1

ΠΑΛΑΙΟΙ ΚΑΙ ΝΕΟΙ ΜΕΓΑΛΟΪΔΕΑΤΙΣΜΟΙ & Η ΙΔΙΟΤΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΦΗΣΥΧΑΣΜΟΥ (του Γιάννη Ζήση)

Ενώ τα έθνη γεννήθηκαν με τη λογική της διεκδίκησης της ελευθερίας τους, πολύ γρήγορα κινήθηκαν στο να την αφαιρέσουν από άλλους, υιοθετώντας ιμπεριαλιστικά, σωβινιστικά, μεγαλοϊδετικά και επεκτατικά οράματα.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Ιταλίαςπου, μετά από τον εθνικοαπελευθερωτικό της αγώνα και τον σχηματισμό της σε ένα ενιαίο κράτος, πολύ γρήγορα στράφηκε στη Μεγάλη Ιδέα και στο Ρωμαϊκό «mare nostrum», παρά τις ιδεολογικές προδιαγραφές που διέθετε σε ένα βάθος δεκαετιών, από το κίνημα των Καρμπονάρων αλλά και από τη δραματική βίωση της ιστορίας, από την Αναγέννηση και μετά στο έδαφός της. 

Ξεκινώντας από τη Βόρεια Αφρική, έφθασε ως την Αβησσυνία, με αποκορύφωμα αυτής της τάσης της τη συμμετοχή – πολύ αργότερα – στον Άξονα και τον ιμπεριαλιστικό επεκτατισμό του.   Αυτή η πρώτη επέκτασή της έλαβε χώρα αρκετές δεκαετίες προτού σχηματοποιηθεί και επικρατήσει ο φασισμός στα χρόνια του Μεσοπολέμου.   Το γεγονός αυτό είναι ενδεικτικό της στάσης των λαών, των ανθρώπων και των συλλογικοτήτων, όταν λειτουργούν με μεγαλοϊδεατισμούς.

Ακόμη και στο πλαίσιο του προσωπικού ναρκισσισμού υπάρχουν ατομικοί «μεγαλοϊδεατισμοί», θα έλεγε κανείς, αλλά και συλλογικοί και ταξικοί.  Υπάρχουν  κρίσεις ηθικές από τις οποίες διέρχονται και τα έθνη.  Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι πολιτείες που σχηματίστηκαν μετά την Αμερικανική Ανεξαρτησία, μετά την εξέγερση κατά των τελωνειακών δασμών του τσαγιού, οι οποίες –μεταξύ άλλων– συμπεριέλαβαν στο δικό τους modus operandi το καθεστώς της δουλείας, παρά τη διακήρυξη της ατομικής ανεξαρτησίας και, πολύ σύντομα, στράφηκαν σε έναν νέο κύκλο επεκτατισμού που αφορούσε και τους γηγενείς Ινδιάνους και το Μεξικό.  Ελάχιστοι ήσαν εκείνοι που αντιτάχθηκαν σε αυτό, με μοναδική εξέχουσα φυσιογνωμία, που έδρασε μέσα από την ίδια την πολιτική διαδικασία, τον Αβραάμ Λίνκολν.  Αυτή η εκτροπή των Η.Π.Α. έφθασε, μάλιστα, ως την αποικιακή ενσωμάτωση των Φιλιππίνων, οι οποίες δεν κατάφεραν να ανεξαρτητοποιηθούν παρά μόνο μετά από την Ιαπωνική κατάληψη και την επαναπελευθέρωσή τους από αυτήν.

Μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι όλα τα κράτη, στο γίγνεσθαι τους, όλα τα έθνη, όλοι οι λαοί, όπως και όλες οι θρησκείες, λειτουργούν  με έναν τρόπο μεγαλοϊδεατισμού και ότι πάντα υπάρχουν στρατηγικά σενάρια γύρω από αυτόν.  Ένα τέτοιο σενάριο ήταν και  στρατηγικό σενάριο του ηγεμονισμού των Ελλήνων Φαναριωτών για την άλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από αυτούς, ή το μεγαλοϊδεατικό σενάριο του έθνους κράτους, το οποίο θα ενσωμάτωνε όλες τις περιοχές όπου υπήρχε δική τους εθνική παρουσία, έστω και με δημογραφικές μειονοτικές εθνοτικές παρουσίες.  Αυτό είναι κάτι που ίσχυσε και στο σενάριο για τη «Μεγάλη Βουλγαρία» και λειτουργεί και σήμερα στη λογική κάποιων για τη «Μεγάλη Αλβανία».  Εδώ, ερχόμαστε ακριβώς να συνειδητοποιήσουμε πως με ένα τέτοιο παράλληλο γίγνεσθαι είναι που διαμορφώνονται οι συνθήκες των πολέμων και των τραγικών εκβάσεών του. Πράγματι, αυτή είναι πάντα η κατάληξη ενός μεγαλοϊδεατισμού στο τέλος, γιατί, σε όλους τους μεγαλοϊδεατισμούς, υπάρχει ένα όριο, όπως φάνηκε και από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με τη διάλυση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, παρά το γεγονός ότι η ίδια η Βρετανική Αυτοκρατορία ήταν μεταξύ των νικητών.

