OIΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ (του Γιάννη Ζήση)

  Η οικονομική ανάπτυξη, ο τρόπος πραγματοποίησής της και ο μερισμός της, αποτελούν  και θα συνεχίσουν να αποτελούν τα κύρια ενδιαφέροντα για την ανθρωπότητα, για τα κράτη, για τις κοινωνίες και τους ανθρώπους. Πρωταρχικά η οικονομία παρέχει το μέσο μέσα από το οποίο ο άνθρωπος συμπυκνώνει τη δυναμική του απέναντι στο περιβάλλον.

        Δεν είναι τυχαίο ότι η ευτυχία – σύμφωνα με έρευνες – που νιώθουν οι άνθρωποι δεν βασίζεται τόσο στο πόσα χρήματα παίρνουν ως αμοιβή για την εργασία τους όσο στο αν «τα καταφέρνει κανείς καλύτερα από τους άλλους»[1] , κάτι που επιβεβαιώνει και επιστημονικά την παρατήρηση του Άνταμ Σμιθ που κάνει στο βιβλίο του «η Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων» σχολιάζοντας: «ποιος είναι ο στόχος της φιλαργυρίας, της φιλοδοξίας, της αναζήτησης πλούτου, εξουσίας και καταστροφικής δύναμης …  Δεν ελπίζουμε σε άλλα οφέλη παρά να αναγνωριζόμαστε και να κερδίζουμε την προσοχή»[2] 

Θεωρία και πράξη
      Ζούμε σε μια εποχή εύκολης πρόσβασης στη γνώση για όσους ενδιαφέρονται να την συγκομίσουν. Η τωρινή παγκόσμια οικονομική κρίση ανέδειξε για άλλη μια φορά την απόσταση των θεωριών από την πραγματικότητα της ζωής. Όλοι μας αναρωτιόμαστε τι φταίει και δίνουμε διάφορες απαντήσεις. 

        Γιατί δεν υπήρξε μέχρι τώρα βιώσιμο μοντέλο που να ανταποκρίνεται στην ουσία της θεωρητικής πρότασης του Μαρξισμού; Ο Μαρξισμός ως η πιο συστηματοποιημένη ιδεολογία, απέτυχε πρωταρχικά από την ανθρωπολογική του ανακολουθία. Δεν κατανόησε το γεγονός ότι η ανθρώπινη φύση έχει φθίνουσα απόδοση έξω από το σύστημα της ανταγωνιστικότητας. Υπήρξε μέχρι τώρα αδυναμία να σχηματίσει βιώσιμες μορφές παρά το γεγονός ότι η ολοκληρωτική ρύθμιση της ανταγωνιστικότητας, την οποία εφαρμόζει, αφαιρεί το κόστος της οικονομικής σύγκρουσης, της αλληλοαναίρεσης, της αλληλεξουδετέρωσης  των κινήτρων των συμφερόντων και των δυναμικών. Παράβλεψε τόσο το γεγονός ότι η ανθρώπινη φύση είναι μη λειτουργική στο πλαίσιο ενός καθεστώτος κοινότητας όσο και ότι η πολιτική ρυθμίζεται και αυτή από τις δυναμικές της ανταγωνιστικότητας.

       Τη διαπίστωση αυτή για τη φθίνουσα απόδοση της ανθρώπινης φύσης έξω από συνθήκες ανταγωνιστικότητας  φάνηκε να συνειδητοποιεί η Σοβιετική Ένωση καθώς ο πρόεδρος της ΕΣΣΔ Μιχαήλ Γκορμπατσόφ την περιγράφει ως ένα από τα βασικά προβλήματα που οδήγησαν στη διακήρυξη της «περεστρόικα» σχολιάζοντας: «Ήταν φανερό για τον καθένα ότι οι ρυθμοί ανάπτυξης μειώνονταν γρήγορα κι ότι ολόκληρος ο μηχανισμός ποιοτικού ελέγχου δεν λειτουργούσε σωστά, δεν υπήρχε δεκτικότητα στα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας, η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου επιβραδυνόταν…» [3] και προσθέτει: «…ουσιαστικά  δεν υπάρχει ανεργία. Το κράτος έχει αναλάβει την ευθύνη να εξασφαλίσει απασχόληση σε όλους… Βλέπουμε όμως επίσης ότι κάποιοι  ανέντιμοι άνθρωποι προσπαθούν να εκμεταλλευτούν αυτά τα πλεονεκτήματα του σοσιαλισμού, γνωρίζουν μόνο τα δικαιώματά τους όμως δεν θέλουν να γνωρίζουν τα καθήκοντά τους, εργάζονται ανεπαρκώς, απουσιάζουν αδικαιολόγητα πίνουν υπερβολικά»[4] 
      
