1

ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (Α΄ Μέρος) : ΚΡΑΤΟΣ ΟΛΩΝ ή ΚΡΑΤΟΣ ΛΙΓΩΝ; (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

Το κεντρικό πρόβλημα των σύγχρονων αντιλήψεων για την οικονομία είναι η ελευθερία της οικονομίας από το κράτος. Εδώ πρέπει να θέσουμε δύο ερωτήματα εννοιολογικά:
1) Τι εννοούμε με τον όρο οικονομία;
2) Τι εννοούμε με τη μη ανάμειξη του κράτους;

       Ας ασχοληθούμε με τον όρο οικονομία. Με πολύ απλά λόγια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η οικονομία είναι ο τομέας της ζωής όπου ο άνθρωπος κάνει χρήση των διατιθέμενων μέσων, για να μπορέσει να επιβιώσει και να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του.

      Οι λέξεις-κλειδιά είναι τα μέσα, η επιβίωση και οι επιθυμίες. Στα μέσα δεν θα αναφερθούμε. Όμως η επιβίωση και η επιθυμία είναι αυτές οι έννοιες που αφορούν τον ίδιο τον άνθρωπο ως ψυχοβιολογικό ον. 
      Η «επιβίωση» σε πρώτη φάση αφορά τη φυσική του διατήρηση, την υγεία. Στον σύγχρονο όμως κόσμο θα πρέπει να αφορά και τον τρόπο διαβίωσης, ο οποίος θα πρέπει να είναι σύμμετρος με το πολιτισμικό επίπεδο της εποχής. Και όταν λέμε «πολιτισμικό» επίπεδο δεν εννοούμε τις κάθε λογής ανέσεις, αλλά θεμελιώδεις εξελικτικές ανάγκες όπως η εκπαίδευση και η υγιεινή διαβίωση. Αυτού του είδους η επιβίωση αποτελεί την πραγματική ανάγκη. Η «επιθυμία» από το άλλο μέρος είναι θεμελιώδης παράγοντας που καθορίζει την οικονομία πολύ περισσότερο από όσο ο άνθρωπος είναι διατεθειμένος να παραδεχθεί, χωρίς όμως να αποτελεί πραγματική ανάγκη, αν και οδηγεί τον άνθρωπο στο να αισθάνεται πιεστική ανάγκη για την ικανοποίησή της. Επιπροσθέτως δε η επιθυμία είναι τόσο προσκολλημένη στα υλικά αγαθά και τόσο άπληστη, που αναγκαστικά καθιστά την οικονομία δυσχερέστατο τομέα για διαχείριση. 

       Στην πραγματικότητα ο όρος «οικονομία» θα μπορούσε να εφαρμοσθεί υπό ευρεία έννοια σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης προσπάθειας, όπως π.χ. στην πολιτική ή στη σχέση των διαφόρων θρησκειών, των εθνών και αλλού, γιατί η εξουσία ή η υπεροχή παντός είδους είναι πάντοτε σε κατάσταση έλλειψης (δηλαδή δεν μπορούν να την έχουν όλοι), επειδή είναι αντικειμενικοποιημένη, και γι’ αυτό το λόγο υπάρχει ανταγωνισμός για την κατάκτησή της. Με άλλα λόγια ο τομέας της οικονομίας αφορά τις όποιες «ανάγκες» (λογικές και παράλογες) και έχει ως χαρακτηριστικά του την ανεπάρκεια του επιθυμούμενου, την έλλειψη ελευθερίας και τη δέσμευση του ανθρώπου σε μορφές παντός είδους, και επομένως αυτός είναι εξαρτημένος, ακόμη και όταν διαθέτει την εξουσία ώστε να μπορεί να αγνοεί τους άλλους και τις ανάγκες τους. 

      Υπό αυτή την ευρύτερη έννοια ζούμε συνεχώς σε έναν κόσμο οικονομίας, αν και όχι μόνον με τη μαρξιστική έννοια που είναι ένα μικρό μέρος του συνόλου της έννοιας της οικονομίας.

      Έτσι η διαφιλονικούμενη έννοια της «ελευθερίας» στην οικονομία έχει έναν ακόμη παραπάνω λόγο, για να αμφισβητηθεί από τη σημερινή κατάσταση του κόσμου. πέραν των αυταπόδεικτων καθαρά οικονομικών λόγων, όταν μάλιστα η υπό στενή έννοια οικονομική ελευθερία χρησιμοποιείται για την απόκτηση της ισχύος, πράγμα που είναι μια άλλη πλευρά της στενότατης σύνδεσής τους. Η «ελευθερία» της οικονομίας πρέπει να διευκρινιστεί ορθά, για να μπορεί κανείς να κατανοήσει τη διαστρέβλωση των εννοιών και την ανάγκη για την ορθότερη αντίληψή τους. Συνήθως οι άνθρωποι είναι τρομερά αδρανείς ή ανώριμοι στην εννοιολογική επεξεργασία των δεδομένων και γι’ αυτό είναι τόσο παραδομένοι στους πολιτικούς (αν και δεν τους εμπιστεύονται), για να σκέπτονται εκείνοι γι’ αυτούς. 