Χρήσιμο είναι, λοιπόν, να διαβάζουμε την ιστορία στην πολλαπλότητα και στην ομοιότητα των αντιδράσεων των παικτών.  Με τον ίδιο τρόπο πρέπει να διαβάζουμε την αγορά και, βέβαια, να εντοπίζουμε τις συνέχειες και τις αναλογίες.  Παραδείγματος χάριν,  η Γερμανία, που αναπτύχτηκε με μεγάλη ταχύτητα ως κράτος, αφού οδηγήθηκε σε μια οριστική απο-μιλιταρικοποίηση ως προς τον διεθνή χώρο, παρέμεινε μια μεγάλη βιομηχανική χώρα παραγωγής όπλων και, εν μέρει, επανεξοπλίστηκε.  Επιπλέον, κινείται τώρα ηγεμονικά στον τομέα της οικονομίας, σε έναν τομέα, θα έλεγε κανείς, «εξευγενισμένο»,  μερικές φορές, όμως, και πιο βάρβαρο από την στρατιωτικοπολιτική κυριαρχία.

Ο ιδιοτελής εφησυχασμός

Παράλληλα, υφίσταται αυτή η κουλτούρα του ιδιοτελούς εφησυχασμού, τη στιγμή που η Γερμανία, το Αγγλοσαξονικό μπλοκ, η Κίνα και άλλοι παίκτες λειτουργούν, με τα δικά τους στρατηγικά σενάρια, σε νέα βάση μεγαλοϊδεατισμού, φέρνοντάς μας, κάπως, στον νου αυτά που έλεγε  Κλαούσεβιτς  περί ειρήνης και πολέμου.  Την ίδια ώρα,  χώρες όπως η Ελλάδα επί μακρόν λειτουργούσαν με τον ιδιοτελή εφησυχασμό, όπως η Γαλλία προ του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με τη λογική αυτή του καταναλωτή και της οικονομικής περιφέρειας.  Υπάρχουν καταστάσεις που τις βύθισαν σε μια αίσθηση αισιοδοξίας για μια διαρκή belle époque, για την εποχή της ευημερίας, ενώ, ταυτόχρονα, υπάρχει ένα οξύ διακρατικό ταξικό γίγνεσθαι.  Αυτό δεν αφήνει περιθώρια για την ιδιοτέλεια του εφησυχασμού, ενώ, από την άλλη πλευρά, ως πεδίο δυναμικό και μεταβλητό, πλην όμως κορεσμένο, δεν αφήνει και δεν θα αφήσει χώρο ούτε για νικητές στον στρατηγικό ιμπεριαλισμό των μεγάλων «ιδεών» και των μεγαλεπήβολων σχεδίων.

Έτσι, λοιπόν, θα πρέπει πάντα να συνεκτιμούμε το περιβάλλον στο οποίο ζούμε, όπως, παλαιότερα, έπρεπε να συνεκτιμήσουμε την παραλληλία των «μεγάλων ιδεών» που αφορούσε και εμάς.  Τώρα πρέπει να συνυπολογίσουμε την παραλληλία της ιδιοτέλειας που διαποτίζει τις συμπεριφορές και το σύστημα και η οποία μας καθηλώνει σε έναν φαύλο κύκλο. 

Πρέπει να υπερβούμε τον ιδιοτελή εφησυχασμό, ακόμα κι όταν παρουσιάζεται ως αισιοδοξία για την έξοδο από την κρίση, όσο κι αν θα πρέπει να την επιδιώξουμε, συστημικά πλέον, και βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα.  Την ίδια ώρα, όμως, θα πρέπει να εκτιμήσουμε και να αναλύσουμε πολύ καλύτερα τα στρατηγικά σενάρια που δημιουργούν τα συμφερόντα και οι μεγάλες ιδέες που κυοφορούνται στο ευρύτερο και στο παγκοσμιοποιημένο γίγνεσθαι.

Με αντίστοιχο τρόπο κινείται, στις μέρες μας, ο «μεγαλοϊδεατισμός» της οικονομίας και της ανθρωπότητας απέναντι στη φύση και στο περιβάλλον, μόνο που η φύση και το περιβάλλον έχουν έναν πολύ πιο άτεγκτο μηχανισμό από τις διαιτησίες των όπλων, της ισχύος και των σχέσεων.  Η «πολιτική» της φύσης είναι σιωπηλή αλλά δεν είναι «χαμηλή».  Μπορεί να γίνει εκρηκτική και κατακλυσμική.  Έτσι, λοιπόν, πρέπει να απελευθερωθούμε και από τη «μεγάλη ιδέα» της οικονομίας και του οικονομικού συστήματος συνολικάˑ πρέπει να απελευθερωθούμε από την «μεγάλη ιδέα» του ανθρωποκεντρισμού μας, αλλά και από τον ιδιοτελή εφησυχασμό μας, αν θέλουμε, πράγματι, να επιτύχουμε μια πορεία προς αυτήν την εκπλήρωση, η οποία,  διαρκώς,  διαψεύδεται από κυκλικές κρίσεις.

Γιάννης Ζήσης