        Ενώ λοιπόν ο Μαρξισμός «ρύθμισε» την ανταγωνιστικότητα στην οικονομία, αδυνατούσε να κατανοήσει την ανταγωνιστικότητα (και τον άπληστο χαρακτήρα) της ανθρώπινης διαχείρισης, εξουσίας και διακυβέρνησης. Επίσης αδυνατούσε να αντιληφθεί το αναπόφευκτο – με βάση το σημερινό στάδιο εξέλιξης του ανθρώπου – της οικειοποίησης του δημόσιου πλούτου από την πολιτική και της προσκόλλησης των πολιτικών διαχειριστών – τόσο στην εξουσία όσο και στον δημοσιοποιημένο πλέον πλούτο – στο συμφέρον της διαχείρισης της συλλογικής περιουσίας, με τον προσχηματικό χαρακτήρα της κοινής ωφέλειας. Κάτι επίσης καταστροφικό για τη συγκρότηση μιας κοινωνίας δικαίου.
        Γι’ αυτήν την εμπειρία  σχολιάζει πάλι ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ότι:«οι εργαζόμενοι είχαν δίκιο να αγανακτούν με την συμπεριφορά ανθρώπων που από θέσεις εμπιστοσύνης και εξουσίας, έκαναν κατάχρηση της εξουσίας τους, κατέπνιγαν την κριτική, έκαναν περιουσίες και σε μερικές περιπτώσεις έγιναν ακόμα και συνένοχοι – αν όχι υποκινητές – εγκληματικών πράξεων» [5] 
       Αυτό ήταν μια εγγενής αδυναμία, η οποία ανέπτυξε άλλες ενδογενείς συγκρούσεις, και άμβλυνε την ιδεολογική και πολιτική πειθώ του προτεινόμενου οικονομικού μοντέλου.

Το πρόβλημα της προσκόλλησης στην εξουσία
        Η τάση του ανθρώπου να προσκολλάται σε κάθε μορφή εξουσίας δεν αντιμετωπίστηκε λειτουργικά στο σύστημα του Μαρξισμού. Αυτό αποτελεί το σημείο της λειτουργικής αφέλειας της συγκεκριμένης ιδεολογίας, παράλληλα με την απλοϊκότητα της προσέγγισης του προσδιορισμού της παραγόμενης ποσότητας, της κοστολόγησης της παραγωγής και της ρύθμισης του εισοδήματος για την απόκτηση παραγόμενου προϊόντος. 
         Ο μηχανικισμός πάνω στον οποίο βασίστηκε αυτή η απλοϊκότητα μαζί με την υποτίμηση της διασύνδεσης μεταξύ του πολιτικού μοντέλου και της ανθρώπινης νοοτροπίας και συμπεριφοράς της εξουσίας, καταδίκασαν το Μαρξισμό σε μια αναποτελεσματικότητα με όλες τις παροδικές επιτυχίες του.          
         Οι επιτυχίες αυτές ξεκίνησαν από το γεγονός ότι προσέφερε μια ελκυστική πίστη, μια διέξοδο, απέναντι στην ασφυκτική ανισότητα  και μια προσδοκία για μια ισότητα και μια κοινότητα ωφέλειας και διανομής της ευημερίας.

        Στην ουσία η επιτυχία αυτή εξαρτιόταν αφενός μεν από την αγωγιμότητα του οικονομικού σχεδιασμού στην κεντρική διοίκηση, η οποία όμως ήταν συνυφασμένη με την  ανθρωπολογική αφέλεια των οπαδών που επιθυμούσαν την πραγματοποίηση μιας ουτοπίας.      
          Από την ψυχολογία γνωρίζουμε τον καθοριστικό ρόλο που έχουν στην ζωή του κάθε ανθρώπου τα ένστικτα. Για να μην ακούγεται αυτό αφηρημένο μπορούμε να αναφέρουμε ότι το καθημερινό κυνήγι της δημοσιότητας ή της εξουσίας δεν αποτελεί παρά το αποτέλεσμα της πίεσης των ενστίκτων της  αγέλης και της αυτοσυντήρησης. 
       O Κάρλ Γιούνγκ περιγράφει την λειτουργία τους ως καθοριστική για τη διαμόρφωση πολιτικοκοινωνικών αλλαγών: «ο διαχωρισμός από την ενστικτώδη φύση ωθεί στην σύγκρουση του συνειδητού και του ασυνείδητου… Η συσσώρευση των ατόμων που έφτασαν σε αυτήν την κρίσιμη κατάσταση  δημιουργεί μια μαζική κίνηση που προσπαθεί να γίνει πρόμαχος των καταπιεσμένων. Σε συνδυασμό με την συνειδησιακή μας τάση να ψάχνουμε την αιτία κάθε κακού στον εξωτερικό κόσμο, υψώνεται μια κραυγή για πολιτικοκοινωνικές αλλαγές που θα λύσουν αυτόματα το βαθύτερο πρόβλημα της διχασμένης προσωπικότητας … Κάθε φορά που εκπληρώνεται αυτή η απαίτηση εγκαθιδρύονται πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που ξαναφέρνουν τις ίδιες ασθένειες με διαφορετική μορφή. Αυτό που γίνεται τότε δεν είναι παρά μια απλή αντιστροφή» [6]

