1

ΜΥΘΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΔΟΜΗΣΗΣ (του Γιάννη Ζήση)

Στη Γαλλία, το 1749, η Ακαδημία της Ντιζόν (Académie de Dijon) προκήρυξε ένα διαγωνισμό με θέμα: “Η πρόοδος των επιστημών και των τεχνών συνέβαλε στη διαφθορά ή στη βελτίωση των ηθών;” Τον επόμενο χρόνο ο Ζαν Ζακ Ρουσώ κέρδισε το διαγωνισμό -και έγινε για πρώτη φορά διάσημος- γράφοντας τη “Διατριβή για τις επιστήμες και τις τέχνες”.[1]

Σε αντίθεση με τη γενικότερη οπτική των διαφωτιστών, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ υποστήριξε πως η πρόοδος των επιστημών και των τεχνών δεν έκανε καλύτερους τους ανθρώπους, αλλά, αντιθέτως, τους έκανε περισσότερο υποκριτές χρησιμοποιώντας το προσωπείο των πολιτισμένων τρόπων για να κρύψουν τα ίδια πάθη και τις ροπές βαρβαρότητας. Μέσω της προόδου των επιστημών και των τεχνών οι άνθρωποι αποκτούν μεγαλύτερη δύναμη η οποία υπονομεύτηκε από την καθήλωση της συνείδησης στον φόβο και την άγνοια.

Η εντροπία συν-λειτουργεί με την πρόοδο. Αυτό το φαινόμενο ο συγγραφέας το αποκαλεί “αντιστροφική δυναμική στην πρόοδο”. Η αντιμετώπιση αυτής της τάσης για εντροπία που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο είναι το αντικείμενο των συμβολικών μυθολογιών αποδόμησης. (εισαγωγικό σχόλιο από τη συντακτική ομάδα του Σόλωνα)

——————————————

Ως προς το ζήτημα που ετέθη, όπου απάντησε με την εργασία του και βραβεύτηκε για αυτό ο Ρουσσώ από την Ακαδημία της Ντιζόν, δεν ήταν τόσο εύκολο στην απάντηση του όσο θα το έβλεπαν οι Διαφωτιστές. Δεν ήταν τόσο αισιόδοξο το ζήτημα του πολιτισμού. Ο πολιτισμός είναι ένα δίκοπο μαχαίρι, όπως θα το έλεγε ο Καρλαϋλ, και οι θεσμοί, αντίστοιχα, όπως θα το έβλεπε ο Αλέξης Τόκβιλ.[2] Η άποψη της ψυχανάλυσης αποκαλύπτει την πρόοδο και τα ιδανικά ως παράγοντες στρέβλωσης με αυξημένο πεδίο ενοχικότητας, μέσα στο απωθημένο αυτογνωσιακό μας.[3] Αυτό το είχε διαπιστώσει θεμελιωδώς και ο Πασκάλ.

Το  φαινόμενο της αντιστροφικής δυναμικής στην πρόοδο
Υπάρχει μια θεμελιώδης δυσκολία στο να μεταφερθεί στο σύγχρονο ερευνητικό θεωρητικό πεδίο, στο σύνολο της, η μυθική αφήγηση του παρελθόντος από το γεγονός ότι σε αυτό προβλέπεται μια συνεχής εντροπία.

Μπορεί να πει κανείς ότι, τη συνεχή διαδικασία φθοράς την προβλέπουν πολλές μυθολογίες.
Στην Ελληνική μυθολογία η φθίνουσα πορεία των γενεών που περιγράφει ο Ησίοδος είναι χαρακτηριστική. Η τελευταία γενεά -του σιδήρου- είναι και η επαχθέστερη. Κατά παράξενο τρόπο ο σίδηρος και ο άνθρακας αποτελούν οριακά σημεία και στις μεταστοιχειωτικές γενεαλογίες των στοιχείων της φύσης.

Στην Ινδουιστική μυθολογία βλέπουμε τον Κρίσνα να επιλέγει τον αφανισμό μιας μεγάλης ιστορικής γενεάς και να προβλέπει μάλιστα τον ιδιαίτερο αφανισμό της δικής του πόλης της Ντουβαράκα και να συνεργεί σε αυτό.
Στην Χριστιανική παράδοση η Αποκάλυψη του Ιωάννη υποδηλώνει τν συνέχεια της καταστροφικότητας  στο μέλλον.

