Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ (του Γιάννη Ζήση)
Οι θρησκείες και οι μεγάλες ηθικές φιλοσοφίες αγωνίστηκαν –όσο διατηρούσαν την ιδρυτική τους αγνότητα- να πείσουν τον άνθρωπο ότι:
Α. οι πραγματικές ανάγκες του καλύπτονται από λίγα υλικά αγαθά,
Β. η παραίτησή του από τον κόσμο της επιθυμίας θα τον απελευθέρωνε πνευματικά.
Υπήρξαν μάλιστα και επιτυχή παραδείγματα ανθρώπων του πεδίου της δράσης που διακατέχοντο από μια ανάλογη συνειδητότητα. Παρόλη την ύπαρξη αυτών των παραδειγμάτων και παρά το γεγονός ότι ο άνθρωπος πέρασε επανειλημμένως από περιόδους στερήσεων και απαγορεύσεων -σε ένα βαθμό παράλογη- δεν σημειώθηκε σε μεγάλη κλίμακα κάποια πνευματική μετατόπιση του επίκεντρου της ζωής του καθημερινού ανθρώπου.
Παρά την ιδρυτική καθαρότητα του μηνύματος των θρησκειών και των φιλοσοφιών -που έδιναν έμφαση στην πνευματική διάσταση του όντος αρχίζοντας από τον Ινδουισμό χρονολογικά και φτάνοντας μέχρι τον Ισλαμισμό- όσο κυλούσε ο χρόνος οι θρησκείες κυριαρχούνταν από ένα πνεύμα επέκτασης, υλισμού, έμφασης στην καλαισθησία και πολυτέλεια των ναών τους, εξωτερικής μαχητικότητας και εγκατάλειψης της εσωτερικότητάς τους.
Η πολιτική και η οικονομία αναπτύχθηκαν ευθέως ανάλογα με το αντικείμενό τους, που ήταν η εξουσία και το χρήμα, και αποτέλεσαν τα πραγματικά πεδία διαμόρφωσης των ανθρώπινων σχέσεων και συστημάτων. Ακόμη και όταν αυτά τα συστήματα και οι σχέσεις αναφερόντουσαν στο πνεύμα και στον Θεό, η διανόησή τους δεν ήταν τίποτε άλλο από μια ισχυρογνωμοσύνη, μια δογματικότητα που καθιστούσε αδύνατη την έκφραση των αρχικών θεμελιωδών στοχασμών και ιδιοτήτων όπως είναι η αγάπη, ενώ συμμετείχε ενεργά στις έριδες των συμφερόντων για τη μάχη στην εξουσία.
Ο άνθρωπος του κόσμου τούτου παρέμεινε άνθρωπος του κόσμου τούτου. Έναντι των δεχθέντων τη διδασκαλία ή την ευεργεσία ή τη θεραπεία υπερίσχυσε η βαθύτερη ανίατη όψη της συνείδησης, το «στρεβλό υλικό», το «καταραμένο απόθεμα»[1], αυτό που περιγράφει ως καθήλωση στη βιωματική συνήθεια, στον οίκο της κρίσης ο Όσκαρ Ουάϊλντ.
Για τη διαιώνιση της αλλοτρίωσης από την επιθυμία
Το πνεύμα του ανθρώπου στάθηκε θεμελιωδώς αμήχανο μπροστά στις δυνατότητες και στις βαθμίδες ελευθερίας του ανθρώπου. Η ελευθερία του ανθρώπου αλλοτριώνεται συνεχώς από την επιθυμία και από τα είδωλά της, φράζοντας τον δρόμο της καλής θέλησης και της θέλησης για το καλό.
Η θεραπεία που πρόσφεραν οι θρησκείες στον άνθρωπο δεν μπόρεσε να διεισδύσει στο πεδίο των αιτίων της ηθικής «ασθένειάς» του, παρ’ όλες τις υποσχέσεις των ιερατείων. Μόνο μεμονωμένοι άνθρωποι ή μικρές ομάδες ανταποκρίθηκαν και αυτοί υπό περιορισμένη δυναμική ανταπόκρισης.
