1

Ο ΠΙΟ ΚΑΛΟΣ Ο ΜΑΘΗΤΗΣ! (του Θεόδωρα Τσώλη)

Ο Κάνζι ήταν νήπιο όταν παρακολουθούσε στο πλάι της θετής μαμάς του μαθήματα αγγλικής γλώσσας. Αυτός ήταν μάλλον και ο λόγος για τον οποίο διέπρεψε στη γλωσσομάθεια σε ασύλληπτο βαθμό, ενώ ανέπτυξε και δεξιότητες που τις θεωρούμε ανθρώπινο προνόμιο: από την κατασκευή εργαλείων ως τις επιδόσεις στη μουσική! 
              Σε λίγες ημέρες και συγκεκριμένα στις 28 Οκτωβρίου θα γίνει 30 ετών και το βιογραφικό του είναι τόσο πλούσιο που θα έχει κάθε λόγο να το γιορτάσει με την ψυχή του. 

Ο στενότερος συγγενής μας 

        
Οι μπονόμπο θεωρούνται από πολλούς ειδικούς οι στενότεροι συγγενείς του ανθρώπου- έχουν άλλωστε το ίδιο DΝΑ με τον άνθρωπο σε ποσοστό που ξεπερνά το 98%- και ο Κάνζι αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα που έχουν εντοπίσει ως σήμερα οι επιστήμονες σχετικά με το πόσο αληθινή είναι αυτή η συγγένεια. Και αυτό διότι συνεννοείται με τους ανθρώπους στα αγγλικά μέσω ενός ειδικού πίνακα συμβόλων και κυρίως με μια ζωολόγο ειδική στα πρωτεύοντα είδη, μια από τις σημαντικότερες σε παγκόσμιο επίπεδο ερευνήτριες στο πεδίο της γλώσσας των πιθήκων, τη δρα Σου Σάβατζ-Ράμπο η οποία γνωρίζει καλύτερα από τον καθένα τα μυστικά, τις δυνατότητες αλλά και το μεγαλείο των μπονόμπο καθώς ασχολείται μαζί τους τα τελευταία 40 χρόνια. 
        Η δρ Σάβατζ-Ράμπο απάντησε σε ερωτήσεις του «Βήματος» και τόνισε ότι οι έρευνες της ίδιας και της ομάδας της έχουν στόχο να ρίξουν το… εγωιστικό τείχος που έχουμε υψώσει εμείς οι άνθρωποι θεωρώντας λανθασμένα εαυτούς τόσο ανώτερους από τους πιθήκους. Ο Κάνζι, όπως είπε η επιστήμονας, αποτελεί ένα από τα καλύτερα παραδείγματα που αποδεικνύουν ότι τα θεμέλια αυτού του τείχους είναι σαθρά. Και αν ταξιδέψετε ποτέ στην Αϊόβα και επισκεφθείτε τον Κάνζι στο σπίτι του, στο Great Αpe Τrust… θα σας το πει με τον τρόπο του και ο ίδιος! 

Από μικρός μαθαίνεις… 
       
Μπορεί ο Κάνζι σήμερα να είναι ολόκληρος «άνδρας», ωστόσο θα ήταν καλό να πάρουμε τη συναρπαστική ιστορία του από την αρχή, από όταν ήταν βρέφος, για να καταλάβουμε πόσο πολλά μας διδάσκει η περίπτωσή του. Γεννήθηκε στο Εθνικό Τοπικό Κέντρο Πρωτευόντων Ειδών Υerkes στην Ατλάντα που ανήκει στο Πανεπιστήμιο Εμορι (είναι ένας από τους λίγους μπονόμπο που ζουν υπό αιχμαλωσία ενώ η φυσική κατοικία του συγκεκριμένου είδους βρίσκεται αποκλειστικά στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό). Λίγο μετά τη γέννησή του μετακόμισε στο Ερευνητικό Κέντρο για τη Γλώσσα του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Τζόρτζια, όπου και υιοθετήθηκε αμέσως από έναν θηλυκό μπονόμπο, τη Ματάτα.