        Θα μπορούσαμε έτσι να πούμε ότι η πρώτη του επιτυχία ο Μαρξισμός τη χρωστάει στην τάση των ανθρώπων – όταν αυτοί βρίσκονται σε αδυναμία – να πιστεύουν ότι τα αίτια της ανθρώπινης βαρβαρότητας, δεν βρίσκονται μέσα στην ανθρώπινη φύση αλλά προέρχονται από τις δομές της κοινωνίας και το σύστημα της εξουσίας. Μέσα σε αυτή τη μονοσήμαντη και μηχανιστική ερμηνεία της ανθρώπινης βαρβαρότητας δεν γινόταν αντιληπτό, το γεγονός ότι η ανθρώπινη φύση είναι αλληλένδετη με την παραγωγή εξουσίας και την δημιουργία ανισότητας. Όχι με την έννοια ότι οι άνθρωποι είναι ακριβώς άνισοι, αλλά με την έννοια ότι η κυρίαρχη – προς το παρόν – τάση της συντριπτικής πλειοψηφίας των ανθρώπων είναι προς τη δημιουργία ανισότητας και ότι στην πραγματικότητα οι άνθρωποι δεν αποποιούνται την εξουσία παρά τη θέλουν μόνο για να την ασκήσουν οι ίδιοι.

        Αυτή μπορεί να την εκχωρήσουν σε κάποιους – για μια μεταβατική περίοδο – και να τους πιστώσουν ως διαχειριστές της αυταπάτης για την ανιδιοτελή φύση των ανθρώπων και των λαών, μέχρις ότου οι πρώτες αποτυχίες και οι πρώτες νέες ανισότητες και τυρρανίες να φέρουν ξανά στο προσκήνιο την ικανότητα του ανθρώπου να κρίνει και να κατακρίνει, να φέρουν τη διαψευσιμότητα, των πολιτικών ονειροπολήσεων.

Τα υπόλοιπα οικονομικά μοντέλα
        Αυτό που συνέβη στην κατεύθυνση του Μαρξισμού, συνέβη σε μια μικρότερη κλίμακα τόσο στον «πλούτο των εθνών» του Άνταμ Σμιθ όσο και στους επιγόνους του με όλες τις αποχρώσεις. Αυτό που συνέβη στο Μαρξ συνέβη σε ένα μικρότερο βαθμό και στον Τζών-Μέιναρντ Κέυνς (John Maynard Keynes), στον Μίλτον Φρίντμαν και στον Χάγιεκ (Hayek). Λίγο πολύ αποκαλύφθηκε σε μήκος χρόνου ότι οι οικονομικές ιδέες και θεωρίες, έχουνε κάποια όρια παρακολούθησης των εξελίξεων σε πραγματικές συνθήκες, in vivo. Οι θεωρίες, είναι «in vitro» απόπειρες του λόγου και οι τα συστήματα που αυτές καθορίζουν είναι οι in vivo προσομοιώσεις των θεωριών. 

         Επειδή τα συστήματα συνδέονται με πραγματικά όντα, μεταφέρουν και τη δυναμική ιστορικότητά τους και συνεπώς οδηγούν σε ολικότερη ή μερικότερη διάψευση των θεωριών. Εκείνο που συνήθως μέχρι τώρα δεν έχουμε αντιμετωπίσει, είναι κυρίως το ζήτημα ότι η έμφαση δεν πρέπει να τίθεται στη διάψευση των θεωριών αλλά στην εκλογίκευση και τη συμπλήρωσή τους.

        Η εκλογίκευση των θεωριών θα μπορούσε ακόμη και να τις αποδομήσει λαμβάνοντας υπόψη τη νεότερη εμπειρία από τις πραγματικές συνθήκες και τους πραγματικούς δρώντες. 

       Η συμπλήρωση των θεωριών πάλι θα μπορούσε να φτάσει μέχρι το σημείο να εξαερώσει το μεγαλύτερο μέρος αυτού που συμπληρώνεται ή να περιέχει στο 99% μια αντίρροπη ιδέα προσφέροντας όμως ένα πολύ πληρέστερο εργαλείο ερμηνείας. Είναι ζητούμενο το να φτάσουμε σε αυτή τη διαλεκτική της συμπληρωματικότητας και της συνέπειας, της συνεργασίας των θεωριών και φυσικά των δρώντων, των πεδίων των μέσων και των στόχων.