Έτσι, το νέο που εισήχθη έγινε και αυτό αφετηρία για περισσότερη βαρβαρότητα. Έτσι έγιναν οι σφαγές των Χαναναίων, οι διωγμοί των Χριστιανών, οι διωγμοί των εθνικών, οι Σταυροφορίες και η Ιερά Εξέταση, τα Συγχωροχάρτια με όλη τη αυθεντία την Παπική, Πατριαρχική και Συνοδική, έγιναν οι αποικιοκρατίες και το δουλεμπόριο, οι πόλεμοι μεταξύ των κρατών, η ευλογία των όπλων, η «ιεροποίηση» της αμάθειας και της άγνοιας και ο τελετουργικός εξιλασμός για το κενό ψυχής. Έτσι συνεχίστηκε η δυνάστευση των γυναικών, ο διωγμός της φύσης -στον άνθρωπο και στο περιβάλλον- και ο διωγμός του πνεύματος στον άνθρωπο και στο σύμπαν. Έτσι αναπαράχθηκε η αμοιβαία εχθρότητα, το μίσος, η εικόνα του εχθρού και ο ενοχλημένος ναρκισσισμός.
Για την ελευθερία από τις τροποποιήσεις του νου
Δεν θα είχε κυριαρχήσει τίποτε από αυτά εάν η ανθρωπότητα είχε δώσει ενδιαφέρον να κατανοήσει το γεγονός των κοινών εννοιών που βρίσκεται πίσω από την παγκόσμια και διαπολιτισμική μορφική – γλωσσική διαφοροποίησή τους και εάν είχε ασκήσει την «απομονωμένη ενότητα” και την“ελευθερία από τις τροποποιήσεις του νου» φτάνοντας στην ειρήνη που υπερβαίνει τη νόηση. Θα είχε αναιρέσει τα αίτια των διωγμών, εάν απελευθερωνόταν από τους περιορισμούς της υπερβολικής έμφασης στις δυνάμεις της αναλυτικής σκέψης, μέσω του Σαμάντι και της μακαριότητας ή της νιρβάνας και του Σατόρι.
Ήταν ελάχιστοι αυτοί που προσπάθησαν να δείξουν την κοινότητα του δρόμου για το πνεύμα και τον Θεό και την κοινότητα της ψυχής του ανθρώπου, τον «εν ημίν Χριστό». Ελάχιστοι ήταν αυτοί που έμειναν στην ιστορία και ενίοτε διώχτηκαν, όπως ο Καμπίρ, ή ο Ρούμι ή ο Ραμακρίσνα. Κάποιοι τόλμησαν να μελετήσουν στοχαστικά ο ένας τις απόψεις του άλλου. Στην αρχή αυτό ήταν πιο εύκολο και δεν είναι τυχαίο ότι υπήρξαν μεγάλα πνεύματα όπως ο Ωριγένης ή ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς στον Χριστιανισμό ή αντίστοιχα σε άλλες θρησκείες.
Η αίσθηση της υπεροχής όμως βασίλευε και η αίσθηση του ανταλλάγματος για το επέκεινα υπερέβαινε τη δικαιϊκή ενάργεια του πνεύματος, την ψυχή του ανθρώπου και το πνεύμα του. Ήταν γεμάτη από εξιλαστικές πρακτικές και συναλλαγές εξιδανίκευσης, ωραιοποίησης.
Στην εποχή μας οι θρησκείες και οι θρησκευόμενοι άνθρωποι είναι περισσότερο γυμνοί γιατί τα γεγονότα κραυγάζουν περισσότερο έντονα. Η προσέγγιση της ιστορικής μεσσιανικότητας είναι φανερό ότι είναι παγιδευμένη σε μια αναζήτηση κοσμικών προνομίων. Έτσι λοιπόν μένει η εσωτερική παρουσία που τόσο προνοητικά έχει επικληθεί πχ ως εν ημίν Χριστός.