       Ο μικρός Κάνζι συντρόφευε όλη την ημέρα τη θετή του μητέρα, ακόμη και κατά τη διάρκεια μαθημάτων στα οποία ειδικοί επιστήμονες προσπαθούσαν να μάθουν στο θηλυκό την ανθρώπινη γλώσσα μέσω συμβόλων που υπήρχαν σε ένα ειδικό πληκτρολόγιο- κάθε σύμβολο σε αυτό το πληκτρολόγιο αντιστοιχεί σε μια αγγλική λέξη και όταν πατηθεί το αντίστοιχο σύμβολο ακούγεται η λέξη με έναν δυνατό ήχο. Μεταξύ αυτών των επιστημόνων ήταν και η δρ Σάβατζ-Ράμπο.

       Οπως η ίδια εξιστορεί στο «Βήμα», η Ματάτα αποδείχθηκε παρά τις σκληρές προσπάθειες ανεπίδεκτη μαθήσεως. Δεν ίσχυε όμως το ίδιο και για τον Κάνζι. «Μια ημέρα ενώ η Ματάτα έλειπε καθώς είχε μεταφερθεί πίσω στο Κέντρο Υerkes προκειμένου να μείνει έγκυος, ο Κάνζι άρχισε να χρησιμοποιεί με δική του πρωτοβουλία το πληκτρολόγιο.Αρχικά άγγιξε τα σύμβολα “σταφίδα” και “φιστίκι” και εμείς του δώσαμε αυτά που ζητούσε. Στη συνέχεια άγγιξε τα σύμβολα “πεπόνι” και “φεύγω” και εμείς του δώσαμε πεπόνι και τον βγάλαμε έξω από τον χώρο στον οποίον βρισκόταν.Χρησιμοποίησε σωστά μέσα σε λίγα λεπτά τα σύμβολα τα οποία προσπαθούσαμε να διδάξουμε αποτυχημένα στη μητέρα του επί δύο συναπτά έτη. Την πρώτη ημέρα χρησιμοποίησε τον πίνακα συμβόλων 300 φορές χωρίς να κάνει κανένα λάθος». Η επιστήμονας συμπληρώνει ότι ο Κάνζι « έγινε έτσι ο πρώτος πίθηκος που έχουμε παρατηρήσει να έχει μάθει στοιχεία της γλώσσας μας με φυσικό τρόπο, έτσι όπως τη μαθαίνουν τα μικρά παιδιά παρατηρώντας τους γύρω τους και όχι μέσω εξάσκησης και χρήσης του συστήματος ανταμοιβής». 


«Λεξιπλάστης!» 
        
Ο μόλις τεσσάρων μηνών γιος του Κάνζι, ο Τέκο, έχει πάρει τα έξυπνα μάτια του πατέρα του και όλοι ελπίζουν ότι θα κληρονομήσει και την… ευφράδειά του στην ανθρώπινη γλώσσα. Εχει ήδη αρχίσει να εκπαιδεύεται ακούγοντας αγγλικές λέξεις, αν και δεν έχει ξεκινήσει ακόμη την εξάσκησή του στον πίνακα συμβόλων 
        Σταδιακά ο Κάνζι έφθασε να χρησιμοποιεί επισήμως περί τα 400 σύμβολα τα οποία αντιστοιχούν σε αγγλικές λέξεις- από αυτά χρησιμοποιεί 30 σε καθημερινή βάσηωστόσο η δρ Σάβατζ-Ράμπο τονίζει ότι πρέπει να γνωρίζει πολύ περισσότερα. Συγκεκριμένα εκτιμά ότι μπορεί να κατανοήσει περί τις 3.000 
αγγλικές λέξεις, μεταξύ των οποίων και κάποιες αφηρημένες έννοιες όπως η λύπη ή η χαρά! Και αυτό διότι είναι άκρως ευφάνταστος αφού λέξεις που δεν περιέχονται στον ειδικό πίνακα συμβόλων τις συνθέτει ο ίδιος: για παράδειγμα στον πίνακα δεν περιλαμβάνεται η λέξη πίτσα, αλλά εκείνος κατάφερε να την εκφράσει αγγίζοντας τα σύμβολα «τυρί», «ντομάτα» και «ψωμί». Συγχρόνως τόσο το 2008 όσο και τον περασμένο Αύγουστο στην Αϊόβα, όπου ζει ο Κάνζι, υπήρξαν έντονες πλημμύρες. Το σύμβολο για την πλημμύρα δεν περιλαμβάνεται στον πίνακα, ωστόσο ο Κάνζι σκέφτηκε να εκφράσει αυτό που συνέβαινε αγγίζοντας τα σύμβολα «μεγάλο» και «νερό».

