1

ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ: ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΑΕΙΦΟΡΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ (του Αλέξανδρου Μπέλεση)

Περί βιώσιμης ή αειφορικής ανάπτυξης

Η βιώσιμη ή αειφορική ανάπτυξη είναι η ελληνική απόδοση της αγγλικής λέξης Sustainable development.   Ο Ε.Φ.Σουμάχερχρησιμοποιώντας πρώτος τον όρο sustainability – βιωσιμότητα και γράφοντας μεταξύ άλλων το κλασικό πλέον βιβλίο «το μικρό είναι όμορφο», επισημαίνοντας τους κινδύνους από τις καταστρεπτικές για την κοινωνία και το περιβάλλον πρακτικές του Δυτικού οικονομικού μοντέλου, έχτισε την διανοητική ατμόσφαιρα που γέννησε πολλές ιδέες και πρακτικές της εναλλακτικής οικονομίας:

«Ένας επιχειρηματίας ποτέ δεν θα θεωρούσε πως η επι­χείρηση του είχε λύσει το πρόβλη­μα της παραγωγής της και θα είχε κατορθώσει να είναι βιώσιμη, αν την έβλεπε ν’ αναλίσκει γοργά το κεφά­λαιό της. Πώς, λοιπόν, μπορούμε να παραβλέπουμε αυτό το ζωτικής ση­μασίας γεγονός, όταν πρόκειται για την παμμέγιστη εκείνη επιχείρηση, την οικονομία του Διαστημόπλοιου Γη, και συγκεκριμένα, τις οικονομίας των πλούσιων επιβατών του; Το κεφάλαιο, που η φύση κι όχι ο άνθρωπος εισκομίζει στην παραγωγι­κή διαδικασία, είναι κατά πολύ μεγα­λύτερο κι εμείς δεν το αναγνωρίζου­με καν. Το μεγαλύτερο αυτό μέρος αναλίσκεται τώρα μ’ έναν ρυθμό που προκαλεί δέος και να γιατί είναι εξω­φρενικό σφάλμα, λες και θέλουμε να αυτοκτονήσουμε, το να πιστεύουμε και να ενεργούμε με την πεποίθηση πως το πρόβλημα της παραγωγής έχει λυθεί».[1]

Οι συνθήκες μέσα από τις οποίες γεννήθηκε η «βιώσιμη ανάπτυξη
Η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης (Sustainable development) γεννήθηκε μέσα από σε μια πολιτιστική ατμόσφαιρα που διαμορφωνόταν από την συνειδητοποίηση των εσφαλμένων προτεραιοτήτων και αρχών του «συσσωρευτικού μοντέλου ανάπτυξης» της Δύσης. Το μοντέλο της «ανάπτυξης» είχε,μεταξύ άλλων, ως μετρήσιμες συνέπειες τον ραγδαίο ρυθμό καταστροφής του περιβάλλοντος και των όντων που το αποτελούν διαμορφώνοντας ορατή την απειλή και για το ανθρώπινο πολιτισμό, τηνμεγέθυνση των κοινωνικών ανισοτήτων και της φτώχειας και την δραματική αύξηση του χρέους των αναπτυσσόμενων χωρών.

Όσον αφορά τις συνθήκες αύξησης του χρέους των αναπτυσσόμενων χωρών δεν έχουμε παρά να θυμηθούμε ενδεικτικά το πρόσφατο βίντεο του «οικονομικού εκτελεστή» ….. και την δήλωση του Νοαμ Τσόμσκι για την πολιτική των ΗΠΑ[2] «Οι ΗΠΑ ζητούν απελευθέρωση των υπηρεσιών στον Τρίτο Κόσμο, πράγμα που θα είχε ως άμεσο αποτέλεσμα να πλημμυρίσουν και να πνιγούν όλες οι τράπεζες και τα πιστωτικά ιδρύματα του Τρίτου Κόσμου από τις δυτικές, αφού είναι τόσο πολύ πλουσιότερες και ισχυρότερες. Αυτό θα εκμηδένιζε τη δυνατότητα κάθε εθνικού προγράμματος βιομηχανικής ανάπτυξης μέσα στον Τρίτο Κόσμο. Αυτό είναι το είδος της φιλελευθεροποίησης που προτιμούν οι ΗΠΑ».

Όσον αφορά το επίπεδο της φτώχιας να θυμηθούμε τον Τζέφρι Σακς[3] «ο ένας στους έξι κατοίκους του πλανήτη μας ακόμα πασχίζει καθημερινά να καλύψει μέρος ή το σύνολο των κρίσιμων αναγκών του σε επαρκή τροφή, καθαρό πόσιμο νερό, ασφαλές κατάλυμα, υποδομές υγιεινής καθώς και πρόσβαση στη βασική υγειονομική περίθαλψη. Οι άνθρωποι αυτοί περνούν με 1 δολάριο την ημέρα, ή ακόμα λιγότερο, ενώ οι δημόσιες υπηρεσίες υγείας, εκπαίδευσης και σχεδιασμού υποδομής τους παραβλέπουν. Καθημερινά, περισσότεροι από 20.000 άνθρωποι πεθαίνουν εξαιτίας της απόλυτης φτώχιας, της έλλειψης τροφής, πόσιμου νερού, φαρμάκων ή άλλων ουσιαστικών αναγκών».

