(Συνέχεια του 6ου μέρους του δοκιμίου «Έθνη και Παγκοσμιοποίηση»)
Ένα άλλο σημείο που πρέπει να τονιστεί στο ζήτημα της ιδιαιτερότητας είναι ότι δεν υπάρχει διαφοροποίηση χωρίς σχέση, όπως δεν υπάρχει και αυτοσυνείδηση χωρίς αναγνώριση της παρουσίας του άλλου. Ή, με άλλα λόγια, χωρίς σχέση δεν θα είχε κανένα λόγο ύπαρξης ούτε η διαφοροποίηση και η ιδιαιτερότητα ούτε η αυτοσυνείδηση.
Το έθνος και η κάθε συλλογικότητα αναπόφευκτα εμπλέκεται με την πληθυκότητα. Όμως στην πραγματικότητα η συλλογικότητα ως υποκειμενικότητα δεν ταυτίζεται με την ποσότητα-πλήθος, αλλά είναι μια ιδιαίτερη ποιότητα που καταδεικνύει τη σχέση της ατομικότητας με την ολότητα που εκπροσωπούνται εδώ η ατομικότητα από το άτομο και η ολότητα από το έθνος (και μετά από την ανθρωπότητα). Αλλά οι ρόλοι αυτοί εναλλάσσονται ανάλογα με το πεδίο κρίσης, δηλαδή τα έθνη μεταξύ τους είναι ατομικότητες καθώς και σε σχέση με την ανθρωπότητα.
Οι συσχετισμοί είναι πολύ ευαίσθητοι και μεταβαλλόμενοι, γι’ αυτό απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή, κυρίως η αντίληψη της ολότητας ή των ευρύτερων συνόλων που κάθε φορά παίζουν έναν τέτοιον ρόλο. Αν το ευρύτερο γίνεται αντιληπτό μόνον ως πεδίο δυνάμεως ή ως ποσότητα δυνάμεως (και έτσι, δυστυχώς, συμβαίνει στην πράξη), τότε δεν θα πρόκειται για συλλογικότητα ή ολότητα, αλλά για εξουσία ή ωμή δύναμη. Το ίδιο ισχύει και για το έθνος απέναντι στο άτομο. Γι’ αυτό οι μεγάλες ιδέες μπορούν να μεταβληθούν σε κάτι αποτρόπαιο, αν κανείς παραφράσει το νόημά τους και τις παραστήσει στον κόσμο των φαινομένων κυρίως ή αποκλειστικά ως μορφές οργάνωσης. Αυτό θα συμβεί, επειδή οι μεγάλες ιδέες σχετίζονται οπωσδήποτε με την καθολικότητα, δηλαδή με καθένα ή καθετί, και επομένως με μία ποσότητα – πλήθος, η οποία μέσω οργάνωσης μπορεί να αποκτήσει μία υπερβολική δύναμη που αναπόφευκτα θα καταλήξει σε επιβολή και σμίκρυνση της ελευθερίας των υποκειμένων είτε αυτά είναι ατομικά είτε συλλογικά. Αυτός είναι ο λόγος που η ερμηνεία της ιδέας πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή και ανιδιοτέλεια και το ίδιο το κίνητρο να είναι ανιδιοτελές, αλλοιώς η μεγάλη ιδέα θα χαθεί με συγκυριακές και υποκριτικές ερμηνείες που θα εγκλωβίζονται στη δίνη των συμφερόντων, είτε πρόκειται για την ενότητα και την ελευθερία είτε για τα έθνη και την ανθρωπότητα καθώς και πολλές άλλες.
Δεν υπάρχει καμμία απολύτως δυνατότητα να εξομαλυνθεί αυτή η σχέση ατομικότητας και ολότητας με εξωτερικά μέτρα. Οι θεσμοί αυτό προσπαθούν να εγγυηθούν, αλλά χωρίς τη συνειδησιακή συμμετοχή των ατόμων και της κοινωνίας βαθμιαία και αναπόφευκτα φθίνουν μέχρις ότου αναδυθεί στο πεδίο της πράξης η συνέπεια των επιλογών και της ολιγωρίας.
Από μία άποψη, οι εθνικές συγκρούσεις έχουν μία έσχατη χρησιμότητα: ότι αποκαλύπτουν με δραματικό τρόπο τις ανισορροπίες ανάμεσα σε ανθρώπους και κοινωνίες και ωθούν σε βίαιο αναπροσανατολισμό τον πολιτισμό τη στιγμή που η κοινωνία αρνείται να το κάνει οικειοθελώς.
Στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος πάντοτε ποθεί τον εφησυχασμό αντί της αληθινής ειρήνης. Αυτό σημαίνει ότι θέλει να αποφύγει τις συνέπειες των πράξεών του είτε είναι θύμα είτε θύτης. Όμως συνέπειες πάντοτε υπάρχουν, έστω και αν τελικά επιρρίπτονται σε άλλους, όπως η υπερκατανάλωση επιβαρύνει το περιβάλλον. και ο άνθρωπος δεν θα ενδιαφερόταν καθόλου γι’ αυτό, αν δεν έθιγε και τον ίδιο.
