ΝΑ ΕΧΕΙΣ ή ΝΑ ΕΙΣΑΙ, του Έριχ Φρομ

Ένα μεγάλο μανιφέστο μιας νέας κοινωνικής και ψυχολογικής επανάστασης για να σωθεί ο επαπειλούμενος πλανήτης μας: Να   έχεις  ή να είσαι; Είναι οι σκέψεις μιας ολόκληρης ζωής ενός από τους πιο διεισδυτικούς κοινωνικούς αναλυτές

Το “Να Έχεις ή να Είσαι“ του ψυχολόγου Έριχ Φρόμ είναι σήμερα περισσότερο επίκαιρο από την εποχή που γράφτηκε (1976). Θέμα του είναι το δίλημμα του «να έχεις  ή να είσαι». Το θέμα είναι πάντα επίκαιρο και αφορά όλους τους ανθρώπους και όλα τα πολιτικά ή άλλα συστήματα.

Αν και μπορεί να ακούγεται σε μερικούς ως αφηρημένο στην πραγματικότητα η απάντηση στο δίλλημα καθορίζει την ουσία της καθημερινής ζωής. Η επιλογή του έχειν αποτελεί την  αιτία πίσω από την κοινωνική ανισότητα, τους πολέμους, την εξαθλίωση της πείνας και της καταπάτησης των δικαιωμάτων.

Η χρεωκοπία … της απληστίας
Η πρόκληση του να είσαι δεν αποτελεί ένα τέχνασμα της οικονομικής ελίτ να μας αρπάξει τον πλούτο που παράγουμε. Η επιλογή του να είμαστε και όχι να έχουμε αναφέρεται στην αλλαγή του κινήτρου πίσω από τις πράξεις μας.  Η αναζήτηση –ως αυτοσκοπός- της κατοχής δύναμης, επιρροής και εξουσίας είναι η επιλογή του να «έχεις».  Είναι επίσης η επιλογή του να αφήνουμε τα πάντα στην μηχανή και την τεχνική για να μας απαλλάξει μια για πάντα από την κούραση της σκέψης και της αναζήτησης νοήματος στη ζωή.

Η επιλογή του να «έχουμε» είναι αρχέγονη. Δεν είναι κληρονομιά του ζωικού βασιλείου στο βαθμό, που τα ζώα δεν συσσωρεύουν σαν αυτοσκοπό. Είναι μια στρέβλωση του ανθρώπινου βασιλείου. Είναι μια αρχέγονη εσφαλμένη αντίδραση του νου στην συνειδητή καταγραφή του γεγονότος του αναπόφευκτου του θανάτου. [1] Δεν είναι τυχαίο που στην πλειοψηφία του ο σύγχρονος άνθρωπος εναπόθεσε με ευκολία όλες του τις ελπίδες στην «Μεγάλη Υπόσχεση της Χωρίς Όρια Προόδου» «στην υπόσχεση της κυριαρχίας πάνω στη φύση» και «της υλικής αφθονίας». Όμως «όλο και περισσότεροι άνθρωποι αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι:

• Η χωρίς όρια ικανοποίηση όλων των επιθυμιών δε συνεπάγεται την ευδαιμονία

• Το όνειρο να γίνουμε κύριοι της ζωής μας τέλειωσε όταν αρχίσαμε να συνειδητοποιούμε το γεγονός ότι έχουμε γίνει όλοι γρανάζια της γραφειοκρατικής μηχανής, ότι οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι προτιμήσεις μας κατευθύνονται από την κυβέρνηση και την βιομηχανία, καθώς και από τα ΜΜΕ που βρίσκονται κάτω από τον έλεγχό τους.

• Η οικονομική πρόοδος παρέμεινε περιορισμένη στα πλούσια κράτη και το χάσμα ανάμεσα στα φτωχά και τα πλούσια πλάτυνε ακόμα περισσότερο.

• Η ίδια η τεχνολογική πρόοδος έχει δημιουργήσει κινδύνους οικολογικούς καθώς και πυρηνικού πολέμου»

Ο Έριχ Φρόμ στο βιβλίο του διαχωρίζει την ανάγκη από την απληστία την οποία θεωρεί ως το αίτιο των πολέμων λέγοντας πως:

«όσο ο καθένας θα θέλει να έχει περισσότερα, θα υπάρχουν ταξικοί σχηματισμοί, θα υπάρχει ταξική πάλη και σε παγκόσμια κλίμακα δε θα αποφευχθεί ο παγκόσμιος πόλεμος. Η απληστία και η ειρήνη αλληλοαποκλείονται»

Η απληστία και η επιλογή του έχειν επιβαρύνει τις σχέσεις του ανθρώπου και της φύσης. Αποτέλεσμα της απληστίας είναι ότι «οι σχέσεις των ανθρώπων με την φύση έγιναν εχθρικές». Ξεχάσαμε ότι «ο άνθρωπος δεν είναι ο κύριος των όντων. Ο άνθρωπος είναι ο ποιμήν του Είναι» [2]

Λόγω της τεχνικής προόδου του πολιτισμού όμως η γενίκευση του πνεύματος της απληστίας έχει ως συνέπεια:

