1. Βιολογία ή κοινωνία;
Το δίλημμα γύρω από το οποίο διεξάγεται σήμερα η συζήτηση είναι αν ο άνθρωπος διαμορφώνεται κύρια από τη βιολογία του ή την κοινωνικοποίησή του.
Αξίωμα της «ιδιοτέλειας»: ο κινητήρας της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου να αποκτήσει πλεονέκτημα έναντι των άλλων, είναι κληρονομημένο από πάντα στο ανθρώπινο DNA. Από φυσικού του ο άνθρωπος «είναι όπως είναι».
Νεοφιλελεύθεροι: επειδή ο σημερινός κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος είναι από τη φύση του και από πάντα έτσι, το ανταγωνιστικό καπιταλιστικό σύστημα της αγοράς του ταιριάζει περισσότερο και δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι καλύτερο, γι αυτό και έχει έλθει το «τέλος της ιστορίας και της πολιτικής».
2.Το λάθος
Υπάρχει «αγώνας όλων εναντίον όλων», ισχυρίσθηκε ο Χομπς (1588-1679), ο οποίος πίστευε στο homo homini lupus και είχε την άποψη «περί εγγενούς τάσης των ανθρώπων για τον αλληλοσπαραγμό».
Ο Φράνσις Χάτσενσον (1694-1746) χρησιμοποίησε αργότερα, για πρώτη φορά, την έννοια της συμπάθειας-συμπόνοιας (sympathy) για να αποκρούσει τις απόψεις του Χομπς. Ενώ ο Χιουμ (1711-1776) είχε τονίσει την συναισθηματική προέλευση των ηθικών μας κρίσεων: «Τίποτα δε μπορεί να είναι περισσότερο πραγματικό ή ενδιαφέρον από τα αισθήματα ευχαρίστησης και ανησυχίας που μας διακατέχουν. Και εάν αυτά ευνοούν την αρετή και αποτρέπουν την κακία δεν χρειαζόμαστε τίποτα άλλο για τη ρύθμιση της διαγωγής και της συμπεριφοράς μας»[1]. Ισχυριζόταν ότι η λήψη των ηθικών αποφάσεων είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης του ορθού λόγου και του συναισθήματος
Ο Δαρβίνος στην Καταγωγή των Ειδών(1859) έγραψε: υπάρχει αγώνας για την ύπαρξη, στον οποίο επιβιώνει ο ισχυρότερος.
Ο Κοινωνικός Δαρβινισμός χρησιμοποίησε αυτή τη ρήση του Δαρβίνου για να ισχυρισθεί αργότερα: είναι φυσικό φαινόμενο να επικρατεί ο ισχυρότερος, ο εξυπνότερος κ.λπ.
Την ίδια όμως εποχή ο Κροπότκιν (1842-1921) κατάγγειλε την εκμετάλλευση αυτών των «σκοτεινών» όρων από τους Κοινωνικούς Δαρβινιστές και αναρωτιόταν: γιατί να μεταφράζεται ο αγώνας για την ύπαρξη σε αγώνα όλων εναντίον όλων και όχι στον αγώνα στα πλαίσια δυσμενών φυσικών συνθηκών επιβίωσης; Αυτός ο αγώνας δεν κερδίζεται καλύτερα με το να μη στρέφεται ο ένας εναντίον του άλλου, αλλά αντίθετα συνεργαζόμενος με τους άλλους; (το βίωσε ο ίδιος στη Σιβηρία).
3.Κοινοτισμός-συναισθηματική νοημοσύνη
H έννοια του κοινοτισμού:
- Ο κοινοτισμός ξεκινά από την απαρχή της ανθρώπινης ιστορίας. Μαζί με την αντίληψη για τη «μάνα θεά φύση», κυριάρχησε και η αντίληψη για τη «μάνα κοινότητα».
- Στη βάση αυτών των δύο βασικών αντιλήψεων για τις δύο «μαμάδες» ενηλικιώθηκε ο άνθρωπος σαν όν και είδος, περνώντας από τις πρωτόγονες εξισωτικές κοινωνίες στις πιο σύνθετες, στις οποίες υπήρξαν διαφοροποιήσεις, λόγω της ανισοκατανομής της εξουσίας.
- Ο αρχαίος ελληνικός κοινοτισμός μας άφησε τη διδαχή (Σωκράτης): «Να είσαι όπως θα επιθυμούσες να φαίνεσαι στους άλλους». Το «Κοινό» πρυτάνευε και κατακύρωνε το ιδιωτικό. Υπήρχε η φιλοδοξία για τον έπαινο του Δήμου.
Ο κοινοτισμός υπαγορεύεται όχι μόνο από την κοινωνιολογία, αλλά και από τη βιολογία του ανθρώπινου είδους. Ο άνθρωπος, σαν όν με αναπτυγμένη νοημοσύνη, αντιλαμβάνεται τα πλεονεκτήματα του «συνυπάρχειν», «συμβιώνειν», «συμπράτειν» και «συναποφασίζειν», αλλά και σαν ον με αναπτυγμένη επίσης συναισθηματική νοημοσύνη, έχει ενσυναίσθηση (empathy) και συμπάθεια(sympathy)[2], όχι μόνο για τους άλλους ανθρώπους, αλλά και για τα άλλα είδη ζωής.
Η Εξελικτική Ανθρωπολογία[3] αποδείχνει σήμερα με μοντέρνα πειράματα ότι ο άνθρωπος μπορεί να μη γεννιέται εγωιστής, αλλά να φτιάχνεται. Ενώ η Επιγενετική καταλήγει στο συμπέρασμα: στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και άνετατων ιδιαιτεροτήτων των ανθρώπων συμβάλουν και η βιολογία (γονίδια) και το περιβάλλον (δηλαδή η εκπαίδευση και η κοινωνικοποίηση) μαζί.