        Όπως λέει η ειδικός «αν και δεν μπορούμε να κάνουμε σαφή παραλληλισμό μεταξύ του Κάνζι και των ανθρώπων αφού εκείνος ζει σε μια κοινωνία μπονόμπο ενώ έρχεται σε επαφή και με ανθρώπους λαμβάνοντας στοιχεία και από τους δύο “πολιτισμούς”, θα μπορούσαμε να πούμε πως σε ό,τι αφορά τη γλώσσα μοιάζει στο επίπεδο συζήτησης με ένα δεκάχρονο παιδί. Διαθέτει ένα αρκετά μεγάλο λεξιλόγιο, μπορεί να καταλάβει ακόμη και κάποιες αόριστες έννοιες και να συζητήσει». 

Ο πατριάρχης και το νήπιο
         Τα τελευταία πέντε χρόνια ο Κάνζι μαζί με τη μητέρα του, η οποία συνεχίζει να μην καταλαβαίνει «γρι» από την ανθρώπινη γλώσσα, την ετεροθαλή, εξίσου «πολυλογού» με εκείνον, αδελφή του, την Πανμπανίσα, αλλά και με άλλα μέλη της οικογενείας του ζουν σε ένα νέο «σπίτι», στο Great Αpe Τrust της Αϊόβας, όπου γίνεται ακόμη πιο στενή παρακολούθησή τους από ειδικούς επιστήμονες μεταξύ των οποίων και η δρ Σάβατζ Ράμπο. Στη νέα κοινωνία μπονόμπο που συνάντησαν ο Κάνζι είναι το πρώτο τη τάξει αρσενικό ενώ η μητέρα του η Ματάτα η ηγέτιδα (οι μπονόμπο ζουν σε μητριαρχικές κοινωνίες και η θέση των αρσενικών προσδιορίζεται κυρίως από τη θέση που έχουν στην κοινωνία τα θηλυκά με τα οποία συγγενεύουν).

        Ο Κάνζι τριανταρίζει εφέτος και λαμβάνει ολοένα και περισσότερο τα χαρακτηριστικά του πατριάρχη: αποκτά σιγά-σιγά φαλακρίτσα ενώ το βλέμμα του γίνεται όλο και πιο σοβαρό. Ωριμος πια, πριν από λίγους μήνες, έγινε και πατέρας: απέκτησε έναν γιο, τον Τέκο, έναν μικρό που όπως όλα δείχνουν έχει κληρονομήσει την… ευφράδεια του πατέρα του στις ξένες γλώσσες. Ο Τέκο έχει ήδη αρχίσει να εκπαιδεύεται ακούγοντας αγγλικές λέξεις αν και δεν έχει ξεκινήσει ακόμη την εξάσκησή του στον πίνακα συμβόλων. Η «μητέρα» του είναι ουσιαστικά η δρ Σάβατζ-Ράμπο αφού η πραγματική του μητέρα τον «πάσαρε» σε μια άλλη θηλυκή μπονόμπο και εκείνη με τη σειρά της στην ειδικό. Ετσι ο Τέκο βρίσκεται τώρα συνεχώς μαζί με την «ανθρώπινη» μαμά του, βλέπουν μαζί τηλεόραση και εκείνος αποκοιμιέται στην αγκαλιά της. Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι μελλοντικά ίσως ξεπεράσει και τον πατέρα του στη συνεννόηση με τους ανθρώπους, αφού από τη στιγμή που αντίκρισε τον κόσμο είναι σε συνεχή επαφή με την ανθρώπινη γλώσσα.


