Τόσο η θεωρία των «ελεύθερων αγορών» όσο και του Μαρξισμού εξιδανίκευσαν την πλευρά πάνω στην οποία έδωσαν έμφαση. Παραγνώρισαν το γεγονός ότι η θεωρία τους για να σταθεί και να λειτουργήσει έπρεπε να λάβει υπόψιν τον ανθρώπινο ψυχισμό στο σύνολό του.
Η εξιδανίκευση στη θεωρία των «ελεύθερων αγορών»
Το πρώτο –χρονολογικά– θεμελιώδες λάθος ανήκει στον Άνταμ Σμιθ. Η θεωρία του «αόρατου χεριού» συνέβαλε στον εξωραϊσμό ενός αυτοματοποιημένου συστήματος οικονομίας. Υιοθέτησε ουτοπικές προϋποθέσεις για την ομαλή λειτουργία του συστήματος της αγοράς· έθεσε ως δεδομένο πως ο ανταγωνισμός της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, μέσα από το κίνητρο της ιδιοτέλειας και όλες τις στρατηγικές τεχνικές της, είναι ικανός να εξασφαλίσει το καλό ως ένα «αόρατο χέρι».[1] Σε αυτό το σημείο υπάρχει μια εξιδανίκευση, μια αυταπάτη, μια τάση της θεωρίας για ολοκλήρωση, ήγουν ένας ολοκληρωτισμός. Αυτός ο ολοκληρωτισμός έχει ένα τεράστιο πολιτικό, ιστορικό και πολιτισμικό κόστος και συνοδοιπορεί με αυτούς που συνεργούν για τη διατήρηση ενός συστήματος που μόνο κατ’ ευφημισμόν είναι της «ελεύθερης αγοράς».
Πραγματική ελεύθερη αγορά δεν υπήρξε ποτέ και δεν έχουν υπάρξει, μέχρι στιγμής, οι δυνατότητες και οι προϋποθέσεις που θα επέτρεπαν και θα υποστήριζαν τη δημιουργία και λειτουργία ενός τέτοιου συστήματος. Αυτό που υπήρχε ήταν μια φεουδαρχική αφετηρία και μια εμπορική και βιομηχανική νομενκλατούρα πλούτου, μια αργόσχολη τάξη[2] κατ’ ουσίαν, η οποία είχε θεσμική, ιδιοκτησιακή και επιχειρηματική προνομιακότητα. Η νομενκλατούρα του πλούτου αξιοποίησε καθοριστικά την προνομιακότητα που της επέτρεπε η ισχύς της, “φυλακίζοντας” την κυκλοφορία των αγαθών[3] στα όρια των συμφερόντων της, εξαγοράζοντας πολιτικούς, κράτη και κοινωνικές ομάδες, ακόμη και από τον αντίθετό της χώρο.
Έχουμε να κάνουμε, λοιπόν, με μια ελλειμματική θεωρία από την αφετηρία της, με έναν εσωτερικό ολοκληρωτισμό, που αναγνώρισε τη μία μόνο πλευρά της πραγματικότητας, παρά τις όποιες κριτικές παρατηρήσεις μπορεί να έκανε ο δημιουργός της, ερχόμενος τίμια σε επαφή με αυτήν την πλευρά της πραγματικότητας.
Ο ανθρωπολογικός παράγοντας
Όπως κάθε ρεύμα σκέψης, έτσι και αυτό του δόγματος των ελεύθερων αγορών συνάντησε τα εμπόδια και τους περιορισμούς του στο πεδίο της πράξης και της εφαρμογής. Η πολιτική αναδιανομής του πλούτου μέσα από θεσμούς – όπως το φορολογικό σύστημα, οι φορολογικές δαπάνες, οι διαδικασίες μεταρρύθμισης και αναδιάρθρωσης – παγιδευόταν συνεχώς από την οξύτητα μιας αντιδικίας και από το ανθρωπολογικό έλλειμμα των αναδυόμενων πλουσίων, των αναδυόμενων κοινωνικών στρωμάτων και τάξεων, που, δυστυχώς, έθεταν ως πρωτεύουσα αρχή όλων την αγάπη του χρήματος και της εξουσίας που η απόκτησή του συνεπάγεται.