       Αυτή την ανωριμότητα είχε προσδιορίσει πολύ εύστοχα ο Καντ στο έργο του «Δοκίμια (Καντ Εμμ., Δοκίμια – 2. Απόκριση στο ερώτημα: Τι είναι Διαφωτισμός, σελ. 42 επ, μετάφραση Ε.Π. Παπανούτσου, εκδόσεις Δωδώνη, 1971). «Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του, για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία να μεταχειρίζεσαι το νου σου χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτή την ανωριμότητα, όταν η αιτία της βρίσκεται όχι στην ανεπάρκεια του νου, αλλά στην έλλειψη αποφασιστικότητας και θάρρους να τον μεταχειριζόμαστε χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου… » 
«Οκνηρία και δειλία είναι οι αιτίες που ένα μεγάλο μέρος των ανθρώπων, αν και η Φύση από καιρό τους έχει ελευθερώσει από ξένη καθοδήγηση, ευχαρίστως μένουν όλη τη ζωή τους ανώριμοι και που γίνεται εύκολο σε άλλους να τους επιβληθούν…»
«Για τον κάθε άνθρωπο χωριστά είναι λοιπόν δύσκολο να βγει με δική του προσπάθεια από την ανωριμότητα που του έχει ήδη γίνει φύση. Την έχει μάλιστα αγαπήσει, και πραγματικά είναι στην αρχή ανίκανος να μεταχειριστεί το δικό του νου, γιατί ποτέ δεν τον άφησαν να το δοκιμάσει αυτό. Δόγματα και φόρμουλες, αυτά τα μηχανικά εργαλεία μιας έλλογης χρήσης ή μάλλον κατάχρησης των φυσικών του χαρισμάτων, είναι αλυσίδες μιας διαρκούς ανωριμότητας…». 
       Βέβαια σήμερα, παρά την προσπάθεια χειραγώγησης, ο άνθρωπος είναι πολύ πιο ελεύθερος να επιλέξει από όσο ήταν στην εποχή του Καντ, επομένως η ευθύνη του είναι πολύ μεγαλύτερη.

        Ποια λοιπόν λογικά είναι η φύση της ελευθερίας της οικονομίας; Θα πρέπει αρχικά να επισημάνουμε ότι δεν μιλάμε για την οντολογική ή πνευματική ελευθερία που είναι μια έννοια σχετικά απρόσιτη. Μιλάμε για μια προσιτή και εμπράγματη ελευθερία –συχνά μάλιστα αντίθετη προς την πνευματική. Πρώτα από όλα η ελευθερία στους ανθρώπινους τομείς δράσης δεν μπορεί να είναι απεριόριστη, γιατί και αυτή, όπως και καθετί στην ανθρώπινη ζωή, είναι σε έλλειψη και δεν μπορεί επομένως να είναι απεριόριστη. Αυτό συμβαίνει επειδή αυτή η ελευθερία αφορά γενικά τον κόσμο των φαινομένων ή των μορφών που υπόκεινται πάντοτε σε περιορισμό. 

       Επομένως σε αυτό το σημείο τίθενται αναγκαστικά τα ακόλουθα ερωτήματα για τον προσδιορισμό της φύσης αυτής της ελευθερίας: 
α) Αυτή η ελευθερία πρέπει να υπακούει σε ένα σύστημα αξιών ή όχι; 
β) Η οικονομία ως ισχύς και εξουσία πώς επιδρά στο οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό πεδίο;
γ) Πού πρέπει να αποσκοπεί η ελευθερία: στο μέγιστο καλό για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων ή στην αρπαγή κάποιου είδους δύναμης από τους ικανότερους για μια τέτοια αρπαγή;
δ) Η ικανότητα για πλουτισμό τι σημαίνει και πώς θα την δεχθούμε ως κριτήριο για άσκηση μιας τέτοιας ελευθερίας, αν αποφασίζαμε ως κοινωνία να θέσουμε ένα τέτοιο κριτήριο; Με τα κριτήρια άλλων ικανοτήτων τι θα γίνει; Θα τα αγνοήσουμε με νιτσεϊκή λογική ή θα τα συμπεριλάβουμε;
ε) Υπάρχει πραγματική ελευθερία ή έστω ανταγωνισμός σε ανισότητα δυνάμεων ή μήπως η μάχη του ανταγωνισμού είναι για τους πολλούς από την αρχή χαμένη; 
στ) Τι ακριβώς προστατεύει το Σύνταγμα ως ελευθερία; Τον άνθρωπο ως κοινωνική οντότητα ή τον άνθρωπο ως εξουσιαστή; Και ποια η σχέση αυτού του είδους της ελευθερίας με την ισότητα;
ζ) Ποια η επιρροή της «ελεύθερης» οικονομίας στη δημοκρατία; Και πώς συνδυάζεται η ελευθερία με τη δημοκρατία;
η) Ποιος είναι ο σκοπός του Κράτους; Μόνον η εξουσία ή η διακυβέρνηση που περιλαμβάνει και την πρόνοια; Και ποια η θέση του σημερινού κράτους, όπου υπάρχουν ιδιώτες ισχυρότεροι από αυτό;
Θα κάνουμε μια προσπάθεια να προσεγγίσουμε τα ερωτήματα.

Διαβάστε επίσης:
ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (΄Β μέρος) – ΚΡΑΤΟΣ ΛΙΓΩΝ ‘Η ΚΡΑΤΟΣ ΟΛΩΝ;
ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (‘Γ μέρος) – Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΩΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΧΥΟΣ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑΣ
ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (‘Δ Μέρος) – Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ “ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ” ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Ιωάννα Μουτσοπούλου, δικηγόρος
Μέλος της Γραμματείας της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
ioanzisi@otenet.gr 

16 Ιουλίου 2010