1

H ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Η επιστήμη αποτελεί τον πιο σκληρό πυρήνα διασύνδεσης πολιτισμού και περιβάλλοντος.
        Είναι εκείνη η διάσταση του πολιτισμού από τη οποία ξεπηδάνε οι νέες τεχνολογίες, από την οποία έχουν εκπηγάσει οι μεθοδολογίες ανάπτυξης και όλες οι συστηματοποιημένες μορφές διαχείρισης. 
        Μέχρι τώρα οι επιστήμες λειτούργησαν με το αίτημα της κατάκτησης του  περιβάλλοντος. 
       Οι ίδιες οι επιστήμες έχουν αρχίσει να ανακτούν σε ένα βαθμό το μέτρο τους, μέσα από τις επιστήμες του περιβάλλοντος, αν και υπάρχουν δυο πεδία αιχμής στα οποία αναπτύσσεται μια άγρια και αλαζονική δυναμική των επιστημών.

         Πρώτο πεδίο αιχμής είναι ο τομέας της βιοτεχνολογίας και το δεύτερο πεδίο είναι ο τομέας της νανομηχανικής, δηλαδή της τεχνολογίας των πολύ μικρών μηχανών, την ίδια ώρα που δεν υπάρχουν επαρκή πλαίσια ελέγχου των εξελίξεων και των εφαρμογών, των νέων αυτών τεχνολογιών. Επειδή τρέφουμε προσδοκίες επίλυσης των προβλημάτων μας με βραχυχρόνια θεώρηση, δεν έχουμε σταθμίσει επαρκώς τους κινδύνους και τα ρίσκα των νέων τεχνολογιών και των νέων επιστημών.

       Μέσα από αυτό τον κεντρικό της ρόλο η επιστήμη διαμορφώνει ευρύτερα τον σύγχρονο πολιτισμό, έναν πολιτισμό που σε πολλά σημεία του είναι αντίθετος στο φυσικό του περιβάλλον και σίγουρα αντίθετος στην οικολογική κατεύθυνση του πολιτισμού, ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνει τις νοοτροπίες ανάλογα.

        Η εξοικείωση μας με τις μηχανές και η αποξένωση της σχέσης μας με την  εσωτερική πραγματικότητα και με τη φύση διαμορφώνει ένα άλλο πολιτιστικό τοπίο για τον άνθρωπο, έναν άλλο πολιτισμό που έχει ιδιαίτερη δυσκολία στην προσέγγισή του με τη φύση και το πνεύμα. 

         Επειδή όμως η ανθρώπινη φύση δεν μπορεί να αποξενωθεί για πολύ από την σχέση της με τη φύση και με τη ζωή που υπάρχει εκεί, με τη ζωή στο περιβάλλον, γι’ αυτό και δημιουργούνται αντίρροπες κινήσεις μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία και στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου.

       Οι αντίρροπες αυτές εξελίξεις υπάρχουν και στην ίδια επιστημονική κοινότητα. 

       Υπάρχουν αντίπαλα ρεύματα και στις επιστήμες του ανθρώπου και στις φυσικές και τεχνολογικές επιστήμες. Σίγουρα η διαμόρφωση των ρευμάτων της οικοηθικής, της βιοηθικής, της ηθικής για τη χρησιμοποίηση του κυβερνοχώρου και του διαδικτύου, για την σχέση του ανθρώπου με τη φύση, τη βιοποικιλότητα, για το νερό, για την ενέργεια, για  το διάστημα όπως και για οποιοδήποτε συντελεστή του περιβάλλοντος, όπως αρχίζει και αναπτύσσεται και συμπεριλαμβάνεται σε διεθνή κείμενα, σε συνέδρια και διακηρύξεις είναι μια εκδήλωση της αντίρροπης δύναμης και μια ελπίδα για μια νέα κατεύθυνση της επιστήμης σε σχέση με το περιβάλλον.