Είναι ο ίδιος ανθρωπολογικός παράγοντας που ώθησε την καταπιεσμένη Ιταλία, αμέσως μετά την απελευθέρωσή της, να ξεχάσει την εμπειρία του ανελεύθερου και να βιαστεί να ανακηρύξει το δικό της mare nostrum.
Από αυτόν τον ανθρωπολογικό παράγοντα δημιουργούνται τα προβλήματα. Η αγνόηση του ανθρωπολογικού υποβάθρου, από οποιαδήποτε θεωρία, αποδεικνύεται θεμελιώδες έλλειμμά της, γιατί αποκλείει από τον ορίζοντά της ένα, πραγματικά, προοδευτικό και βιώσιμο σχέδιο. Όπου συναντάται η άγνοια του ανθρωπολογικού παράγοντα, αναπτύσσονται εξιδανικεύσεις και ο φρούδος κριτικός ριζοσπαστισμός ή ναρκισσισμός.
Η εξιδανίκευση στη μαρξιστική θεωρία
Η αγνόηση του ανθρωπολογικού παράγοντα ήταν η αιτία που το πρώτο κύμα της οικονομικής αλλαγής της μπολσεβίκικης επανάστασης απέτυχε και που, αναγκαστικά, ακολουθήθηκε από τη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ), με τη συνηγορία του μεγάλου εμπνευστή της επανάστασης, Λένιν.
Έτσι, φτάνουμε στη μαρξιστική σοσιαλιστική θεωρία, η οποία αναγκάστηκε να κάνει και αυτή μια εξιδανίκευση, στην προσπάθειά της να αποκτήσει πειστικότητα. Παραγνώρισε τον ρόλο του ανθρώπινου ψυχισμού και τη σχέση του με την ανταγωνιστικότητα και τη βαθιά εδραιωμένη τάση του ανθρώπου για ιδιωτικότητα και πλούτο. Δεν εξέτασε το ανθρωπολογικό, ψυχολογικό και πολιτισμικό βάθος των συστημάτων που προσπάθησε να ανατρέψει. Επικέντρωσε τη δυναμική της στην πλήρη ανατροπή του θεσμού της ιδιοκτησίας, ως πρωταρχικό μέσο διάσπασης της συνοχής των δύο κυρίαρχων τάξεων, που, κατά τη γνώμη της, ανακύκλωναν το οικονομικό σύστημα. Τις δύο αυτές τάξεις αποτελούσαν:
α. οι μικρομεσαίοι, οι μικροαστοί, οι αλλοτριωμένοι, με τους οποίους αργότερα, κατά τη Ρώσικη Επανάσταση, έπρεπε να συνυπάρξουν επί μακρόν και υπό ορισμένους ελεγχόμενους όρους και οι αγρότες, και
β. οι πολύ ισχυροί πλούσιοι, οι οποίοι έθεταν το κύριο θέμα. Αυτοί αποτελούσαν το κύριο πατερναλιστικό, στρατηγικό διαμορφωτή του παιχνιδιού, ορίζοντας τους κανόνες. Την κατάσταση αυτή στήριζαν όλοι όσοι συναινούσαν –ως «βολεμένοι»– στο σύστημα, στη δική τους κλίμακα, ή όσοι προσδοκούσαν να έχουν ανοικτό τον ορίζοντα της οικονομικής και κοινωνικής ιεραρχίας και να εισχωρήσουν στη δική τους ελίτ, αλλά και εκείνοι που συναλλάσσονταν μέσα από την ονειρικότητα της επιθυμίας τους αλλά και μέσα από τις βιοτικές επιχειρηματικές τους δυνατότητες και διασφαλισμένες περιουσίες τους.
Και το δεύτερο αυτό δόγμα παγιδεύτηκε στη δική του θεωρητική εξιδανίκευση και μετεξελίχθηκε σε ολοκληρωτισμό, καθώς δεν μπόρεσε να σταθεί ανεπηρέαστο από τον ανθρωπολογικό ναρκισσισμό. Μπορεί, μεν, να έγινε πολιτικός μοχλός αλλαγών και συμπλήρωσης των εξελίξεων των συστημάτων, όμως αυτό μπορεί να το πει κανείς –υπό ορισμένους όρους– και για τον «πλούτο των Εθνών» του Άνταμ Σμιθ.
Δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε τη σημασία της κριτικής προσέγγισης του έργου «Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός» του Polanyi.[4] Αντιστοίχως, πρέπει να αντιληφθούμε τους προβληματισμούς πίσω από τον διάλογο γύρω από τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του Μαρξισμού και τη συμβολή του στον ανθρώπινο πολιτισμό. Μπορούμε να δούμε αυτήν την πορεία στωικά αποτυπωμένη τόσο σε οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές αποτυχίες, όσο και σε κάποιες σοβαρές επιτυχίες. Μπορούμε, λοιπόν, να αναγνωρίσουμε στον Μαρξισμό έναν ρόλο συμπληρωματικής εξισορρόπησης, ο οποίος όμως υπηρετείτο υπό όρους αντιδικίας, ισχύος και συμφέροντος. Τονίστηκε η διαφθορά της εξουσίας υπό τους όρους μιας νομενκλατούρας που κατείχε την εξουσία και η οποία είχε μεταφέρει το πεδίο εξουσίας της από τον οικονομικό κύκλο υπεραξίας στην πολιτική και την επικοινωνιακή υπεραξία. Είχε, επιπλέον, λειτουργήσει και ως κάτοχος της συλλογικής περιουσίας και, δεδομένης της πολιτικής προσβασιμότητάς της, ως διαμεσολαβητής, ως αντιπρόσωπος της συλλογικότητας – και αυτό υπήρξε μια μορφή θεμελιώδους ολοκληρωτισμού.[5]
Συμπέρασμα
Η μαρξιστική θεωρία παραγνώρισε το γεγονός ότι ο άνθρωπος –στο σημερινό σημείο εξέλιξής του– για να εργαστεί αποδοτικά χρειάζεται το κέντρισμα της αρχής της ανταγωνιστικότητας. Η θεωρία των «ελεύθερων αγορών», από την άλλη, παραγνώρισε τις νεοπλασματικές τάσεις της απληστίας, περιφρονώντας έτσι το γεγονός ότι για να αποδώσει η ανταγωνιστικότητα χρειάζεται τη θεσμική κρατική ρύθμισή της, η οποία θα προστατεύει τα κοινά αγαθά και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό.
Ο υπαρκτός σοσιαλισμός, περιφρονώντας την αξία της αρχής της ανταγωνιστικότητας, δεν μπόρεσε να δώσει επαρκή κίνητρα για αποδοτική εργασία στον ανθρώπινο ψυχισμό και δεν άντεξε τον οικονομικό και εξοπλιστικό ανταγωνισμό που του επέβαλε η Δύση.
Οι «υπαρκτές» ελεύθερες αγορές δεν μπόρεσαν να «αυτορρυθμιστούν» και η ανεξέλεγκτη τάση για απληστία εκτροχίασε την παγκόσμια οικονομία με τα γνωστά αποτελέσματα που βιώνουμε μετά την κρίση των χρηματιστηρίων του 2008.
Τέλος, και στις δύο περιπτώσεις, η επιχειρούμενη εξιδανίκευση δεν κατάφερε να κρύψει το έλλειμμα ολοκλήρωσης που δημιουργούσε η παραγνώριση της σημασίας του ανθρώπινου παράγοντα για τη βιωσιμότητά τους.
Αναφορές
[1] Ζήσης, Γιάννης, OIΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
[2] Βέμπλεν, Θορστάιν, “Η θεωρία της αργόσχολης τάξης”, εκδ. Κάλβος, 1982
[3] Ζήσης, Γιάννης, ΑΝΑΔΙΑΝΟΜΗ ΠΟΡΩΝ: ΟΥΤΟΠΙΑ ‘Η ΩΡΙΜΗ ΑΠΑΙΤΗΣΗ
[4] Πανταζής, Απόστολος, O “IΣΤΟΡΙΚΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟΣ” ΤΟΥ ΚΑRL POLANYI
[5] Μουτσοπούλου, Ιωάννα, ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (Β’ Μέρος) : ΚΡΑΤΟΣ ΛΙΓΩΝ Η’ ΚΡΑΤΟΣ ΟΛΩΝ;
Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας
Πρώτη δημοσίευση: 10 Ιανουαρίου 2011
Φωτό: commons.wikimedia.org
