1

ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Απόσπασμα από το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του Γιώργου Ν. Οικονόμου* «Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ. Πλαίσιο για μια νέα πολιτική δράση», εκδ. Εξάρχεια, 2016

1. Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ
1.1 Οικονομική κρίση και πολιτικό σύστημα
Η παγκόσμια οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008 είναι ασφαλώς κρίση του καπιταλισμού και έχει τις αιτίες της στον τρόπο παραγωγής και διανομής των αγαθών, στον τρόπο λειτουργίας του καπιταλισμού, στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, στις τράπεζες, στα ενυπόθηκα δάνεια στις ΗΠΑ, στη χρεοκοπία της Lehman Brothers, και όσον αφορά την Ευρωπαϊκή ‘Ενωση στην αύξηση του χρέους και των ελλειμμάτων ορισμένων χωρών (PIGS), στην έλλειψη Συνοχής της Ευρωζώνης κ.ά.1 Όμως, οι «εξηγήσεις» αυτές αποτελούν κατά κάποιον τρόπο ταυτολογία, διότι όλες λίγο-πολύ οι οικονομίες είναι καπιταλιστικές, τουλάχιστον στην Ευρώπη, στην Αμερική, στην Αυστραλία και στην Ασία, και από την εποχή του Μαρξ ακόμη είναι γνωστό ότι οι κρίσεις είναι εγγενείς του κεφαλαιοκρατικού συστήματος και περιοδικές. Από την άλλη, προτείνονται ως αιτίες της κρίσης οι κυβερνητικές αδυναμίες και οι ανικανότητες των προσώπων.


Για να ξεφύγουμε από την ταυτολογία και τη συμπτωματολογία, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ένα βασικό στοιχείο που συνήθως παραλείπεται ή υποτιμάται. Το στοιχείο αυτό είναι το πολιτικό, δηλαδή το πολίτευμα, το πολιτικό καθεστώς καθώς και οι πολιτικές ιδεολογίες που εκφράζουν και εξασφαλίζουν τους σκοπούς και τα συμφέροντα του καπιταλιστικού συστήματος. Το τελευταίο εξυπηρετείται με τον καλύτερο τρόπο από τους νόμους και τους θεσμούς του αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος (του κοινοβουλευτισμού), όπως έχει δείξει η πραγματικότητα και η ιστορική του πορεία επί τρεις περίπου αιώνες.

Με άλλα λόγια, η κρίση είναι βεβαίως οικονομική, όμως ουσιαστικώς είναι πολιτική. Πολιτική με την έννοια ότι οι εκλεγμένες πολιτικές εξουσίες και κυβερνήσεις νομοθέτησαν, έλαβαν αποφάσεις, χειρίσθηκαν τα χρήματα των φορολογουμένων προς όφελος των ολίγων ισχυρών και εναντίον των κατωτέρων στρωμάτων. Αποδείχθηκαν ανίκανες να προστατεύσουν την κοινωνική ισορροπία και το κοινό συμφέρον. Αντιθέτως, λειτούργησαν προς όφελος των ιδιωτικών κεφαλαίων και συμφερόντων. Οι κυβερνήσεις είναι οι κύριες υπεύθυνες για την τεράστια έλλειψη ελέγχου στους ιδιωτικούς οικονομικούς παράγοντες (τράπεζες, διακίνηση κεφαλαίων, αγορά, βιομηχανίες. επιχειρήσεις, ΜΜΕ, χρηματιστήρια, golden boys, πολύπλοκα τραπεζικά προϊόντα, τα οποία ούτε οι ίδιοι οι οικονομολόγοι μπορούν να κατανοήσουν και να ελέγξουν).