Επιτεύγματα που μας αφήνουν… άφωνους! 
        Ο Κάνζι «συζητεί» μέσω του πίνακα συμβόλων με τη δρα Σου Σάβατζ-Ράμπο η οποία έχει αφιερώσει τη ζωή της στους μπονόμπο σαν και εκείνον.  Προς το παρόν πάντως ο Κάνζι παραμένει ο πρώτος… διδάξας ο οποίος έχει επανειλημμένως αφήσει άναυδους τους επιστήμονες με τις διαφορετικές πτυχές της προσωπικότητάς του. Είναι χαρακτηριστικά ορισμένα παραδείγματα της άκρως «ανθρώπινης» συμπεριφοράς του, όπως τα παραθέτει η ειδικός: Σε μια βόλτα του στα δάση της Τζόρτζια, ο Κάνζι άγγιξε επάνω στον πίνακα συμβόλων το σύμβολο του ζαχαρωτού (τα γνωστά marshmallows) καθώς και εκείνο της φωτιάς. Οταν οι επιστήμονες που τον συνόδευαν του έδωσαν σπίρτα και ζαχαρωτά, ο Κανζι μάζεψε κλαδιά, άναψε φωτιά με τα σπίρτα και έψησε τα ζαχαρωτά του τα οποία είχε προηγουμένως περάσει σε ένα καλαμάκι. Ετσι απόλαυσε την ψητή λιχουδιά του. 

        Στο πλαίσιο πειράματος οι επιστήμονες έμειναν άναυδοι μπροστά στην επικοινωνία που είχε ο Κάνζι με την αδελφή του Πανμπανίσα: ο Κάνζι βρισκόταν μόνος του σε ένα δωμάτιο ενώ η αδελφή του σε ένα διπλανό δωμάτιο. Οι επιστήμονες έδειξαν στον Κάνζι ένα γιαούρτι. Εκείνος άρχισε να «αρθρώνει» τη λέξη γιαούρτι σε μια άγνωστη για τους ανθρώπους γλώσσα. Στο άκουσμα των ήχων η Πανμπανίσα έδειξε το σύμβολο του γιαουρτιού επάνω στον πίνακα συμβόλων που είχε μπροστά της.

        Ο Κάνζι διαθέτει και άλλα… ανθρώπινα ταλέντα. Είναι πολύ καλός στην κατασκευή και στη χρήση εργαλείων. Συγκεκριμένα «δουλεύει» με την πέτρα φτιάχνοντας άκρως κοφτερά μαχαίρια, όπως ακριβώς του έμαθε ένας ανθρωπολόγος ο οποίος εργάζεται στο Ινστιτούτο Μελέτης της Λίθινης Εποχής στην Ιντιάνα.  Ο «ανθρώπινος» μπονόμπο δεν έχει μείνει όμως μόνο στη… λίθινη εποχή αλλά λατρεύει και την τεχνολογία. Επικοινωνεί μέσω οθόνης αφής υπολογιστή από τη βάση του στο Great Αpe Τrust με επιστήμονες από όλο τον κόσμο ενώ στον ελεύθερο χρόνο του διασκεδάζει παίζοντας… Ρac Μan. 

        Είναι παράλληλα άκρως καλλιτεχνική φύση. Ακούει μουσική κάθε νύχτα- έχει ιδιαίτερη προτίμηση στον Πολ Μακ Κάρτνεϊ και στον Πίτερ Γκάμπριελ- και απολαμβάνει τον ήχο που βγάζουν διαφορετικά μουσικά όργανα. Ο ίδιος παίζει ντραμς, φλάουτο και ξυλόφωνο ενώ η Πανμπανίσα ασχολείται με το συνθεσάιζερ και τη φυσαρμόνικα. Και μπορεί να μην είναι τόσο ο Κάνζι όσο και η αδελφή του βιρτουόζοι, ωστόσο ευχαριστιούνται ιδιαιτέρως να παράγουν ήχους με τα μουσικά όργανά τους, όπως συμβαίνει και με τα παιδιά. 
        Ο Κάνζι λατρεύει να φουσκώνει μπαλόνια, γεγονός που αποδεικνύει ότι έχει τον έλεγχο της αναπνοής του, κάτι που πιστευόταν ότι αποτελεί αποκλειστικώς ανθρώπινο «προνόμιο».