Ο Νόμος, που είναι ο βασικός θεσμός, επιδιώκει να επιβάλει ένα μέτρο ισορροπίας εξομαλύνοντας τυχόν αρνητικά αποτελέσματα μέσω αποτροπής της πραγματοποίησης αρνητικών αιτίων ή προθέσεων. Ο Νόμος είναι ένας μεγάλος και αναγκαίος εξισορροπητής μέσα σε ένα περιβάλλον συνεχούς διαμάχης και σύγκρουσης είτε στην εθνική είτε στη διεθνή κοινωνία. Όμως στο διεθνές πεδίο ο νόμος είναι πολύ περισσότερο ατελής και υποκείμενος στη δύναμη από ό,τι είναι στις εθνικές κοινωνίες, επειδή:
(α) σε αυτό το πεδίο τα εμπλεκόμενα υποκείμενα είναι πολύ ισχυρά και σχετικά ανεξέλεγκτα και
(β) τα εμπλεκόμενα υποκείμενα όπως τα έθνη-κράτη εκπροσωπούνται με τρόπο που δεν είναι πάντοτε συναφής με τη λαϊκή κυριαρχία (που διατυπώνουν τα συντάγματα ως βασική τους αρχή) ή τη βούληση των λαών, αν φυσικά υπάρχει τέτοια βούληση ή αν, σε περίπτωση που υπάρχει, έχει θεμελιωθεί σε αληθινή πληροφορία. Υπάρχει μεγάλη απόσταση ανάμεσα στους κυβερνώντες και τους κυβερνωμένους και το νήμα που πρέπει να διασυνδέει αυτούς τους δύο πόλους δεν υφίσταται επαρκώς για πολλούς και διάφορους λόγους, αλλά το αποτέλεσμα είναι το ίδιο δυσμενές.
Επομένως, η εθνική ιδιαιτερότητα αλλοιώνεται έτι περισσότερο στις διεθνείς σχέσεις, εφ’ όσον το εθνικό υποκείμενο στέκει μακράν των αποφάσεων στο πεδίο αυτό. Ωστόσο, έστω και με αυτές τις προϋποθέσεις, υφίσταται πάντοτε η διασύνδεση του καθημερινού ανθρώπου με το πεδίο πολιτικής που αυτός δημιουργεί σε εθνικό επίπεδο (και το δημιουργεί είτε ενεργητικά είτε με την ανοχή του) και το οποίο οδηγεί τελικά στο είδος αυτό άσκησης της διεθνούς πολιτικής.
Βέβαια, θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι, ακόμη και αν αποφάσιζαν τα ίδια τα εθνικά υποκείμενα, πάλι δεν θα μπορούσε να υπάρχει απόλυτη εγγύηση για την ορθότητα των αποφάσεών τους, αλλά σε κάθε περίπτωση η ανάδυσή τους στο πεδίο της διακυβέρνησης με ολοκληρωμένο τρόπο θα εσήμαινε ήδη ότι πολλά από τα προβλήματα της δημοκρατίας θα είχαν προηγουμένως λυθεί και ότι αυτά ως πολιτικά υποκείμενα θα ήσαν ήδη αρκετά ώριμα, ώστε να πλησιάζουν περισσότερο το ορθό.
Ο ειδικός κλάδος του διεθνούς δικαίου περί επίλυσης των συγκρούσεων επιχειρεί να βοηθήσει σε αυτή την επίλυση, οι διάφορες απόψεις περιέχουν ποσοστό αλήθειας, αλλά στάθηκαν ανεπαρκείς για τον σκοπό τους, όπως αποδείχθηκε στην πρόσφατη ιστορία. Αυτό οφείλεται στο ότι δεν λήφθηκε κεντρικά υπόψη ο άνθρωπος και η δυναμικότητα της συνείδησής του, που αποτελεί κυριολεκτικά την πηγή του κοινωνικού γίγνεσθαι. Το πρόβλημα των συγκρούσεων δεν οφείλεται μόνον στη διεθνή πολιτική, αλλά ξεκινάει από πολύ πιο πριν, από το πεδίο όπου ασκείται η εθνική πολιτική και διαμορφώνεται ο τρόπος πολιτικής αντίληψης. Όμως, όσο πιο μεγεθυμένα είναι τα εμπλεκόμενα υποκείμενα, τόσο πιο ισχυρά και μεγάλα θα είναι και τα αποτελέσματα των συγκρούσεων, με συνέπεια να φαίνονται συνήθως ως μη συνδεόμενα με το εθνικό πεδίο.