H πραγματικότητα δείχνει ότι η οικονομία δεν είναι ένα αντικειμενικό «φυσικό» σύστημα ανεξάρτητο από τη βούληση των ανώτερων τάξεων και από το πολιτικό σύστημα είναι εν πολλοίς προϊόν τους. 0 Καρλ Πολάνυι (Karl Polanyi) έχει αποδείξει ότι ο καπιταλισμός δεν ήταν η «φυσική» ή «αναγκαία» ιστορική εξέλιξη, αλλά αναπτύχθηκε επειδή το κράτος βοήθησε και προστάτευσε τις βιομηχανίες, τις επιχειρήσεις, το εμπόριο και την ανερχόμενη αστική τάξη, με την αναγκαία νομοθεσία και, όταν χρειάστηκε, με τη δύναμη της αστυνομίας και των όπλων. Η κεντρική θέση του Πολάνυι είναι ότι ο καπιταλισμός είναι ένα πολιτικό γεγονός, αποτέλεσμα πολιτικής βούλησης και πρακτικής, αποτελεί δε μια ιστορική ανωμαλία και επέφερε τον «μεγάλο μετασχηματισμό» που κατέστρεψε τελείως όλους τους προηγούμενους τρόπους συνύπαρξης των ανθρώπων.2 Στη βάση αυτή έχει αποδειχθεί επί τρεις αιώνες ότι το πολιτικό καθεστώς ενδιαφέρεται πρωτίστως για τη διατήρηση του οικονομικού καπιταλιστικού συστήματος και για τα συμφέροντα της οικονομικής και πολιτικής ελίτ, ενισχύοντας τις εισοδηματικές και οικονομικές ανισότητες.3.

Επιβεβαίωση των ανωτέρω αποτελεί η κρίση του 2008, με την οποία αποδείχθηκε εμπράκτως ότι οι πολιτικές εξουσίες ήταν και είναι υπάκουες στις επιταγές και τις θελήσεις των τραπεζών, των αγορών και των οικονομικώς ισχυρών, οι οποίοι από την δεκαετία του ’80 είναι κυρίαρχοι και ανεξέλεγκτοι. Πράγματι, υπό την καθοδήγηση της Σχολής του Σικάγου, του Μίλτον Φρίντμαν (Milton Friedman) και του Φρίντριχ φον Χάγιεχ (Friedrich von Hayek), η Θάτσερ στη Βρετανία, ο Ρίγκαν στις ΗΠΑ, μέσω της έμπρακτης εφαρμογής για πρώτη φορά στη Χιλή το 1973 με τον Πινοσέτ, εισήγαγαν τον νεοφιλελευθερισμό, την απελευθέρωση του κεφαλαίου και των αγορών από τις κρατικές ρυθμιστικές αρχές, τον περιορισμό των κρατικών δαπανών, τις ιδιωτικοποιήσεις, την «ευελιξία» στις εργασιακές σχέσεις, δηλαδή την επίθεση στους μισθούς και στα δικαιώματα των εργαζομένων, την κυριαρχία των επιχειρήσεων και του κεφαλαίου, εν ολίγοις τη γνωστή νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, τη λεγόμενη «αυτορρύθμιση» των αγορών. Η «αυτορρύθμιση» αυτή λειτουργεί ασφαλώς προς όφελος των αγορών και των κεφαλαίων, των ολίγων ισχυρών και των επιχειρήσεων και όχι της κοινωνίας.4 Έκτοτε. ακολούθησαν, εφαρμόζοντας τον νεοφιλελευθερισμό, όλες οι κυβερνήσεις, είτε φιλελεύθερες και σοσιαλιστικές (Μ. Βρετανία, Γαλλία, Ισπανία) είτε σοσιαλδημοκρατικές με τη συνεργασία οικολόγων και πρασίνων (Γερμανία) είτε με τη συνεργασία της Αριστεράς (Ιταλία).

Η συνεργασία πολιτικής και οικονομικής εξουσίας οδήγησε στην ουσιαστική απουσία ελέγχου των πολιτικών κυβερνήσεων επί των αγορών και επί της οικονομίας. Ο Ιταλός κοινωνιολόγος Λουτσιάνο Γκαλίνο (Luciano Gallino) σημειώνει πως «δεν είναι αλήθεια ότι η πολιτική υποτάχθηκε από την οικονομία. Η απόλυτη ελευθερία δράσεως που κατέκτησε η οικονομία ήταν ένα πολιτικό εγχείρημα, το οποίο άλλωστε άρχισε στην Ευρώπη». Και συνεχίζει: «Οι λεγόμενες Αριστερές υιοθέτησαν το σενάριο σύμφωνα με το οποίο η παγκοσμιοποίηση είναι ένα οικονομικό γεγονός, ενώ αυτή είναι ένα κατεξοχήν πολιτικό γεγονός. Η παγκοσμιοποίηση ήταν ένα σχέδιο που προωθήθηκε από διεθνείς οργανώσεις που δεν έχουν τίποτε το δημοκρατικό, από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα έως την Ευρωπαϊκή Ένωση»5 Από την πλευρά του ο Τομά Πικετί (Thomas Piketty) υποστηρίζει πως «η ιστορία κατανομής του πλούτου είναι μια ιστορία βαθιά πολιτική».6