Τα δεινά της ιστορίας που έχουν σωρευτεί είναι πάμπολλα και αμφίπλευρα. Ταυτόχρονα, η σκέψη έχει γίνει δυνατή και προσβάσιμη ως πληροφορία στον καθένα. Το πεδίο ευθύνης του ανθρώπου έχει μεγαλώσει.
Είναι πια καιρός για τον καθέναν να σταθεί στον θάλαμο των συλλογισμών και να σκεφτεί με ένα νέο τρόπο στο σπήλαιο της καρδιάς του, να γεννηθεί άνωθεν δηλαδή να δει αξίες επέκεινα.
Ας ξανάρθουμε στους φιλοσόφους που τόσο επίμονα δούλεψαν αυτό το πρόβλημα της αλλοτρίωσης του ανθρώπου και την εσωτερική διάσταση της ύπαρξης του φτάνοντας ως τον Κίρκεγκαρντ οι οποίοι ανέδειξαν το πρόβλημα της οντοποίησης του ανθρώπου. Αυτό το θέμα εστιάζεται στην ικανότητά του να στοχαστεί -απελευθερωμένα από τον καθημερινό αισθησιασμό- και κυρίως να αντιληφθεί την κενότητα, την παροδικότητα και τη ματαιοδοξία της ζωής του, όταν αυτή ρυθμίζεται από «αυτονόητα» θέσφατα της μαζικής κοινωνίας και τους «θεατρικούς» κοινωνικούς ρόλους-αυτοσκοπούς που τον ξεγελάνε όπως στις περιπλανήσεις της λήθης του Οδυσσέα στον δρόμο του για την Ιθάκη.
Ο άνθρωπος για να γίνει ελεύθερος θα χρειαστεί τη δική του Βηθλεέμ με τον λίγο άρτο, με τη φτωχικότητα μέσα στην οποία μπορεί να υπάρξει το μέγιστο της οντότητας. Σε αυτό θα μπορούσαν να συνηγορήσουν οι γνώστες της θεατρικής σοφίας όπως ο Στανισλάφσκι και ο Ταρκόφσκι. Μέσα σε αυτή τη φτωχικότητα υπάρχει μια νέα οντοποίηση του ως εσωτερικότητα, ως η πλήρης έξοδός του από την τόσο αγαστή αρμοστεία με τη θέρμη της ζωικότητας, η οποία λειτουργεί ως παρηγοριά.
Η ανωνυμία της οντοποίησης λειτουργεί ως ταπεινότητα και αμοιβαιότητα μαζί με τον μακρόκοσμο που εστιάζεται μέσα μας εν είδει φωτός, εν είδει άστρου, βλέποντας το άστρο του να λάμπει και με τους εκπροσώπους της διορατικότητας του υπερβατικού -τους μάγους- στο περιθώριο μιας αυτοκρατορίας, στο ακρότατο σημείο, στην ανωνυμία, όπου θα κινηθεί μέσα μας το μέγιστο και από τότε πια θα είμαστε άλλοι άνθρωποι. Μπαίνουμε σε μια καθεαυτό ανθρωπολογική εξέλιξη.
Αυτό εξάλλου επεδίωκαν και τα αρχαία μυστήρια ή μυήσεις μέσα από τη σκηνοθετική δραματικότητα. Αυτό επεδίωκαν και οι θρησκευτικές λειτουργίες όμως αυτό δεν συμβαίνει παρά μόνο σε αυτούς που βιώνουν έτσι. Για όλους τους άλλους είναι μια θεατρική παράσταση, μια μίμηση χωρίς βίωση. Μετά τη νέα γένεση, η σωματικότητα θα συνοδοιπορεί με ένα αχειροποίητο σώμα δόξας, με μια οντότητα που έχει γεννηθεί από πνεύμα, πυρ και ύδωρ.