Βέβαια, αυτή είναι μια όψη της διαλεκτικής της ιστορίας, αλλά, εδώ βλέπουμε την εντροπία να συν-λειτουργεί με την πρόοδο. Αυτή την αντινομία την έχουν παρατηρήσει πολλοί στοχαστές. Ανάμεσα σε αυτούς αναφέρουμε και τον Χέρμπερτ Μαρκούζε που έκανε λόγο για την “ορθολογική οργάνωση του ανορθολογισμού”.

Γενικότερα, μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ένα φαινόμενο αντιστροφικής δυναμικής στην πρόοδο. Υπάρχει ένας πυρήνας ο οποίος είναι θεμελιωδώς προβληματικός. Είναι το “καταραμένο απόθεμα” το “ένα στρεβλό υλικό, το στραβόξυλο της ανθρωπότητας”[4] για το οποίο έκανε λόγο ο Εμμάνουελ Καντ.
Είναι αυτό που ενσωματώνει και αλλοτριώνει την πρόοδο -ακόμη και την ηθική- προκαλώντας μεγαλύτερη μελλοντική διακινδύνευση. Είναι ο οίκος της κρίσης του Όσκαρ Ουάιλντ.

Τη μελέτη της ανθρωπολογικής όψης της εντροπίας μπορούμε, τελικά, να την ενσωματώσουμε με όρους σύγχρονης κοσμοθεώρησης. Μπορούμε να τη δούμε στη βλαστοκυτταρική δυναμική και στην αναγκαιότητα της θνητότητας οργανικά. Μπορούμε, επίσης, να τη δούμε και στην ανάγκη να λειτουργήσει ο άνθρωπος ως παράγοντας συσχέτισης του ποσοτικού με το ποιοτικό.

Δύο παραδείγματα αποδόμησης
1. Ο πύργος της Βαβέλ
Στη Γένεση περιγράφονται οι πρώτες επαφές του Θεού με τον άνθρωπο  -μετά τη δημιουργία του- ως καταστροφικές. Μετά την παράβαση των εντολών του Θεού απο τους πρωτόπλαστους, την εκδίωξή τους απο τον παράδεισο και τη δολοφονία του Άβελ απο τον Κάιν, το παίγνιο της δημιουργίας γιγαντώθηκε διακινδυνευτικά.

Παρά τα όσα τραυματικά συνέβησαν στη σχέση του Θεού με τον άνθρωπο, εκείνοι ξεκίνησαν να φτιάχνουν ένα “πύργο που η κορφή του να φτάνει στους ουρανούς”. Στη Γένεση εμφανίζεται ο Θεός να κατεβαίνει στη Γη για να δει ο ίδιος την πόλη και τον πύργο που έκτιζαν οι άνθρωποι. Εδώ απεικονίζεται η ανθρωπομορφική αναγκαιότητα της άμεσης αντίληψης της εποπτείας του φυσικού για το θείο, το ιερό, το υπερβατικό ή το πνευματικό. Είναι η ίδια ιδιότητα που συναντάμε στους  Νιρμανακάγια, στη Βουδιστική και την Ινδουιστική παράδοση.

Στη Γένεση περιγράφεται πως:
“Κατέβηκε λοιπόν ο Κύριος να δει την πόλη και τον πύργο που έκτιζαν οι άνθρωποι και ο Κύριος είπε: «Τώρα όλοι αυτοί αποτελούν έναν λαό με κοινή γλώσσα και τούτο δω είναι η αρχή των πράξεων τους. Από δω και πέρα τίποτε από όσα σκέφτονται να κάνουν δεν θα τους είναι αδύνατο». Εμπρός λοιπόν, ας κατέβουμε” και ας επιφέρουμε και κει σύγχυση στη γλώσσα τους ώστε να μην καταλαβαίνει ο ένας τη γλώσσα του άλλου”[5]

Εδώ συναντάμε ξανά ένα περίεργο και μυστηριώδη πληθυντικό που υποδηλώνει και κατεύθυνση με το “ας κατέβουμε”. Επίσης, υποδηλώνει δράση με το “ας επιφέρουμε εκεί σύγχυση στη γλώσσα τους ώστε να μην καταλαβαίνει ο ένας τη γλώσσα του άλλου”.