Πράγματι, με τις σκανδαλώδεις νομοθετικές διευκολύνσεις, με την ελάττωση της φορολογίας εκ μέρους των πολιτικών κυβερνήσεων, με την ενίσχυση των τραπεζών, των ασφαλιστικών εταιρειών, των επιχειρήσεων από το Δημόσιο Ταμείο, δηλαδή από τα χρήματα των φορολογουμένων, το διεθνές κεφάλαιο γιγαντώθηκε και δημιούργησε τεράστια κέρδη αποκτώντας μεγάλη δύναμη, τέτοια ώστε τα κράτη να αποδυναμωθούν μπροστά του και να καταλήξουν ασθενικοί βαστάζοι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο κάτοχος τεραστίων κεφαλαίων Τζορτζ Σόρος (George Sorοs), ο οποίος υπέταξε πριν μερικά χρόνια τη βρετανική κυβέρνηση και τη λίρα. Ταυτοχρόνως, τα κράτη έχασαν τεράστια ποσά από την κατάρρευση των φορολογικών εσόδων, τόσο από την ικανότητα του διεθνούς κεφαλαίου να διαφεύγει λόγω της παγκοσμιοποίησης όσο και από τη σημαντική μείωση των φορολογικών συντελεστών, σχεδόν κατά το ήμισυ, από τις κυβερνήσεις (στην Ελλάδα από 40% σε 30%).

Ένας νέος βασικός παράγοντας της υπερχρέωσης των κρατών ήταν τα τεράστια ποσά που δανείστηκαν οι κυβερνήσεις από την έναρξη της κρίσης και διέθεσαν για τη διάσωση των τραπεζών (δίχως να τις κρατικοποιήσουν ή να τις θέσουν υπό τον έλεγχό τους και δίχως να θίξουν τα ιδιαίτερα κεφάλαια των μεγαλομετόχων και τις υπέρογκες αμοιβές των golden boys). Το 2008 είχαν διατεθεί 700 δισ. δολάρια στις ΗΠΑ, 500 δισ. δολάρια στη Βρετανία και 4,6 τρισ. ευρώ στην Ευρώπη (28 δισ. ευρώ στην Ελλάδα). Στο τέλος του 2011 τα ποσά είχαν ανέλθει στο τριπλάσιο ή τετραπλάσιο, φθάνοντας το ιλιγγιώδες ποσό των 20 τρισ. δολαρίων συνολικώς. Τα ποσά αυτά δεν προέρχονταν από τα κέρδη των τραπεζών και του κεφαλαίου, αλλά από τα χρήματα των φορολογουμένων. Οι τράπεζες, το χρηματιστηριακό-τραπεζικό κεφάλαιο και τα μεγάλα κερδοσκοπικά κεφάλαια (hedge funds) είναι οι μεγάλοι κερδισμένοι της κρίσης, αν και ήταν οι κύριοι υπεύθυνοι γι’ αυτήν.

Το αποκαλυπτικό είναι πως η διάσωση του τραπεζικού συστήματος ανατέθηκε χωρίς προσχήματα, από την πολιτική εξουσία, σε πρώην μεγαλοστελέχη γνωστών τραπεζών και μεγάλων επιχειρήσεων. Πράγματι, τη χρηματοπιστωτική κρίση, η οποία ξεκίνησε με την πτώχευση της Lehman Brothers, χειρίσθηκε ο υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση Μπους, Χένρι Πόλσον (Henry Polson), ο οποίος είχε χρηματίσει ανώτερο στέλεχος της Goldman Sachs επί τριάντα δύο έτη. Έτσι εξηγείται η εύνοια που έδειξε ο Πόλσον στον πρώην εργοδότη του και σε μια σειρά άλλων επενδυτικών τραπεζών που ήταν υπεύθυνες με τις απάτες τους για τη μεγάλη κρίση. Καμία από αυτές δεν τιμωρήθηκε, αντιθέτως διασώθηκαν όλες με τα χρήματα των φορολογουμένων χάρη στον Πόλσον.7 Στην Ευρώπη επίσης έγινε το ίδιο, οι υπουργοί Οικονομικών υπήρξαν μεγαλοστελέχη τραπεζών, μάλιστα σε μερικές χώρες και οι πρωθυπουργοί (στην Ελλάδα ο Λ. Παπαδήμος, στην Ιταλία ο Μ. Μόντι).8

Παρατηρήθηκε, επίσης, το αντιφατικό φαινόμενο ότι ενώ ο νεοφιλελευθερισμός κήρυττε το λιγότερο κράτος και στρεφόταν κατά του κεϋνσιανισμού, όταν ήλθε η κρίση κατέφυγε στο κράτος το οποίο έσπευσε προς αρωγή του. Ενώ, δηλαδή, πριν την κρίση υπήρχε ιδιωτικοποίηση των κερδών των επιχειρήσεων, μετά από αυτή επιβλήθηκε από το κράτος κοινωνικοποίηση των ζημιών τους.