        Η απλοϊκότητα με την οποία αντιμετώπισε ο Μαρξισμός την ανθρώπινη φύση ήταν συνυφασμένη και με το γεγονός ότι οι επιστήμες του ανθρώπου στον 19^ο αιώνα, μόλις είχαν ξεκινήσει. Δεν είχαν αποκτήσει το σημερινό τους βάθος και εύρος, ούτε τη σημερινή επιστημονική συμπληρωματικότητα και διάρθρωση. Σήμερα πλέον οι επιστήμες του ανθρώπου έχουν κάνει φανερό ότι η ανθρώπινη φύση έχει ορισμένα όρια αλλαγής και πολύ περισσότερο ότι αυτά τα όρια αλλαγής διαμορφώνονται, μεταβάλλονται, διακρίνονται και περιορίζονται μέσα στην ιστορία ανάλογα με τη συγκυρία και τις επιλογές. 
       Γενικότερα οι μηχανιστικές θεωρίες, άρχισαν να απαξιώνονται στο σκληρό πυρήνα των επιστημών και της λογικής μετά από τις νέες εξελίξεις που αποκάλυπταν έναν νέο δρόμο στην περίοδο από τις αρχές του 20ου αιώνα, με σημαντικό σταθμό την ανάδειξη της πολύπλοκης και μη γραμμικής δυναμικής και θεωρίας των συστημάτων του της ιστορικής θεώρησης του συστήματος και της εξέλιξής του, είτε μιλάμε για ένα ανθρώπινο είτε για ένα φυσικό σύστημα.

        Δεν είναι τυχαίο ότι την ίδια χρονική περίοδο άρχισαν να απαξιώνονται οι μηχανιστικές θεωρίες ακόμη και στο σκληρό πυρήνα των φυσικών επιστημών. Αυτές οι αλλαγές είχαν την αφετηρία τους στις αρχές του 20^ου αιώνα και σηματοδότησαν έναν νέο δρόμο κυρίως μετά από την ανάδειξη νέων θεωριών όπως της θεωρίας του χάους και μαθηματικής λογικής που απελευθέρωναν τη σκέψη για αναζήτηση πιο ολιστικών ερμηνειών της λειτουργίας των συστημάτων.   

        Είτε μιλάμε για ένα ανθρώπινο όν είτε για ένα σύστημα, δεν πρέπει να είμαστε υπερβολικά επικριτικοί απέναντι στο Μαρξ και τους συνοδοιπόρους του, καθώς η σύλληψή τους ήρθε ως τάση αντιστάθμισης στα «αυτονόητα» της εποχής τους και καθώς υπήρχαν έμφυτες «ευγενείς ατέλειες» στη θεωρία, μέσα από τα όρια της επιστημονικής θεώρησης της εποχής εκείνης. Η διαφοροποίηση των συνθηκών πρέπει να εκτιμάται σοβαρά και να δίνοντας μια ευκαιρία για την απελευθέρωση από κάθε μορφή θρησκευτικής πρόσληψης στις οικονομικές θεωρίες.

Υπάρχουν λοιπόν δύο προκλήσεις.
         Από τη μία συνειδητοποιείται όλο και περισσότερο ότι η οικονομία έχει πράγματι σκληρά και ανελέητα χαρακτηριστικά, τα οποία καλείται η πολιτική να τα διαχειριστεί και να τα εξανθρωπίσει. [7]
        Από την άλλη η οικονομία ως μηχανισμός, καλείται επίσης να απελευθερωθεί από τη μηχανιστική πλευρά της θεώρησης του φιλελευθερισμού σε σχέση με τον ανταγωνισμό και την αντανακλαστική ρύθμιση.  

_____________________________ 

[1] Daniel Cohen. 2010, “Η Eυημερία του Kακού”, εκδόσεις ΠΟΛΙΣ σελ 181
[2] το ίδιο, σελ. 110 
[3] Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, 1987, «Περεστρόικα – Νέα Σκέψη για τη Χώρα μας και τον Κόσμο», εκδόσεις ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ – Α.Α ΛΙΒΑΝΗ, σελ 29
[4] το ίδιο σελ 46 – 47 
[5] το ίδιο σελ 32
[6] Carl Jung, 1988, “Ο Ανεξερεύνητος Εαυτός”, εκδόσεις Ιάμβλιχος, σελ 74 
[7] Γιάννης Ζήσης 2010, Το Περίγραμμα του νέου Κεϋνσιανισμού, Σόλων, 3 Μαρτίου 2010 

15 Μαρτίου 2010

Γιάννης Ζήσης, συγγραφέας
Μέλος της γραμματείας της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ
ioanniszisis@solon.org.gr