ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΓΙΑ ΕΝΑ ΝΕΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ (του Γιάννη Ζήση)

Πρόλογος

Η μετάβαση από τον Μεσαίωνα στον Διαφωτισμό χαρακτηρίστηκε από τη συντριβή της αίσθησης ασφάλειας που πρόσφερε η Θρησκεία.

Οι θρησκευτικοί πόλεμοι, ο μεγάλος λοιμός που αφάνισε τον πληθυσμό, η εκδίωξη της επιστημονικής σκέψης που αναιρούσε την κυριολεκτική ερμηνεία της Βίβλου, έστρεψαν τον άνθρωπο στην υπόσχεση του Διαφωτισμού για ασφάλεια μέσω της εγγύησης των δικαιωμάτων του, μιας ανεξάρτητης δικαιοσύνης, ενός κράτους πρόνοιας, της μαζικής εκπαίδευσης, κ.λπ.

Ο εκφυλισμός της θρησκείας σε ένα σύστημα υποκριτικής και διεφθαρμένης εξουσίας έφερε τα ζητήματα της οντολογικής ασφάλειας σε ανυποληψία.

Στην εποχή μας, ύστερα από τη μακρά περίοδο που βιώνουμε τον  ιστορικό – υπαρκτό Διαφωτισμό, γίνεται πλέον φανερό και, μάλιστα, από έναν εκπληκτικά αυξανόμενο αριθμό σκεπτόμενων ανθρώπων, ότι η τεχνολογία και η οργάνωση, μόνες τους, όχι μόνο δεν αρκούν να δώσουν απάντηση σε ηθικά και υπαρξιακά ζητήματα, αλλά αδυνατούν να εξασφαλίσουν τη βιωσιμότητα του συστήματος.  Για παράδειγμα, το περιβαλλοντικό πρόβλημα είναι τόσο μεγάλο που δοκιμάζει τη φέρουσα ικανότητα του οικοσυστήματος να συντηρήσει τη ζωή. Η απληστία επανέρχεται με διάφορες μορφές οικονομικού ολοκληρωτισμού, που ήδη δοκιμάζει το “δημοκρατικό” πολίτευμα στη Δύση και επιχειρεί να ανατρέψει όλες τις κατακτήσεις της νεωτερικότητας (συλλογικές συμβάσεις εργασίας, κράτος πρόνοιας, οκτάωρο, μαζική εκπαίδευση, κ.ά.).  Η μεγάλη πρόοδος των κοινωνικών επιστημών έχει φωτίσει τον καθοριστικό ρόλο του ανθρώπινου ψυχισμού σε κάθε απόπειρα εφαρμογής οποιουδήποτε συστήματος ή κοσμοθεωρίας. Το ζήτημα της ικανοποίησης της ανάγκης του ανθρώπου για πνευματική ασφάλεια είναι και πάλι επίκαιρο και συνδέεται με την ικανότητα βιωσιμότητας του πολιτισμού. Οι διαφορετικοί στοχαστές που μνημονεύονται στο άρθρο που ακολουθεί αποτελούν χαρακτηριστικούς εκπροσώπους ενός ρεύματος σκέψης που διαπιστώνει την ανάγκη για έναν νέο συνθετικό –ολιστικό αυτή τη φορά–  Διαφωτισμό. (Συντακτική ομάδα solon.org.gr)

_______________

Το πεδίο της συνείδησης, υπό το φασματικό του εύρος, ως πεδίου αισθαντικότητας, νόησης και ενόρασης, αναδεικνύεται ως το πεδίο της βασικής συμμετοχής του ανθρώπου στο κοινωνικό, ιστορικό και πλανητικό γίγνεσθαι, αλλά, επίσης, και ως το πεδίο της θεμελιώδους ευθύνης, ελευθερίας βούλησης και ερμηνείας ή κατανόησης του ανθρώπου.

Υπό αυτή την έννοια, ο κάθε άνθρωπος είναι υπεύθυνος για αυτά που συμβαίνουν στην κοινωνία του. Αυτή η ευθύνη βαραίνει τόσο τον άνθρωπο – πολίτη, όσο και τον άνθρωπο – “γιόγκι”, όπως έχουμε αναφέρει και στο παρελθόν,[1] με αφορμή κύκλο αντιδικίας που άνοιξε γύρω από την έννοια του “γιόγκι” και του πολίτη του κόσμου, με την απολογητική, από τη μία, εναλλακτικότητα του Άρθουρ Καίστλερ και το βιβλίο του «Κομισάριος και o Γιόγκι»[2] και με την κριτική, από την άλλη, που του άσκησε ο Μερλώ – Ποντύ στο «Ανθρωπισμός και Τρομοκρατία».[3]

Κάθε άνθρωπος, τόσο ως διαμορφωτής των εξελίξεων όσο και ως αντιληπτικός παράγοντας, έχει την ευθύνη της προσέγγισης των πληροφοριών και της βιωματικής και πραξιακής συστημένης αξιοποίησής της. Έχει την ευθύνη της διάκρισης των πληροφοριών μέσα σε στην πληθωρικότητά τους.  Οφείλει να είναι, τελικά, ο αναζητητής της γνώσης, καθώς η γνώση είναι δύναμη όπως έλεγε ο Φραγκίσκος Βάκωνας και όπως είναι ευρύτατα πλέον αποδεκτό ακόμη και με όρους οικονομικούς στη σημερινή οικονομία και κοινωνία της γνώσης.