Η κυρίαρχη εξουσία, λοιπόν, είναι οι τράπεζες και το μεγάλο κεφάλαιο. Με την τεράστια δύναμη που διαθέτουν, εκβιάζουν τις οικονομίες των κρατών για την ενίσχυση και τη διάσωσή τους και με τις κερδοσκοπικές διαθέσεις ωθούν τα αδύναμα υπερχρεωμένα κράτη στην αγκαλιά του ΔΝΤ. Εδώ βρίσκεται το χαρακτηριστικό της σημερινής φάσης του καπιταλισμού, η απόλυτη κυριαρχία των τραπεζών, των χρηματιστηρίων και των αγορών. Ο Γερμανός οικονομολόγος Έλμαρ Αλτφάτερ (Elmar Altvater) σημειώνει πως «στον καιρό του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού […] από τον συνολικό όγκο των συναλλαγών μόνο 1-2% σχετίζεται με αγαθά και υπηρεσίες και το υπόλοιπο 99% είναι καθαρά χρηματικές συναλλαγές».9 H παγκοσμιοποίηση, δηλαδή, είναι ουσιαστικά χρηματιστικοποίηση. Επέτρεψε δε τη συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια των ολίγων κατόχων κεφαλαίου. Έτσι, το 8% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει το 85% του παγκόσμιου πλούτου, ενώ το 92% κατέχει μόλις το 15% του πλούτου. Μάλιστα, από αυτό το 8% ένα ελάχιστο ποσοστό, το 0,7%, κατέχει το 45,2% του συνολικού παγκόσμιου πλούτου.10

H απόλυτη ανεξαρτησία των αγορών, η χρηματιστικοποίηση και η προτεραιότητα της οικονομίας επιβλήθηκαν όχι απλώς επειδή οι πολιτικές εξουσίες αδυνατούν να την ελέγξουν, αλλά επειδή και οι ίδιες είναι συνεργοί. Αυτή η κατάσταση κατέστη δυνατή ακριβώς διότι οι πολιτικές εξουσίες με τη σειρά τους δεν ελέγχονται από κανέναν, κυρίως από τον υποτιθέμενο «φυσικό» ελεγκτή τους, την κοινωνία, τους ψηφοφόρους. Ούτε οι οικονομικές ούτε οι πολιτικές εξουσίες δίνουν λόγο και λογαριασμό για τις πράξεις τους. Δεν λογοδοτούν και δεν απολογούνται σε κανέναν, σε κανένα δικαστήριο, σε καμία Βουλή ή συνέλευση. Δεν υπάρχει ούτε διαφάνεια ούτε απόδοση ευθυνών. Δεν κυριαρχούν τα «εκλεγμένα» όργανα και τα κοινοβούλια, αλλά οι μη εκλεγμένες οικονομικές εξουσίες και τα στενά συνδεδεμένα με αυτές ΜΜΕ. Κυριαρχεί το τρίγωνο πολιτικοί, τράπεζες/επιχειρηματίες, ΜΜΕ, που αποτελεί και την ιθύνουσα τάξη.

Επομένως, η παγκόσμια οικονομική κρίση είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας των πολιτικών κυβερνήσεων, των πολυεθνικών επιχειρήσεων, του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και των ΜΜΕ. Είναι το αποτέλεσμα της δομής, της λειτουργίας και της λογικής του καπιταλισμού σε αγαστή συνεργασία με το κοινοβουλευτικό πολίτευμα. Μερικοί, όπως ο Αμερικανός ιστορικός Ρόμπερτ Πάξτον (Robert Paxton), υποστηρίζουν ότι για την κρίση «δεν ευθύνεται το ίδιο το πολίτευμα, αλλά οι οικονομικοί χειρισμοί των εκάστοτε κυβερνήσεων και η κακή διακυβέρνηση εκ μέρους των πολιτικών».11 H αλήθεια, όμως, είναι διαφορετική: Ευθύνεται και το οικονομικό σύστημα και το ίδιο το πολίτευμα. Επιβάλλεται. λοιπόν, μια σύντομη ακτινογραφία του αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος.

