώκουν από το προσκήνιο άλλες βαθύτερες. Αυτό συμβαίνει, επειδή η υπάρχουσα τεχνολογία δεν είναι στην πραγματικότητα απάντηση στις αληθινές ανάγκες μας αλλά κατευθυνόμενη από επιθυμίες και συμφέροντα. Γι’ αυτό αντί να την κατακτήσουμε, μας κατέκτησε.

 

2)Η τεχνολογία οδήγησε σταδιακά στην κατάργηση της ιδιωτικής ζωής των ανθρώπων μέσω της δυνατότητας επιρροής της (π.χ. με την τηλεόραση όπου υπάρχει μόνον η ψευδαίσθηση της επιλογής). Η σύγχρονη τεχνολογία του αστού έχει υποκαταστήσει την ίδια την προσωπική του ζωή. Αντί να είναι απλώς κάτι που τον απελευθερώνει από ανεπάρκειες, υποκαθιστά τη δημιουργικότητα που θα έπρεπε να επιδείξει στη ζωή του και την κοινωνία με την οποία πρέπει να έχει σχέση. Ζει μέσω της εικονικότητας της τεχνολογίας και της ζωής των άλλων που προβάλλεται μέσα από αυτήν.

Επίσης, η δυνατότητα παρακολούθησης της ιδιωτικότητας καταργεί την ιδιωτικότητα. Αυτή η κατάργηση οδηγεί με τη σειρά της στην σκληρή ιδιώτευση ως απομόνωση που καταλήγει σε αντικοινωνικότητα. Αυτό συμβαίνει επειδή, λόγω της κατάργησης της ιδιωτικότητας μέσω της τεχνολογίας, σκληραίνει ακόμη περισσότερο την ιδιωτικότητά του για να προστατευτεί. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος.

 

3)Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον χρόνο και τον εαυτό του σαν μηχανή, ακόμη κι όταν πιστεύει ότι αυτός ο εαυτός δεν είναι τέτοιος. Από την μηχανή λείπει η αυθυπαρξία, η αφαιρετικότητα και η ύπαρξη στο πεδίο της, γιατί ταυτίζεται με τη φαινομενικότητα. Αποδίδονται τα πάντα σε μια μηχανική υλική τυχαιότητα, των οποίων εννοιών όμως η φύση δεν έχει διερευνηθεί σε βάθος, αλλά λειτουργεί ως το αυτονόητο των αισθήσεων και της ρηχής σκέψης μέσα σε αντιφάσεις όπως την παραπάνω. Η λατρεία της τεχνολογίας αντιστοιχεί και είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα αυτής της θεώρησης. Στηρίζεται στο ότι αυτά ταιριάζουν σε αυτή την αντίληψη και στο ότι δίνουν ταυτόχρονα μία διέξοδο στην ανάγκη για έλεγχο των συνθηκών, ώστε ο άνθρωπος να αναδυθεί μέσα από αυτές ως υποκείμενο και μάλιστα σχετικά διαρκές. Όμως αυτό είναι μία αντίφαση (τυχαιότητα, υποκείμενο και τάση για διάρκεια) που πιστεύουμε ότι παραμένει ασυνείδητη διαδικασία. Φυσικά, ο μηχανιστικός τρόπος αντίληψης είναι κοινός στους ανθρώπους και μέχρι έναν βαθμό αναπόφευκτος, αλλά υπάρχουν πολλές βαθμίδες εντάσεώς του στο σύνολό μας ως ανθρωπότητας.

Το ζήτημα είναι φιλοσοφικό και γι’ αυτό απαιτείται μία εσχατολογική προσέγγιση στους όρους των οποίων κάνουμε χρήση, όπως συνείδησης, τυχαιότητας, ύλης, χρόνου, μηχανής, λειτουργίας και κίνησης κτλ. Τότε, εύκολα θα αναδεικνυόταν η αδυναμία μας να στηρίξουμε τα αυτονόητα της ζωής μας ή τις όποιες πεποιθήσεις μας με απόλυτο τρόπο. Είμαστε εξαιρετικά περιορισμένοι για να αντέξουμε μια απειρότητα αλλά, ταυτόχρονα, και εξαιρετικά προικισμένοι ώστε να μπορούμε να οραματιζόμαστε το μέλλον και να πειραματιζόμαστε με αυτό. Μόνον που αυτό πρέπει να γίνεται υπό όρους και όχι ανεξέλεγκτα. Οι όροι αυτοί έχουν τεθεί από την ίδια την ανθρωπότητα μέσω ηθικών αρχών και παραδοχών που αποτελούν συμπεράσματα της μακρόχρονης ιστορικής της εμπειρίας.

