Η αιτιοκρατική και μη συνειδητή λήψη της απόφασης δεν αναιρεί την ευθύνη μας για αυτήν
Η αίσθηση που έχομε ότι ελεύθερα εκφράζεται η βούλησή μας με πράξεις ή ενέργειες όταν δεν υφιστάμεθα συνθήκες καταναγκασμού αντίθετες ή αντικρουόμενες με αυτήν αφενός και αφετέρου μέσα στο φυσιοκρατικό πλαίσιο που κυριαρχεί η αιτιοκρατία στον μεσόκοσμο ότι η βούλησή μας θα πρέπει να προέρχεται από αιτίες που ως εκ τούτου την καθιστούν νομοτελειακό προϊόν, άρα επιβεβλημένο ή ανελεύθερο, αποτελεί γνωστό παλαιό δίλημμα για το οποίο υπήρξαν ατέλειωτες συζητήσεις.
Θα υπερασπισθώ μια θέση που εκφράζεται με τα λόγια του Σοπενχάουερ: «ο άνθρωπος μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, αλλά δεν μπορεί να θέλει ό,τι θέλει.»
Με τούτο θα υπερασπισθώ τη θέση ότι οι αιτιοκρατικές διαδικασίες που καταλήγουν στην έκφραση της βούλησής μας μάς είναι άγνωστες, μη συνειδητές αλλά είμαστε υπεύθυνοι για τη βούλησή μας και τις πράξεις μας που απορρέουν από αυτήν γιατί οι διαδικασίες αυτές εμπλέκουν την ίδια μας την «προσωπικότητα».
Η αίσθηση ότι παίρνομε μια απόφαση «ελεύθερα» εκείνη τη χρονική στιγμή ενώ έχει ήδη προηγηθεί η λήψη της προ τού το συνειδητοποιήσομε, αποτελεί μια εξελικτική αυταπάτη που προφανώς πρέπει να έχει τη χρησιμότητά της, για την οποία θα μιλήσω. Και πρώτα μια αναφορά στα πειράματα του Libet (1985): με μια πειραματική διάταξη ο συγγραφέας αυτός έδειξε ότι η νευρολογική αιτία για τη δραστηριοποίηση ενός μυός για να επιτευχθεί μια κίνηση προηγείτο της ενσυνείδητης πρόθεσης να συσταλεί ο μυς περίπου κατά 350 χιλιοστά του δευτερολέπτου και κατά 550 χιλιοστά του δευτερολέπτου της συστολής του μυός.
Με άλλα λόγια, η ενσυνείδητη πρόθεση της συστολής έρχεται κατόπιν εορτής μιας διαδικασίας που καταλήγει σε μια από φάση η οποία έχει ήδη ληφθεί, ενώ η ενσυνείδητη απόφαση δεν αποτελεί συνειδητή διαδικασία και τη στιγμή της λήψεώς της, που έχει προηγηθεί. Αν δεχθούμε τα πειράματα του Libet (για τα οποία διατυπώθηκαν ορισμένες εν στάσεις ως προς τη γενίκευσή τους λόγω του είδους του σχεδιασμού τους) μια σειρά μη συνειδητών διαδικασιών λαμβάνει χώρα για τις οποίες δεν έχομε γνώση και που καθορίζουν τη βούλησή μας.
Για ένα σημαντικό θέμα γενετικές εγγραφές, ορμονικοί επηρεασμοί, γενικότερα φυσιολογικές λειτουργίες, η εκπλήρωση στόχων, επιθυμιών, προσδοκιών, αφετέρου η αποφυγή κινδύνων, κοινωνικής αποδοκιμασίας, τιμωρίας, αποκλεισμού κ.ο.κ., εγγραφές κοινωνικές, παιδείας, αξιών όλα αυτά και άλλα ζυγίζονται για να ληφθεί η απόφαση. Θα μπορούσε κανείς να εικονογραφήσει αυτό το ζύγισμα σαν μια πάλη μεταξύ τμημάτων του εγκεφάλου ή κυκλωμάτων νευρώνων.