        Ωστόσο η κύρια δυναμική της επιστήμης πέρα από την αναζήτηση λύσεων στο ενεργειακό πρόβλημα αλλά και μέσα από αυτή την αναζήτηση έχει μια «λογική» βιασύνης, βίας, «λογική» που ξεκινάει από την χρηματοδότησή της, από ισχυρά επενδυτικά συμφέροντα και από ανταγωνισμούς αθέμιτους στον χώρο της γνώσης. 

        Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της περιπέτειας που έχει η αναζήτηση της παραγωγής ενέργειας από το υδρογόνο ή εναλλακτικές μορφές, όπου η επιστημονική κοινότητα λειτούργησε με αντανακλαστικά συμφέροντος και όχι επιστημονικής ειλικρίνειας και κοινής ωφέλειας.

Η αυτοκριτική της επιστήμης προχωράει με μεγάλη βραδύτητα τόσο για τη γνωστική της αυθεντία όσο και για τις εφαρμογές της.

       Σε αντίθεση με την ανάπτυξη των εφαρμογών της επιστήμης, έχουμε δει πόσο μικρή είναι απήχηση του μεγάλου μετώπου των διάσημων επιστημόνων πριν από μισό αιώνα, με τους Αϊνστάιν, Ράσσελ, Σβάιτσερ και πολλούς άλλους απέναντι στην προοπτική των εφαρμογών της πυρηνικής τεχνολογίας, για στρατιωτικούς λόγους. 

       Οι εμπειρίες αυτές δείχνουν ότι στον τομέα της επιστήμης υπάρχει η μεγαλύτερη διακύβευση του πολιτισμού με το περιβάλλον. Έχουν ξεχαστεί πια οι αντιστάσεις των κοινωνιών και των ειρηνιστικών κινήσεων στην βόμβα νετρονίου, έχουμε προχωρήσει σε χρήσεις του απεμπλουτισμένου ουρανίου και φαίνεται ότι οι διεθνείς συνθήκες για την στρατιωτική τεχνολογία σε σχέση με το περιβάλλον έχουν τελματωθεί στην πρόοδό τους, για να μην πούμε ότι έχουμε έναν αναχρονισμό στην περιβαλλοντική βαρβαρότητα των νέων τεχνολογιών. 

       Ταυτόχρονα οι νέες τεχνολογίες επιτρέπουν μια νέα μορφή γκεττοποίησης μέσα από τον κόσμο της επικοινωνίας, του ανθρώπου στη σχέση του με τη φύση. Η οθόνη λειτουργεί ως μια γκεττοποίηση, ως ένα σύνορο στην πραγματική επαφή του ανθρώπου με τη φύση. Τα ζητήματα αυτά είχαν τεθεί από σοβαρούς επιστήμονες, διανοητές όπως ο Νόμπερτ Βίνερ και από τους  ιδρυτές νέων επιστημών.

        Δεν έλειψαν οι επιφυλάξεις και οι επισημάνσεις για τα προβλήματα που φέρνει η νέα επιστήμη και η νέα τεχνολογία μέσα από την εφαρμογή της και από την χειραγώγηση της εφαρμογής από την οικονομία και την πολιτική της.

        Όμως όπως ακριβώς βλέπουμε τις αρνητικές όψεις στη σχέση και τον ρόλο της επιστήμης μεταξύ περιβάλλοντος και πολιτισμού, όπως βλέπουμε τον ρόλο της επιστήμης στην καλλιέργεια ενός συγκεκριμένου μοντέλου θεώρησης της φύσης, αναγωγικού και αναλυτικού, μηχανιστικού και όχι ολιστικού, έτσι πρέπει να δούμε και τις θετικές επιδράσεις μέσα από ειδικές επιστήμες, μέσα από ένα νέο ρεύμα στάσης των επιστημών απέναντι στα προβλήματα, το οποίο αναδεικνύει εναλλακτικές προοπτικές και δυναμικές μεταξύ πολιτισμού, επιστήμης και περιβάλλοντος.  