 

4)Στον πόλεμο με τη σύγχρονη τεχνολογία κάποιος δεν πολεμάει με το σώμα του αλλά με κάτι που άλλοι εφηύραν και το οποίο εμμεσοποιεί τη ζωή και τον θάνατο. Μόνον μια αναπτυγμένη ευαισθησία θα μπορούσε να συνδέει τον άνθρωπο με τις συνέπειες της χρησιμοποιούμενης τεχνολογίας, αλλά αυτή η τεχνολογία δημιουργεί τόσο μεγάλες αποστάσεις που το θύμα είναι για τις αισθήσεις απόν ή τόσο μακριά ώστε να μην γίνεται αισθητό ως άνθρωπος αλλά μόνον ως στόχος. Αυτή είναι μία υφέρπουσα επίδραση που πρέπει να την διακρίνουμε. Φυσικά, σε καμμία περίπτωση δεν υποστηρίζουμε ότι πρέπει να ξαναγυρίσουμε στις τεχνολογίες του παρελθόντος με τη δική τους βαρβαρότητα. Κάνουμε όμως μία διαπίστωση που θα πρέπει φυσιολογικά να μετριάσει τον υπέρμετρο και επιπόλαιο θαυμασμό προς την σύγχρονη τεχνολογία. Εδώ απαιτείται ευθύνη. Αλλά ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός τόσο πολύ απεμπόλησε την αίσθηση ευθύνης ή της ηθικής που πλέον αυτό είναι για την πλειονότητα αδύνατον. 

Όταν, μάλιστα, υπάρχει τεχνολογική υπεροχή τότε επιπλέον μειώνεται η διακινδύνευση γι’ αυτόν που την έχει και έτσι η αίσθηση ευθύνης του μειώνεται ακόμη περισσότερο. Η έλλειψη διακινδύνευσης αυξάνει την επαρμένη ανευθυνότητα και την αντίληψη των ανθρώπων ως αντικειμένων.

Έτσι, ο πόλεμος εμμεσοποιείται και δεν είναι ζωντανός με την ορατή οδύνη του, τα πειστήρια εξαφανίζονται σε μεγάλο βαθμό και η νίκη ανήκει στις μηχανές και την οργάνωση και όχι στους ανθρώπους με το φρόνημά τους (το καλό ή το κακό).

 

 

5)Ο σύγχρονος αστός με την τεχνολογία που προμηθεύεται οδηγείται στην εμμεσοποίηση της ίδιας της φύσης, γιατί ταυτίζεται με τα καταναλωτικά προϊόντα της ενώ αγνοεί κραυγαλέα την ίδια. Η αίσθηση της ζωής αφανίζεται και η ευκολία που μας παρέχει η τεχνολογία μας οδηγεί γρήγορα (προτού προλάβουμε να αισθανθούμε και να σκεφθούμε) στο να τα αντιμετωπίζουμε όλα σαν αντικείμενα προς χρήση. Π.χ. η συσκευασμένη μερίδα κρέατος δεν είναι ένα ζώο αλλά ένα μέσον του οποίου η προέλευση είναι αδιάφορη. Όλα είναι απρόσωπα αντικείμενα. Δεν εννοούμε ότι πρέπει να μην τρώει το κρέας, αλλά ότι η πλήρης αδιαφορία και η άγνοια των διαδικασιών της ζωής είναι τερατώδης, γιατί χάνεται η λογική συνοχή του κόσμου, οι διαδικασίες του και τότε η άγνοια με την χοντροκοπιά και την σκληρότητά της επεκτείνεται σταδιακά στο σύνολο της ζωής.

 

6)Η απόκτηση της τεχνολογίας χρησιμοποιείται για την κοινωνική καταξίωση. Βέβαια, πάντοτε τα αποκτήματα είχαν τέτοια χρήση. Αυτή όμως η έλλειψη του ανθρώπου πρέπει να μας βάλει σε σκέψη για τα κίνητρα της χρήσης της και τους κινδύνους τους και για τους κινδύνους της τεχνολογίας. Παρόμοια χρήση έχει το χρήμα.

Τα μέσα υπερισχύουν του πολιτισμού και της συνείδησης – το έχειν και οι μηχανές επιβάλλονται στο είναι ή, μάλλον, το επικαλύπτουν.

 

 

Ιωάννα Μουτσοπούλου

Μέλος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ

30/5/2018

ΦΩΤΟ : pixabay