Τα πορίσματα των νευροεπιστημών[4] είναι εξίσου σημαντικά: από μελέτες με τη βοήθεια της λειτουργικής τομογραφίας μαγνητικού συντονισμού(functional magnetic resonance imaging-fMRI) που εντοπίζει ποια κέντρα του εγκεφάλου ερεθίζονται όταν έχουμε ηθικά διλήμματα, προκύπτει ότι υπάρχει συμμετοχή και κατευθυντήρια επίδραση των συναισθημάτων στη λήψη ηθικών αποφάσεων, καθώς και στη διενέργεια πράξεων.
Σήμερα οι ψυχίατροι ισχυρίζονται ότι η ενσυναίσθηση είναι βιολογικό[5] αποτέλεσμα των διασυνδέσεων της αμυγδαλής με σχετικές περιοχές του οπτικού φλοιού του εγκεφάλου, ενώ οι ψυχολόγοι λένε ότι το «υπερεγώ» είναι «οι άλλοι μέσα μας»[6]
4.«Η τέχνη του να μην είμαστε εγωιστές»[7]
Επειδή οι καπιταλιστικές κοινωνίες –μέσω της κοινωνικοποίησης ιδίως των νέων γενιών- έχουν διαμορφώσει έναν ανθρωπολογικό τύπο[8] εξόχως μοναχικό, νευρωτικό, αγχώδη, φοβικό και φοβισμένο, ανταγωνιστικό, αμοραλιστή και επιθετικό, έναν κυρίαρχο ετερόνομο τύπο ανθρώπου, της ιδιώτευσης, της απάθειας, της ανάθεσης και της αλλοτρίωσης, θα χρειασθεί να απορρίψει όλα αυτά τα αρνητικά χαρακτηριστικά και μέσα από τη δημιουργία κατάλληλων συλλογικών θεσμών και δομών- να επιδιώξουμε:
- Τη διαπαιδαγώγησή του στη συνεργατικότητα και αλληλεγγύη κριτικάροντας τη σημερινή του ιδιοτέλεια και εγωισμό. Σύνθημα: «όποιος φροντίζει για όλους και την κοινότητά του, φροντίζει και για τον εαυτό του. Το αντίστροφο δεν ισχύει».
- Την ανάπτυξη κοινοτικού πνεύματος με καθιέρωση νέου αξιακού συστήματος, νέας ηθικής, νέου πολιτιστικού προτύπου, ξεπερνώντας τον κοινωνικό δαρβινισμό. Βασικά να αναπτύξουμε την «τέχνη του να μην είμαστε εγωιστές».
- Την ανάπτυξη της συναισθηματικής του νοημοσύνης και της συναίσθησης-συμπάθειας, στρέφοντας το ενδιαφέρον του σε εκείνα τα συναισθήματα που είναι κατάλληλα για την έκφραση του αλτρουισμού προς τον διπλανό και τα άλλα είδη. Αν μπορεί να κατανοεί πως νοιώθει ο διπλανός του, τότε έχει και τη δυνατότητα να συμπονέσει και να δείξει αλληλεγγύη και αλληλοστήριξη.
Έτσι μόνο θα αποκτήσει πάλι ο μελλοντικός άνθρωπος κάποια άλλα χαρακτηριστικά όπως της συμμετοχικότητας, συνέργειας, αλληλεγγύης, ανιδιοτέλειας στον έρωτα, αλληλοεκτίμησης-ανεκτικότητας, του σεβασμού προς τα άλλα είδη ζωής, της ελευθερίας της σκέψης και έκφρασης, της αυτοεκπροσώπησης, της εγκράτειας κ.λπ.
[1] Σταύρος Καραγεωργάκης, «Περιβαλλοντική Φιλοσοφία και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», σελ 18.
[2] Με την έννοια του συμπάσχω, συμπονώ: συμμετέχω στο πάθος, στα παθήματα του άλλου. Η ενσυναίσθηση με την έννοια του καταλαβαίνω τι αισθάνεται ο άλλος, είναι προϋπόθεση για τη συμπάθεια.
[3] Εξελικτικοί βιολόγοι στο Max-Planck-Institut της Λειψίας: σε πειράματα με παιδιά 18 μηνών δείχνεται ότι τα παιδιά βοηθούν ανιδιοτελώς, ανεξάρτητα ανταμοιβής, ακόμα και όταν υπάρχουν δυσκολίες.
[4] Υπάρχουν νευροεπιστηµονικές ενδείξεις για την αλληλοδιαπλοκή ορθού λόγου και συναισθήµατος στη λήψη ηθικών αποφάσεων.
[5] «Η ενσυναίσθηση είναι βιολογικό φαινόμενο», καταλήγουν και ψυχολόγοι. H έννοια της Συναισθηματικής Νοημοσύνης ( το EQ -Emotional Quadrant) είναι πιο σημαντική από την έννοια της Ευφυίας( το IQ- Intelligence Quotient ), ισχυρίζεται ο Daniel Goleman με το ομώνυμο βιβλίο του (1995).
[6] Ντήτερ Ντουμ, στο βιβλίο του «Το Άγχος στον Καπιταλισμό».
[7] «Ο Σύγχρονος Κοινοτισμός», Γιώργου Κολέμπα, εκδόσεις των συναδέλφων.
[8] «Ο ανθρωπολογικός τύπος της αποανάπτυξης –τοπικοποίησης», Γιώργου Κολέμπα, Γιάννη Μπίλλα, εκδόσεις των συναδέλφων.
Πηγή: Τοπικοποίηση, topikopoiisi.eu