«για πρώτη φορά στην ιστορία η φυσική επιβίωση του ανθρώπινου γένους να εξαρτάται άμεσα από μια ριζική αλλαγή του ανθρώπινου συναισθήματος»

Ο Εριχ Φρόμ θεωρεί επίσης την στάση του έχειν ως το αίτιο «για τον επερχόμενο θάνατο του ενστίκτου της επιβίωσης, οι άνθρωποι προτιμούν να δούν την μελλοντική τους καταστροφή παρά να θυσιάσουν αυτά που τώρα έχουν»

Η απελευθέρωση από την απληστία
«Η διαφορά «είναι και έχειν» … είναι μάλλον ανάμεσα σε μια κοινωνία, που το ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται στους ανθρώπους και σε μια άλλη που το ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται ανάμεσα στα πράγματα»

«Για τον Μεγάλο Βασίλειο όπως και για τους άλλους πατέρες της εκκλησίας, σκοπός όλων των υλικών αγαθών είναι να εξυπηρετούν ρτους ανθρώπους. Η ερώτηση που κάνει είναι χαρακτηριστική:

«αυτός που παίρνει ένα ρούχο από κάποιον άλλο λέγεται κλέφτης. Αλλά εκείνος που δε ντύνει το φτωχό, αν και μπορεί –αξίζει άλλο όνομα;»

«Για τον Μαρξ – όπως τουλάχιστο έλεγε ο ίδιος-  ο κομουνισμός δεν ήταν ο τελικός στόχος, αλλά ένα βήμα στην ιστορική εξέλιξη που θα απελευθέρωνε τους ανθρώπους από εκείνες τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που τους απανθρωποποιούν –τους κάνουν δηλαδή δέσμιους των πραγμάτων, των μηχανών και της; Ίδια τους της απληστίας»

«Υπάρχει μια αξιοσημείωτη συγγένεια ανάμεσα στις ιδέες του Βούδα, του Eckhart, του Μαρξ και του Schweitzer: η ριζοσπαστική τους απαίτηση για την εγκατάλειψη της τάσης του έχειν»

Στο τέλος του βιβλίου ο Εριχ Φρόμ περιγράφει αυτό που αποκαλεί ως «Νέο Άνθρωπο» μερικά χαρακτηριστικά του οποίου παραθέτουμε παρακάτω:

• «παραδοχή του γεγονότος ότι κανένας και τίποτα έξω από τον εαυτό του δε μπορεί να δώσει νόημα στη ζωή

• Χαρά που πηγάζει από το συναίσθημα που δοκιμάζει κανείς όταν δίνει και μοιράζεται και όχι όταν αποθηκεύει κι εκμεταλλεύεται

• Αγάπη και σεβασμός για την ζωή σε όλες της τις εκδηλώσεις, που να στηρίζεται στην γνώση ότι τα πράγματα και η εξουσία είναι νεκρά, ενώ η ζωή και καθετί που συντελεί στην ανάπτυξή της είναι ιερά»

Αναφορές
[1] Ζήσης Γιάννης, “Η αναδιάρθρωση του αρχέγονου λάθους“,  2011
«Το βέβαιο του θανάτου προκαλεί πρωταρχικά μια βαθιά μειονεξία. Κατόπιν, η μειονεξία του φόβου του θανάτου απωθείται πολύ περισσότερο από το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Είναι ίσως το «πανάρχαιο συμβάν» του Φρόυντ. Το πρωτόγονο υποκείμενο ως αντανακλαστική αντίδραση στο βίωμα της μειονεξίας -που προκαλεί ο φόβος του θανάτου- δημιουργεί μια τάση διασφάλισης. Αυτή η επιλογή όμως δεν θεραπεύει την μειονεξία. Ως συνέπεια αυτής της ψυχολογικής ανωριμότητας αρχίζει η εποικοδόμηση του φόβου του Θανάτου.
Αυτό το γίγνεσθαι του φόβου του Θανάτου εμμεσοποιεί το φόβο στην προσπάθεια τόσο της απώθησής όσο και της αντικειμενικοποίησής του. Ως αποτέλεσμα ο φόβος έχει σταθερότητα στην ύπαρξή του και έτσι δεν πεθαίνει ο φόβος του Θανάτου, όντας αντικειμενικοποιημένος και όχι σε υποκειμενικότητα.
Οι τάσεις διασφάλισης οδηγούν στην αναζήτηση του είδους, στη συλλογική άμυνα και στην τεχνηματική κατασκευή του περιβάλλοντος. Φτάνουμε στην κοινωνική θεσμοποίηση της μειονεξίας και της όχι ψυχολογικής άμυνας. Επειδή ψυχολογικά δεν μπορεί να αναιρέσει το φόβο και τον Θάνατο, επιδιώκει την κοινωνική αναίρεση»

[2] Heidegger Martin, 1987, “Επιστολή για τον Aνθρωπισμό”, Εκδ. Ροές, σελ. 117

_____________

Συγγραφέας: Έριχ Φρομ 
Εκδότης: ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗΣ
Μεταφραστής: Ελένη Τζελέπογλου 
Αριθμός σελίδων: 263

 

Επιμέλεια: Αλέξανδρος Μπέλεσης
Μέλος της Μ.Κ.Ο. Σόλων
info@solon.org.gr

25 Μαΐου 2011