Για τη δυνατότητα μεταβίβασης της εμπειρίας της σοφίας
Όλοι οι φιλόσοφοι επεδίωκαν να αναδείξουν τη φιλοσοφικότητα του ανθρώπου κάνοντας τον βίο φιλοσοφικό. Αυτό, αποδείχθηκε ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα, παρά τη διεξοδικότητα τους σε επίπεδο έκφρασης, περιγραφής και επικοινωνίας. Αυτό μας θυμίζει τον Όσκαρ Ουάϊλντ ο οποίος είπε για τη δυσκολία διδαχής-μετάδοσης της ωριμότητας της συνείδησης από έναν άνθρωπο σε έναν άλλο ότι: «Η εκπαίδευση είναι ένα θαυμαστό πράγμα, αλλά είναι καλό να θυμόμαστε καμιά φορά πως τίποτα που αξίζει να γνωρίσει κανείς δεν μπορεί να διδαχθεί» [2]
Δεν υπάρχει δυνατότητα πραγματικής μεταβίβασης της εμπειρίας. Η εμπειρία πρέπει να είναι εσωτερική και ταυτόχρονα βέβαια όχι χωριστική. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι αναδεικνύουν αυτή τη δυναμική της καθολικότητας του όντος του Είναι. Στην ουσία, στον βίο αναδεικνύεται ένα πνεύμα ομαδικότητας παρά την υποκειμενικότητα της εμπειρίας.
Ο δρόμος της επιστροφής στην Ιθάκη δεν διαφοροποιείται παρά σε ένα μικρό του εύρος, ενώ το κύριο συμβολικό χαρακτηριστικό του είναι διαρκές. Εκ των υστέρων, οι Άθλοι του Ηρακλή και το ταξίδι του Οδυσσέα κατανοούνται ως συμβολικοί. Εκ των υστέρων κατανοούνται οι βιογραφικές αναφορές των ιδρυτών των θρησκειών ή οι σκηνικές όψεις των μυστηρίων και των μυήσεων.
Είναι δηλωτικός ο πρώτος πειρασμός του Χριστού στην έρημο όπως και η πρώτη απάντηση στην οριογραμμή της νέας διαδικασίας ανθρωπολογικής εξέλιξης ή μύησης. Έχει γραφτεί ότι ο άνθρωπος δεν ζει μόνο με άρτο αλλά και με τον λόγο του Θεού, πράγμα που υποδηλώνει την αναγκαιότητα του φιλοσοφικού βίου. Όσο περισσότερο αναπτύσσεται ο φιλοσοφικός βίος τόσο λιγότερα τα προβλήματα στον φυσικό βιοτικό κύκλο. Περιορίζεται η αντιδικία και ο ανταγωνισμός και αυξάνεται ο μερισμός. [3]
Μπορούμε πραγματικά να συνδυάσουμε τον λόγο και την τροφή όπως στον Μυστικό Δείπνο. Αυτό είναι το βασικό αίτημα των φιλοσόφων και το συμβολικό περιεχόμενο του φιλοσοφικού Συμποσίου. Το τέλος αυτής της αλλοτρίωσης ή της ενσωμάτωσης του ανθρώπου στην ζωικότητα -με όρους μάλιστα στρέβλωσης και επιδείνωσης που στοιχειώνεται στο σώμα- το μαγεύει σε είδωλα και παραισθήσεις.