 

Οικονομικός και κοινωνικός Διαφωτισμός της πληροφορίας

Η πολιτική στρατηγική απέναντι στην αναζήτηση και τη χρήση της γνώσης, είτε με την Καντιανή είτε με την Καρτεσιανή έννοια, είναι καθοριστική για τη μορφή που θα αποκτήσει μια κοινωνία. Αναδεικνύεται ως ο τακτικός συντελεστής όλων των λειτουργιών του ανθρώπου και, συνεπώς, των λειτουργιών του ως καταναλωτή και ρυθμιστή της ζήτησης, ως παράγοντα επιθυμίας και δημιουργικότητας και ως παράγοντα επικοινωνίας, διαλόγου και διαπραγμάτευσης.

Η αναγκαιότητα της γνώσης παρουσιάζεται σε εποχές όπου η ευημερία είναι συγκριτικά ελλειμματική και παρατηρείται μια έντονη κοινωνική ανισότητα. Δηλαδή, η αναγκαιότητα της γνώσης εμφανίζεται έντονα σε εποχές που απαιτείται αναστοχασμός και ανασχεδιασμός τομέων, όπως αυτών της οικονομίας ή της πολιτικής. Υπό αυτή την έννοια, απαιτείται ένας οικονομικός και κοινωνικός Διαφωτισμός. Αντίστοιχα, για να επανέλθουμε στον ρυθμιστικό ρόλο των αξιών κατά Ιβάν Ίλλιτς ή Χένρυ Ντέιβιντ Θορώ, χρειαζόμαστε έναν υπαρξιακό, ψυχολογικό και ανθρωπολογικό Διαφωτισμό. Δεν μπορούμε, επίσης, να παραβλέψουμε το αίτημα του Φόυερμπαχ για μια υπαρξιακή διαύγαση στη σχέση θρησκείας ή πνευματικότητας και ανθρωπολογίας, ούτε το αίτημα πλειάδας στοχαστών όπως οι Σαίρεν Κίρκεγκωρ,  Γουίλλιαμ Τζέημς,  Ανρί Μπεργκσόν,  Έντμουντ Χούσσερλ, Ντεγιάρ ντε Σαρντέν και  Εντγκάρ Μορέν. Όλοι αυτοί οι στοχαστές, που αναφέρουμε ενδεικτικά, και πλειάδα άλλων υπογραμμίζουν την αναγκαιότητα της γνώσης στην κοινωνική και καθημερινή μας λειτουργία υπό υγιείς βάσεις, προσανατολισμένες στην ανάδειξη του Είναι και της απελευθέρωσης από τη καταδυνάστευση του έχεινκαι τη φαντασμαγορία του, όπως θα έλεγε ο Έριχ Φρομ, ο συγγραφέας του “Να Έχεις ή να Είσαι”.[4]

Επίσης, χρειαζόμαστε μια “νέα επιστήμη του ανθρώπου”, όπως επισήμανε ο Τζιαμπατίστα Βίκο,[5] και αναζήτησε σε καθετί στην έμβια πραγματικότητα και πνευματικότητά της ο Γκότφριντ Βίλχελμ Λάϊμπνιτς.

Επίλογος
Όλοι οι άνθρωποι έχουν ανάγκη τόσο της σωματικής, όσο και της πνευματικής – οντολογικής ασφάλειας. Πώς, αλλιώς, θα μπορούσαμε να ελαχιστοποιήσουμε το πεδίο των επινοημένων αναγκών; Σε μια εποχή που ο οικονομικός ολοκληρωτισμός απειλεί όλα τα θετικά του Διαφωτισμού και που ο τρόπος ζωής απειλεί την ίδια τη ζωή, γίνεται ακόμα πιο επιτακτική η ανάγκη για πολίτες που θα είναι πνευματικά ασφαλείς. Μόνο πνευματικά ασφαλείς πολίτες είναι ικανοί να αναλάβουν την ευθύνη της διάκρισης της προβοκατόρικης πληροφορίας, να αναπτύξουν ανοσία απέναντι σε κάθε προσπάθεια διασποράς φόβου και απέναντι στη γιγάντωση των τάσεων της ψυχολογίας της φοβισμένης αγέλης. Μόνο πνευματικά ασφαλείς πολίτες μπορούν να σταματήσουν τα σχέδια της επιβαλλόμενης φτώχειας και της σκλαβιάς από διάφορους τύπους ολοκληρωτισμού. Απάντηση σε αυτά τα σχέδια αποτελεί ένας νέος συνθετικός και ολιστικός Διαφωτισμός που θα αναγνωρίζει στον άνθρωπο τόσο τις βιοτικές, όσο και τις πνευματικές του ανάγκες. 

Αναφορές:
[1] Γιάννης Ζήσης, “Πολίτης ή Γιόγκι;“, solon.org.gr
[2] Καίστλερ, Άρθουρ, “Ο Κομισάριος και ο Γιόγκι”, 1990, εκδ. Κάκτος.
[3] Μερλώ – Ποντύ, Μωρίς, “Ανθρωπισμός και Τρομοκρατία”, 1998, εκδ. Εξάντας.
[4] Φρόμ, Έριχ, “Να Έχεις ή να Είσαι”, 1978, εκδ. Μπουκουμάνης.
[5] Μπερλίν, Ισάια, “Τρεις Κριτικοί του Διαφωτισμού Vico, Hamann, Herder”, 2002, εκδ. Κριτική.

Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας

Ημερομηνία δημοσίευσης: 12 Οκτωβρίου 2012

Φωτό: wikipedia