        Η κυριότερη θεματική δυναμική των επιστημών η οποία αναπτύσσεται σε σχέση με το περιβάλλον είναι στον τομέα της προσαρμογής αυτών των επιστημών στο περιβάλλον, στο τομέα για παράδειγμα της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, στον τομέα του management και της πιστοποίησης των παραγωγικών μονάδων και των επιχειρήσεων για το περιβάλλον, στον τομέα των εναλλακτικών μορφών ενέργειας, στους τομείς που είναι εγγύτερα στη βασική έρευνα για το περιβάλλον, για τη μελέτη και διαχείριση των οικοσυστημάτων κτλ.

         Σε αυτούς όλους τους τομείς η γνώση εξειδικεύεται με φιλικό τρόπο προς το περιβάλλον και με τη δυναμική της επιστήμης για την εφαρμογή αποκτά μια ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα. Αυτή η αποδοτικότητα και η συνέπεια με την οποία η επιστήμη υπηρετεί αυτή την αποτελεσματικότητα είναι και μια αίσια εκδοχή για το μέλλον καθώς πρέπει να ξεπεράσουμε την εποχή των λόγων για το περιβάλλον και να περάσουμε στην εποχή της πράξης και των καλών πρακτικών. 
           
        Η επιστήμη μας καθοδηγεί στα σημεία που πρέπει να προσαρμοστεί η συμπεριφορά μας και η νοοτροπία μας απέναντι στο περιβάλλον, με αποτελεσματικό τρόπο, με πρακτική συνέπεια. Αυτό είναι  η ιδιαίτερη συνεισφορά της επιστήμης, πέρα από το ότι έτσι αλλάζει το σύνολο της συμπεριφοράς μας και της νοοτροπίας μας και καταλαβαίνουμε πολύ καλύτερα τις συνέπειες των πράξεων μας απέναντι στο περιβάλλον, με τρόπο σύγχρονο και αποτελεσματικό.
                
        Η επιστήμη της ιατρικής και οι επιστήμες της υγείας αναδεικνύουν την αμεσότητα του απόηχου των δικών μας συμπεριφορών προς το περιβάλλον και μέσα από αυτό προς εμάς. Αναδεικνύουν την κοινότητα των προβλημάτων των έμβιων όντων και σε συνδυασμό με τις άλλες επιστήμες φέρνουν στο προσκήνιο την ενότητα και την αλληλεπίδραση που υπάρχει μεταξύ του τρόπου ζωής μας και του περιβάλλοντος.

        Οι επιστήμες που συνδέονται με τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, οι επιστήμες των ανθρωπιστικών σπουδών δείχνουν και πάλι την ενότητα ανθρώπου και περιβάλλοντος, ανθρώπου και φύσης και την αμοιβαιότητα ή την ένταση των αλληλεπιδράσεων που αλλάζουν τον άνθρωπο και την κοινωνία μέσα από την εξέλιξη των σχέσεών μας με το περιβάλλον. 
      
       Επιστήμες όπως η ψυχολογία, η παιδαγωγική, η κοινωνιολογία κτλ όλο και πιο πολύ αναγνωρίζουν τη συντελεστική σχέση του ανθρώπου με τη φύση και την αναγκαιότητα να σταθούμε πάνω σ’ αυτή τη σχέση με τρόπο εποικοδομητικό, με τρόπο που να διαμορφώσει θετικές προοπτικές και να μας απελευθερώσει από τα σύνδρομα της βιαιότητας και της αλαζονείας του σύγχρονου πολιτισμού απέναντι στη φύση.

      Είναι με επιστημονικό τρόπο που καταλήξαμε στα κείμενα της Στοκχόλμης, στο Ρίο και στο Γιοχάνεσμπουργκ. Με επιστημονικό τρόπο γίνεται συνειδητός ο κίνδυνος του μέλλοντος και η ανάγκη να αντιμετωπίσουμε τον περιβαλλοντικό κίνδυνο και να θεμελιώσουμε έναν νέο οικολογικό πολιτισμό.

Διαβάστε επίσης: H Γένεση των Επιστημών του Περιβάλλοντος

27 Μαΐου 2010

Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας
Μέλος της γραμματείας της ΜΚΟ Σόλων
ioanniszisis@solon.org.gr