Στον οίκο του άρτου λοιπόν ή στο σώμα αναδεικνύεται η εσωτερικότητα, η ιερότητα, η υπερβατικότητα και η οντότητα και δεν χάνεται στη βιοτική και τη θεατρική τραγικότητα. Ο άνθρωπος παύει να είναι ο διαφθορέας του Σόρεν Κίρκεγκαρντ και γίνεται ο στοχαστής και ο κοινωνός, γίνεται ο υπαρξιακά τεταμένος άνθρωπος του Κάφκα. Γίνεται ο ενατενιστής του απείρου και του Είναι. Μετά, σαν τον «πλούσιο νέο», πρέπει να περάσει και στο πεδίο της πράξης, στον μερισμό. Η θεωρία πρέπει να είναι βιωματική και διαπνεούμενη από καλή θέληση προς τη διαφορετικότητα και την ετερότητα.
Η μετουσίωση του ανθρωπολογικού αποτυπώματος
Αφού πια ο άνθρωπος αποκτήσει εσωτερικότητα, πρέπει υπό όρους ισοζυγίου, αιτιατότητας και εμπράγματης μετάνοιας, να καθαρίσει τους Στάβλους του. Αυτό το περιβαλλοντικό αποτύπωμα, -υπό τη συμβολική έννοια- και το ψυχολογικό αποτύπωμα πρέπει να το μηδενίσει. Το βάδισμά του πρέπει να αποκτήσει τη χάρη της μηδενικής βαρύτητας. Στο ψυχολογικό και το κοινωνικό του βάδισμα να μπορεί να φαίνεται η όψη του αχειροποίητου σώματος και αυτό απαιτεί και τον οικονομικό μερισμό [4] και τη συμμετοχή στην πόλη.
Το Μυστικό Δείπνο είναι το πνεύμα της πόλης, η θέαση της πόλης που είναι τετράγωνη αλλά είναι και η άγια πόλη είναι η οδός που ενώνει την πόλη με την θεότητα ή το είναι, την πόλη με το πνεύμα.
Και εδώ υπήρξαν μεγάλα ιδεολογικά πολιτικοοικονομικά ρεύματα -όπως του φιλελευθερισμού, του σοσιαλισμού, ή του κοινοβουλευτισμού- με κατεύθυνση τη δημοκρατία. Παρόλα αυτά είδαμε την αδυναμία του ανθρώπινου παράγοντα να βρεθεί -και στο ένα σύστημα και στο άλλο- στην κατάλληλη θέση με την κατάλληλη δυναμική. Ο ανθρώπινος παράγοντας απέτυχε να εκφράσει τις ιδέες της ελευθερίας και της αδελφοσύνης που βρίσκονταν πίσω από τις θεωρίες. Λειτούργησε καταχρηστικά και προς τη μία και προς την άλλη κατεύθυνση. Γι΄ αυτό απαιτείται η εσωτερική οντοποίηση, για να πραγματωθεί η επαγγελία. Το βασίλειο του Θεού είναι τελικά μέσα μας και για αυτό τον λόγο.
Δεν χρειαζόμαστε λοιπόν μόνο έναν νέο συλλογισμό -που πρέπει να μπούμε σε αυτόν μέσα από τον θάλαμο του συλλογισμού- αλλά χρειαζόμαστε και μια κάθαρση. Αυτό υποδεικνυόταν στις αρχαίες τελετές και στην αδιάσειστη διάσημη περιγραφή της Βίβλου για τον Ιωάννη τον Βαπτιστή και για τη Βάπτιση του Χριστού, όπου και πάλι μας ακολουθεί μια δοκιμασία αλήθειας, ακολουθούν πειρασμοί και είναι πνευματικοί πειρασμοί.
Πώς τοποθετείται κανείς απέναντι στη φύση; Η αναγνώριση του Λόγου υποδηλώνει την αναγνώριση του πνεύματος στη φύση και στη δημιουργική διαδικασία και την εξέλιξη. Πώς τοποθετείται επίσης απέναντι στις πόλεις και στην εξουσία.
Πόσο τον έλκει και πώς τοποθετείται κανείς στην ιεραρχικότητα και στην αναγνώριση της ταυτότητας αν θέλει να τη μετατρέψει σε εξουσία και πνευματική πρόκληση, προκλητικότητα.