Όταν επικρατήσει μια απόφαση, όταν δηλαδή ληφθεί και ακολούθως καταστεί συνειδητή (ενώ η όλη διαδικασία λαμβάνει χώρα ασυνείδητα) και τότε πάλι υπάρχει η δυνατότητα δευτερογενώς η απόφαση να τροποποιηθεί ενσυνείδητα. Όπως και να ‘χει το πράγμα, το ότι οι βιολογικές και κοινωνικές παιδευτικές εγγραφές του ατόμου δια μορφώνουν την απόφαση καθιστούν κατά τη γνώμη μου υπεύθυνο το άτομο γι’ αυτήν. Έτσι η αιτιοκρατική και μη συνειδητή λήψη της αποφάσεως δεν αναιρεί την ευθύνη που έχομε για την απόφασή μας.
Ποιος όμως είναι ο λόγος που ο μηχανισμός παραμένει για εμάς κρυφός και μη συνειδητός; Βέβαια ένα πλήθος διαδικασιών παραμένουν κρυφές, όπως στον μηχανισμό της οράσεως κατά τον οποίον τα πρώτα ερεθίσματα περνούν από αποσύνθεση και επανασύνθεση σε διάφορα τμήματα του εγκεφάλου για να αποκτήσομε την τελική αίσθηση. Μια οικονομία στις πληροφορίες ενδέχεται να είναι η τελική αιτία, διότι ο οργανισμός πρέπει να δρα σε πραγματικό χρόνο και να διακινεί συνειδητά όσα του χρειάζονται για την επιβίωση και την αναπαραγωγή του. Μια πληθώρα πληροφοριών συσκοτίζει αντί να διευκολύνει, προκαλεί χρονοτριβή ή σύγχυση.
Ειδικά στην περίπτωση της βούλησης πρέπει να σκεφθούμε ότι ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ζώο, δεν ζει εκτός της κοινωνικής ομάδος σε πλήρη απομόνωση. Η συναναστροφή του με άλλα μέλη της ομάδος τον αναγκάζει να φέρεται κατά τρόπον ωφέλιμο για τον εαυτό του και τα συμφέροντά του. Η εξελικτική πορεία τον εξόπλισε με τέτοιους τρόπους και μηχανισμούς, όπως με την ικανότητα να συμπαθεί τους ομοίους του και να συμπάσχει με αυτούς, να υπερασπίζεται επιθετικά τα συμφέροντά του όταν θίγονται, κυρίως να αποφεύγει την εξαπάτησή του από τους ομοίους του.
Έχει αναπτύξει μια ολόκληρη θεωρία για να αντιλαμβάνεται, να κατανοεί και να προβλέπει τις πράξεις και τα κίνητρα των ομοίων του. Πρόκειται για αυτό που ονομάσθηκε folk psychology, ψυχολογία του κοινού νου. Σύμφωνα με αυτήν, τα άλλα άτομα είναι σαν και αυτόν, υποκείμενα με ελεύθερη βούληση, με συμφέροντα και ανάγκες, με επιδιώξεις που μπορεί να είναι συμβατές ή να αντιπαλεύουν τις δικές του. Πρόκειται για ένα κατασκεύασμα που ορισμένοι νευροφιλόσοφοι, όπως οι Ρaul και Ρatricia Churchland, θεωρούν ως μια ψευδή θεωρία (για αυτούς η ορθή θα ήταν ο eliminative materialism, o εξαλειπτικός υλισμός).
Όπως και να ‘χει το πράγμα, η εξελικτική πορεία δεν δια σφαλίζει την πλήρη ή ακριβή αναπαράσταση της πραγματικότητος (οτιδήποτε αυτό μπορεί να σημαίνει) αλλά η φυσική επιλογή διασφαλίζει ένα σύστημα αποτελεσματικό που επι τρέπει σε πραγματικό χρόνο την απόκτηση πληροφοριών ζωτικών για να προσδιορίσουν την πορεία του ατό μου, τις πράξεις του, ώστε να πετύχει την επιβίωση και αναπαραγωγή του. Σε αυτό το πλαίσιο τοποθετώ την άγνοια της μη συνειδητής διαδικασίας της βουλήσεως και την πεποίθηση ότι η βούλησή μας είναι ελεύθερη.
Κώστας Κρίμπας, ακαδημαϊκός
(Πηγή: Βήμα Ιδεών)
Φωτό: Άρθουρ Σοπενχάουερ (Wikimedia)
29 Οκτωβρίου 2010