Η εθνική ιδιαιτερότητα μέχρι σήμερα γίνεται αντιληπτή μόνον ως ανταγωνιστικότητα και ως ιστορική μνήμη. Όμως η εθνική ιδιαιτερότητα θα έπρεπε να εκφράζεται μέσω μιας δημιουργικότητας οποιουδήποτε τομέα στο παρόν και για το μέλλον, στηριζόμενη βέβαια και στο παρελθόν. Αυτή η δημιουργικότητα δεν μπορεί να εγκλωβιστεί αποκλειστικά στην οικονομία και την επιθυμία για κατανάλωση, πράγμα που είναι μια κραυγαλέα αποτυχία και υποκρύπτει αναπόφευκτα ταύτιση της ιδιαιτερότητας με τον ανταγωνισμό. Η οικονομία είναι βασικά ένα τομέας ανάγκης, που επιπροσθέτως χρησιμοποιείται και ως τομέας δυνάμεως. Δεν είναι ένας αληθινά δημιουργικός τομέας, γι’ αυτό τον λόγο η δύναμη που απορρέει από αυτήν χρησιμοποιείται ως μέσο επέκτασης υποκαθιστώντας την αληθινή δημιουργικότητα. Η επέκταση αυτή δεν είναι δημιουργική αλλά εξουσιαστική.
Επομένως, το ζήτημά μας είναι να προσδιορίσουμε το περιεχόμενο της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Αλλά και αυτό με τη σειρά του εξαρτάται απόλυτα από τα πρότυπα της ζωής και τις επιλογές. Ο άνθρωπος σήμερα έχει τόσο εγκλωβιστεί στην οικονομία και επομένως και τη συνάφειά της με την ανάγκη και την ελλειμματικότητα, που του είναι αδύνατον να φανταστεί άλλου είδους δημιουργικότητα. Όλες οι καινοτομίες που μπορεί να φανταστεί σχετίζονται σχεδόν αποκλειστικά με τον οικονομικό τομέα. Ένας τέτοιος τρόπος ανάπτυξης δεν μπορεί παρά να μειώνει τα στοιχεία της υποκειμενικότητας και να αυξάνει τον ρόλο της ποσότητας δύναμης. Αυτό αναπόφευκτα σε μήκος χρόνου οδηγεί σε συγκρούσεις. Αυτό συμβαίνει, γιατί η ελλειμματικότητα με την οποία συνδέεται η οικονομία σημαίνει πως κάτι αποκτάει αξία με την έλλειψή του, ενώ όντας σε αφθονία δεν έχει οικονομική αξία. Επομένως, η οικονομία κινείται επεκτατικά στο πεδίο της έλλειψης αφθονίας και γι’ αυτό δημιουργεί συγκρούσεις.
Όμως η αντίληψη αυτή δεν πρέπει να αλλάξει μόνον για να αποφευχθούν οι συγκρούσεις, αλλά και για να ανοιχθούν και άλλοι ορίζοντες δυνατοτήτων του ανθρώπου πέραν της επιβίωσης και της κυριαρχίας.
_______________________________________
Επομένως, η σύγκρουση δεν είναι αναπόφευκτη. Είναι αποτέλεσμα των επιλογών και των προτύπων των ανθρώπων. Το υλιστικό πρότυπο της συνεχούς οικονομικής επέκτασης και υλικής άνεσης και προβολής ως περιέχον ανταγωνισμό αναπόφευκτα οδηγεί σε εθνικές συγκρούσεις, γιατί τα έθνη είναι οι απορροφητές και οι ενισχυτές όλων αυτών των στρεβλώσεων, τις οποίες εκφράζουν έπειτα στη διεθνή αρένα.
Δεν υπάρχει ατομικότητα πραγματικά αμέτοχη στο παγκόσμιο και εθνικό γίγνεσθαι,(1)μόνον η ιδιοτελής διεκδίκηση μιας ανευθυνότητας ως δήθεν ελευθερίας και αυτοπροσδιορισμού μπορεί να οδηγήσει σε μία τέτοια αντίληψη. Το άτομο είναι πια μπροστά σε εξαιρετικά κρίσιμες αποφάσεις που δεν μπορούν να ληφθούν, αν βιώνει μόνον:
(α) τη μηδαμινότητά του μπροστά στο σύνολο, η οποία θα ερμηνεύεται όχι μόνον καταθλιπτικά για την ατομική αδυναμία του αλλά και ερμηνευτικά για τη θεμελίωση μιας ασήμαντης έως καθόλου ευθύνης και
(β) αυτή την ανευθυνότητα ως δήθεν ελευθερία από όλους και όλα.
Αλλά γι’ αυτά θα μιλήσουμε στο επόμενο μέρος του δοκιμίου.
________
(1) Ιωάννα Μουτσοπούλου, Η δύναμη της καθημερινότητας, solon.org.gr
Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
Ημερομηνία δημοσίευσης κειμένου: 05 Ιουνίου 2014
Φωτογραφίες: Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μπορείτε εδώ να δείτε όλα τα μέρη του δοκιμίου «Έθνη και Παγκοσμιοποίηση».