Βλέπουμε τη διάσπαση της γλωσσικής συνοχής ή ομοιοστασίας του ανθρώπου ώστε ο νους να μην μπορεί να υπηρετεί την επιθυμία και η επιθυμία να λειτουργεί σε ένα πεδίο διαίρεσης. Είναι ένα παράδειγμα για το πώς οι αρχές της διαίρεσης, της διάσπασης και της καταστροφής μπορούν να λειτουργήσουν ως θεμελιώδεις εξελικτικές διαδικασίες και ανθρωπολογικές νομοτέλειες.

2. Ο Βισνού και οι φαρισαϊκοί Βραχμάνοι
Μια ανάλογη μυθική προσέγγιση υπάρχει στον Ινδουισμό. Σύμφωνα με το μύθο οι ασκητικές προσπάθειες των Βραχμάνων εστιάστηκαν ολοκληρωτικά στις τελετουργίες και στους τύπους και αγνόησαν το πνεύμα τους. Το αποτέλεσμα ήταν να αποκτήσουν δύναμη αναντίστοιχη με το συνειδησιακό και οντολογικό μέγεθός τους, καθιστώντας αναγκαία την επέμβαση του Θεού. Ο Βισνού έλαβε μια γοητευτική μορφή (Μαγιαμόχα) και εμφανίστηκε στους Βραχμάνους με σκοπό να τους κάνει να αρχίσουν να παραβιάζουν τους κανόνες τους.

Αυτή είναι άλλη μια αναφορά που δείχνει τον Θεό να ενδιαφέρεται για το πνεύμα και όχι για το γράμμα του νόμου.

Η αναγκαιότητα της αποδόμησης προβάλλεται σε πολλές μυθολογίες και μπορεί κανείς να την κατανοήσει ακόμη και με ανθρώπινους όρους. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που θεώρησαν ότι ήταν καταραμένη η ώρα της ανακάλυψης της ατομικής βόμβας. Η “βόμβα” μπορεί να χρησιμοποιήθηκε στα πλαίσια που διαμόρφωσαν οι λογικές ενός ιστορικού λογισμού, εν μέσω μας μεγάλης κρίσης, αλλά η διαρκής “συνοδεία” του πολιτισμού μας -όπως θα έλεγε ο Πολ Λανζεβέν-  από το νετρόνιο, μπορεί να αποδειχθεί πολύ πιο επαχθής υπόθεση από αυτή των ολοκληρωτισμών του Μεσοπολέμου.[6]  

Η πυρηνική βόμβα είναι το τίμημα για μια διαρκή ωρίμανση του ανθρώπινου παράγοντα και ευκαιρία για την απελευθέρωση του από την τάση του για μεγαλοϊδεατισμούς. Έτσι, φτάνουμε ξανά στην εξελικτική αναγκαιότητα της εντροπίας, για να μιλήσουμε με σύγχρονους όρους.

Την εντροπία τη βλέπουμε να λειτουργεί και στον σύγχρονο κόσμο παρά τις δυνατότητες του αντιθέτου. Ανταγωνίζεται την ενθαλπία μέσα στις συνέπειες των πόρων της τεχνολογίας. Το πρόβλημα μας είναι να απομονώσουμε την ελπίδα από το Κουτί της Πανδώρας και να επιστρέψουμε στο δέντρο της ζωής με σύγχρονους Ρουσσωϊκούς όρους.