——————————– / ——————————–

* Ο Γιώργος Ν. Οικονόμου έχει σπουδάσει Μαθηματικά, Μουσική και Φιλοσοφία. Συμμετείχε ενεργώς στο αντιδικτατορικό κίνημα. Παρακολούθησε στο Παρίσι τα μεταπτυχιακά σεμινάρια των Κ. Καστοριάδη, A. Tourain, P. Bourdieu, P. Vidal-Naquet, J. Derrida, J. Bouveresse. Έχει Master φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης και είναι Διδάκτωρ φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Έχει δημοσιεύσεις σε περιοδικά και εφημερίδες, ανακοινώσεις σε συνέδρια και ημερίδες.

1 Για τους οικονομικούς συντελεστές της διεθνούς κρίσης μπορεί κάποιος να δει, μεταξύ άλλων, τις αναλύσεις του Πωλ Κρούγκμαν (Paul Krugman) και Τζόζεφ Στίγκλιτς (Joseph Stiglits).

2 Karl Polanyi, Ο μεγάλος μετασχηματισμός, μτφρ. Κώστας Γαγανάκης, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2007.

3 Βλ. Thomas Piketty, Το κεφάλαιο τον 21° αιώνα, μτφρ. Ελίζα Παπαδάκη. Πόλις, ΑΘήνα 2014.

4 Ο Καρλ Πολάνυι από το 1944 είχε δείξει το αδύνατο της αυτορρύθμισης του καπιταλισμού προς όφελος της κοινωνίας και του κοινού αγαθού.

5 Στην εφημερίδα Οι εργαζόμενοι στην Ελευθεροτυπία, 15/2/2012.

6 Thomas Piketty, ό.π.

7 Η μετάβαση οικονομικών στελεχών από τον ιδιωτικό χώρο των επιχειρήσεων στον κρατικό και αντιστρόφως είναι μια συνηθισμένη πρακτική στο καπιταλιστικό αντιπροσωπευτικό σύστημα και εξυπηρετεί, βεβαίως, πάντοτε τα μεγάλα ιδιωτικά συμφέροντα. Ο Ρόμπερτ Ρούμπιν, για παράδειγμα, μετά από 26 έτη στην Goldman Sachs έγινε υπουργός Οικονομικών του Μπιλ Κλίντον (1995-99) και κατήργησε τον νόμο Γκλας-Στίγκαλ του 1933 που διαχώριζε την επενδυτική από τη λιανική τραπεζική και μετά εργάστηκε στη Citigroup. Επίσης, ο πρόεδρος της EΚΤ Μάριο Ντράγκι ήταν υπάλληλος της Goldman Sachs. Βλ. H Εφημερίδα των Συντακτών, 14/6/2014. Για άλλες περιπτώσεις βλ. Γ. Ν. Οικονόμου, Άμεση δημοκρατία. Αρχές, επιχειρήματα, δυνατότητες, Παπαζήσης, Αθήνα 2014, σελ. 198-199.
8 Από την άλλη, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι επίτροποι της E.E. μετά τη θητεία τους εξασφαλίζουν προσοδοφόρες θέσεις σε πανεπιστήμια, ιδιωτικές επιχειρήσεις, εταιρείες και think tanks. Ο πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζοζέ Μπαρόζο έχει αναλάβει μετά τη θητεία του όχι μία ή δύο τέτοιες θέσεις αλλά είκοσι δύο, μεταξύ των οποίων στη λέσχη Μπίλντερμπεργκ και στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός. Βλ. την έκθεση-κόλαφο της οργάνωσης Corporate Europe Observatory, H Εφημερίδα των Συντακτών, 29/10/2015.

9 H Εφημερίδα των Συντακτών, 19/07/2014.

10 Σύμφωνα με την Έκθεση του Ινστιτούτου Έρευνας της Credit Suisse για το 2015. Βλ. H Εφημερίδα των Συντακτών, 31/12/2015.

11 Ρόμπερτ Πάξτον, «Τα σημάδια του φασισμού είναι όλα εδώ», το Βήμα, 24/12/2011


Πηγή: Ellogos.net