Απέναντι λοιπόν στη φύση, στο ιερό και στις πόλεις του κόσμου, στο βασίλειο του κόσμου τούτου τοποθετείται το πνεύμα.
Η εξάλειψη του αρνητικού αποτυπώματός μας
Το ενδιαφέρον είναι ότι πλείστες όσες θρησκείες -όπως ο Βουδισμός- μας έχουν διδάξει για την αιτία του πόνου και όμως εμείς έχουμε αστοχήσει να σταθούμε με βάση αυτή την εύλογη αλήθεια της διδασκαλίας τους που την έχουν συμμεριστεί και φιλοσοφικά ρεύματα. Αυτό είναι άλλη μια ένδειξη από την οποία προκύπτει ότι απαιτείται περισσότερη προσπάθεια όχι πια για να πειστούμε -γιατί έχουμε πειστεί και βλέπουμε με άλλο τρόπο- αλλά γιατί πρέπει να εξαλείψουμε το αποτύπωμα του παρελθόντος μας, το αιτιατό μας.
Συμπέρασμα
Πρέπει να δεχτούμε εκείνες τις διαδικασίες και εκείνη τη διαβίωση με την αναγκαία παραδειγματικότητα, θυσιαστικότητα και αιτιώδη εναρμόνιση και προσαρμογή, που θα μας επιτρέψει να εξαλείψουμε το αρνητικό αποτύπωμα του παρελθόντος.
Μόνο τότε μπορούμε να σταθούμε ξανά σαν παιδιά, με την ευκαιρία και την προσωπική επανεκκίνησης της εξέλιξής μας σε νέο ουρανό και νέα γη. Μόνο τότε απελευθερωνόμαστε από τις ταυτίσεις του προσωπείου και γινόμαστε ικανοί να συνθέσουμε την λογοϊκή ή δικαιϊκή ενάργεια, ελευθερία και θέληση, έχοντας εκφράσει αγάπη και νοημοσύνη.
Η εποχή των ιδεών και των ιδανικών θα είναι τότε περισσότερο προσβάσιμη στωικά και ψυχολογικά. Το πνεύμα της ομαδικότητας και η διαισθητική διάκριση, ενόραση και αντίληψη θα καταστήσουν πολύ περισσότερο εκφραστικές μορφές του Είναι και του πνεύματος στις καθημερινές σχέσεις, ενώ ταυτόχρονα θα ανοίξουν νέους πνευματικούς ορίζοντες. Δεν θα χρειάζεται επίσης η υπερβολή της οργάνωσης για να εξυπηρετηθεί η αρμονικότητα και ο δικαιϊκός χαρακτήρας της των σχέσεων.
Αναφορές:
[1] Berlin Isaiah, “Το στρεβλό υλικό της ανθρωπότητας”, εκδ. Κριτική, σελ. 7,
«Από τόσο στραβό ξύλο, όπως είναι εκείνο από το οποίο έχει γίνει ο άνθρωπος, δεν μπορεί να κατασκευαστεί τίποτα εντελώς ίσιο» (φράση του Καντ),
[2] ΒΙΚΙΦΘΕΓΜΑΤΑ, Ο Όσκαρ Ουάιλντ (Oscar Fingal O’Flahertie Wills Wilde), (16 Οκτωβρίου 1854 – 30 Νοεμβρίου 1900) ήταν Ιρλανδός συγγραφέας και ποιητής.
[3] Parson Adam, ΜΕΡΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ: ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ,
[4] Ζήσης Ιωάννης, ΑΝΑΔΙΑΝΟΜΗ ΠΟΡΩΝ: ΟΥΤΟΠΙΑ ‘Η ΩΡΙΜΗ ΑΠΑΙΤΗΣΗ
Διαβάστε επίσης:
Το πέρασμα από τη χωριστικότητα στην ενότητα
Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας,
Φωτό:Wikimedia
13 Δεκεμβρίου 2010