Αναφορές
:
[1] Ζαν Ζακ Ρουσσώ, “Λόγος για τις Eπιστήμες και τις Tέχνες”, 1750. Ακολουθούν ενδεικτικά αποσπάσματα του Ρουσσώ από το εν λόγω έργο:
«Το φιλοσοφικό ύφος χωρίς σχολαστικότητα, φυσικά λαμβάνοντας υπόψη και τους τρόπους, απέχει εξίσου από την αδεξιότητα των Τευτόνων και την Ιταλική παντομίμα».
«Πριν η τέχνη διαμορφώσει τους τρόπους μας και δασκαλέψει τα πάθη μας να μιλούν μια επιτηδευμένη γλώσσα, οι συμπεριφορές μας ήταν άξεστες αλλά φυσικές, και οι διαφορές στην συμπεριφορά ανήγγειλαν με την πρώτη ματιά διαφορές στον χαρακτήρα. Η ανθρώπινη φύση δεν ήταν θεμελιακά καλύτερη, αλλά οι άνθρωποι έβρισκαν την ασφάλεια τους στην ευκολία με την οποία μπορούσαν να δουν μεταξύ τους να αποφεύγουν πολλές διαφθορές. Την αξία αυτού του πλεονεκτήματος δεν μπορούμε πλέον να την αισθανθούμε».
«Εάν από τύχη μεταξύ των ανθρώπων που έχουν σπάνιο ταλέντο βρεθεί κάποιος που να έχει σταθερή ψυχή και αποφύγει να συμβιβάσει τον εαυτό του με το πνεύμα της εποχής, και διαφθείρει τον εαυτό του με ευτελή έργα, η τύχη του θα είναι δύσκολη! Θα πεθάνει στη φτώχεια και στη λησμονιά
».
[2] Ferguson Niall, “Το Πλέγμα του Πλούτου”, εκδόσεις Ιωλκός, 2008, σελ. 546. Το παρακάτω απόσπασμα του Tocqueville είναι χαρακτηριστικό για το πώς το κράτος πρόνοιας μπορεί να γίνει εργαλείο εξουσίας:
«Ένας αμέτρητος αριθμός ανθρώπων, όλοι ίσοι και όμοιοι, που προσπαθούν αδιάκοπα να εξασφαλίσουν τις ευτελείς κι ασήμαντες χαρές με τις οποίες μπουκώνουν την αδηφάγο ζωή τους. Καθένας ζει μόνος του, καθόλου δε νοιάζεται για τη μοίρα όλων των υπόλοιπων τα παιδιά του και οι στενοί του φίλοι αποτελούν γι’ αυτόν ολόκληρο το ανθρώπινο γένος… Πάνω από αυτή τη ράτσα ανθρώπων στέκει μια τεράστια και προστατευτική δύναμη, η οποία δεσμεύεται να εξασφαλίσει την ικανοποίηση τους και να διαφυλάξει την τύχη τους. Η δύναμη αυτή είναι απόλυτη, ακριβολόγος, αρμονική, προνοητική και ήπια…. Προνοεί για την ασφάλεια τους, προβλέπει τις ανάγκες τους και προσφέρει όσα τους είναι απαραίτητα, διευκολύνει την πραγμάτωση των τέρψεών τους, αντιμετωπίζει τις κυριότερες ανησυχίες τους, κατευθύνει την εργασία τους, ρυθμίζει βάσει κανόνων την προέλευση της περιουσίας, και υποδιαιρεί την κληρονομιά τους τι απομένει εκτός από το να απαλλάσσει όλους αυτούς τους ανθρώπους από τον κόπο της σκέψης και τη σκοτούρα της ζωής; Καθημερινά καθιστά την ελευθερία πράξεων του ανθρώπου λιγότερο χρήσιμη, λιγότερο συχνή … αρχή της ισότητας προετοίμασε τους ανθρώπους γι’ αυτά… Πάντα πίστευα ότι η υποτέλεια μιας αρμονικής, ήρεμης και ήπιας μορφής όπως αυτή που μόλις περιέγραψα μπορούσε εδραιωθεί κάτω από τις φτερούγες της κυριαρχίας του λαού» “Old Regime”, σ.336
[3] Σίγκμουντ Φρόυντ, “Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας”, Επίκουρος εκδόσεις, 1994
[4] Απόσπασμα από τη φράση του Εμμάνουελ Καντ: «Από τόσο στραβό ξύλο, όπως είναι εκείνο από το οποίο έχει γίνει ο άνθρωπος, δεν μπορεί να κατασκευαστεί τίποτα εντελώς ίσιο», Berlin Isaiah, “Το στρεβλό Yλικό της Aνθρωπότητας”, εκδ. Κριτική, σελ. 7
[5] Γεν. Κεφ. 11, χωρ.5,6,7, el.bibles.org 
[6] Γιάννης Ζήσης, Η Βαρβαρότητα της αποσπασματικής σκέψης, solon.org.gr 
 

Το παραπάνω κείμενο αποτελεί το 4ο μέρος του δοκιμίου με τίτλο “Η Συμβολική Ψυχανάλυση – Η Επίκαιρη Αξιοποίηση του Ανθρωπολογικού Μύθου”.
Οι επιμέρους τίτλοι του δοκιμίου είναι:
1. Η Μυθολογία της εντροπίας
2. Μυθολογία και Θεωρία Παιγνίων
3. Το σύνδρομο του Λάμεχ και η επινόηση του νόμου
4. Μυθολογίες αποδόμησης

5. Θεραπεύοντας την τάση για εξουσιαστικότητα
6. Μυθολογία και η αρχή της ηδονής
7. Οι κλίμακες του Αδάμ και της Εύας

Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας

Πίνακας: Gustave Doré από wikipedia