Τροφή για σκέψη… 
        Η ιστορία όμως του Κάνζι, σύμφωνα με τη δρα Σάβατζ-Ράμπο, δεν αποτελεί απλώς μια ιστοριούλα για ένα περίεργο ον προς τέρψη του κοινού. Δείχνει ότι οι μπονόμπο- ίσως και άλλα πρωτεύοντα είδη- έχουν σαφέστατα την ικανότητα να σκέφτονται, έχουν συνείδηση και όχι μόνο ένστικτο όπως άλλα είδη του ζωικού βασιλείου, μπορούν να κατακτούν τη γλώσσα μέσω της παρατήρησης όπως τα παιδιά και όχι μέσω ενός πλαισίου ιδιαίτερης εξάσκησης και ανταμοιβής. «Αγνοώντας αυτές τις ικανότητες των μπονόμπο εμείς οι άνθρωποι απομακρυνόμαστε από τον φυσικό κόσμο μέσα από τον οποίο εξελιχθήκαμε και έτσι φθάνουμε να δημιουργούμε κοινωνίες τόσο “εγωιστικές”» υποστηρίζει η επιστήμονας. 

        Για αυτήν της την άποψη η δρ Σάβατζ-Ράμπο έχει κατηγορηθεί επανειλημμένως από συναδέλφους της οι οποίοι αναφέρουν ότι η επικοινωνία των μπονόμπο με τους ανθρώπους μέσω ενός πίνακα συμβόλων δεν συνιστά γλωσσική επικοινωνία. Τι απαντά στις αιτιάσεις; «Αν η μόνη μας επικοινωνία με τους μπονόμπο ήταν μέσω του πίνακα συμβόλων, θα συμφωνούσα και εγώ με τους σκεπτικιστές.Ωστόσο οι μπονόμπο χρησιμοποιούν βλέμματα,χειρονομίες,αντικείμενα και τους ήχους που μπορούν να παράγουν προκειμένου να “ντύσουν” τα όσα μας λένε πατώντας τα διαφορετικά σύμβολα. Παράλληλα είναι σε θέση να κατανοήσουν πολύπλοκους νεολογισμούς, συζητήσεις και μπορούν να καταλάβουν ολόκληρες ιστορίες. Η βάση για την ικανότητα που έχουν να χρησιμοποιούν το ειδικό πληκτρολόγιο είναι το ότι κατανοούν την αγγλική γλώσσα ».

        Κλείνοντας η ειδικός τονίζει ότι και η ίδια ώσπου να συναντήσει τον Κάνζι δεν πίστευε τι δυνατότητες μπορούν να έχουν οι μπονόμπο. «Οσα έχουμε μέχρι στιγμής δει πιστεύω ακράδαντα ότι είναι πολύ λιγότερα από τις πραγματικές ικανότητες των μπονόμπο. Χρειάζεται να βρούμε νέους τρόπους εμβάθυνσης στη γλώσσα και εξελιγμένους πίνακες συμβόλων ώστε να κατανοήσουμε το μέγεθος των ικανοτήτων τους». Και θέτει ένα ερώτημα προς όλους μας υπογραμμίζοντας ότι ο μόνος περιοριστικός παράγοντας που δεν επιτρέπει στους μπονόμπο να αρθρώσουν τη γλώσσα των ανθρώπων είναι η κατασκευή του λάρυγγά τους. «Αν ο λάρυγγάς τους ήταν όπως ο δικός μας θα μπορούσαν σίγουρα να αρθρώσουν την ανθρώπινη γλώσσα. Και τότε το ερώτημα θα ήταν αν οι άνθρωποι θα επιθυμούσαν να “ενσωματώσουν” αυτά τα τόσο διαφορετικά στην όψη όντα στον πολιτισμό τους υπό την έννοια του σεβασμού τον οποίον τους οφείλουν επιτρέποντάς τους να ζουν ελεύθερα στο φυσικό τους περιβάλλον χωρίς να κινδυνεύουν ή αν θα προτιμούσαν να τα αφήσουν να ζουν “φυσικά” έτσι όπως το εννοούμε σήμερα.Διότι το “φυσικά” στις μέρες μας σημαίνει το να κυνηγά ο άνθρωπος τους μπονόμπο για το κρέας τους και να καταστρέφει τις φυσικές κατοικίες τους…». Ας δώσει ο καθένας την απάντησή του. Ή μήπως θα έπρεπε να ρωτήσουμε τον Κάνζι; 

(Πηγή:Το Βήμα)
Φωτό: Great Ape Trust 

18 Οκτωβρίου 2010