Όσον αφορά την περιβαλλοντική καταστροφή, η όξινη βροχή, ο αυξανόμενος ρυθμός εξαφάνισης των ειδών, η ραγδαία ερημοποίηση, η εκτεταμένη χημική ρύπανση, τα αδιέξοδα της χρήσης των πυρηνικών αποβλήτων κλπ «έκρουαν τον κώδωνα» του κινδύνου.

Η έννοια και η πορεία του Sustainable development 
Ο σύνθετος όρος «βιώσιμη ανάπτυξη» προτάθηκε για πρώτη φορά το 1980 σε ένα κείμενο του ΟΗΕ με τίτλο « Η στρατηγική της παγκόσμιας προστασίας – η προστασία των φυσικών πόρων στην υπηρεσία της βιώσιμης ανάπτυξης». Τον όρο εισήγαγαν στο κείμενο αυτό, οι συντάκτες του, το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον, η ΜΚΟ WWF και η ΜΚΟ UICN. Ωστόσο είναι η «έκθεση Μπρούντλαντ» του ΟΗΕ (1987) που έκανε διάσημο τον όρο Sustainable development . Εκεί ορίζεται η βιώσιμη ανάπτυξη ως «εκείνη που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να υποθηκεύει την δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες». «Στην ευρύτερή της έννοια η βιώσιμη ανάπτυξη επιδιώκει την αρμονία μεταξύ των ίδιων των ανθρώπων και μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης» Εκτός από το ότι η έκθεση αυτή θεωρείτε η πρώτη έκθεση διεθνούς επιτροπής που κάνει λόγο για τις ανθρώπινες δραστηριότητες που απειλούν την Γή, επισημαίνει επίσης την ανάγκη αναδιανομής της παγκόσμιας ανάπτυξης υπέρ των λιγότερο ευνοημένων και της μείωσης των ανισοτήτων.[4]

Στην πρώτη «Παγκόσμια Διάσκεψη για τη Γη» την Διάσκεψη του Ρίο, (1992) ο όρος υιοθετήθηκε ως θεμέλιο της διεθνούς συνεργασίας.173 Αρχηγοί Κρατών και Κυβερνήσεων υιοθετούν το κείμενο «Παγκόσμια στρατηγική για την βιώσιμη ανάπτυξη – Ατζέντα 21» το οποίο περιλαμβάνει 27 θεμελιώδεις αρχές.

(Ακολουθούν μερικές:)
(Αρχή 3) Τα δικαιώματα στην ανάπτυξη πρέπει να πληρούνται ώστε να καλύπτονται δίκαια οι αναπτυξιακές και περιβαλλοντικές ανάγκες των σημερινών και των μελλοντικών γενεών.

(Αρχή 4) Προκειμένου να επιτευχθεί η βιώσιμη ανάπτυξη, η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της αναπτυξιακής διαδικασίας και δεν μπορεί να εξετάζεται μεμονωμένα από αυτήν.

(Αρχή 5) Όλα τα κράτη μέλη και όλοι οι άνθρωποι πρέπει να συνεργάζονται για το βασικό καθήκον αυτό της εξάλειψη της φτώχειας ως μια απαραίτητη προϋπόθεση για την βιώσιμη ανάπτυξη, προκειμένου να μειωθούν οι ανισότητες του βιοτικού επιπέδου και την καλύτερη κάλυψη των αναγκών της πλειονότητας των ανθρώπων του κόσμου.

(Αρχή 7) Τα κράτη μέλη πρέπει να συνεργάζονται με πνεύμα παγκόσμιας εταιρικής σχέσης για τη διατήρηση, προστασία και αποκατάσταση της υγείας και της ακεραιότητας του οικοσυστήματος της Γης. Ενόψει των διαφόρων συνεισφορών σε παγκόσμιο επίπεδο η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, τα κράτη έχουν κοινές αλλά διαφοροποιημένες ευθύνες. Οι ανεπτυγμένες χώρες αναγνωρίζουν την ευθύνη που φέρουν στην διεθνή εφαρμογή της βιώσιμης ανάπτυξης

(Αρχή 11) Τα Κράτη μέλη θα θεσπίζουν αποτελεσματική περιβαλλοντική νομοθεσία,. Τα περιβαλλοντικά πρότυπα, τους στόχους και τις προτεραιότητες της διαχείρισης θα πρέπει να αντικατοπτρίζει τα περιβαλλοντικά και αναπτυξιακά πλαίσια, στα οποία εφαρμόζονται. Τα πρότυπα που εφαρμόζονται από ορισμένες χώρες μπορεί να είναι ακατάλληλα και να έχουν αδικαιολόγητο οικονομικό και κοινωνικό κόστος σε άλλες χώρες, ιδίως στις αναπτυσσόμενες χώρες.

(Αρχή 15) Προκειμένου να προστατευθεί το περιβάλλον, η αρχή της πρόληψης πρέπει να εφαρμόζεται ευρέως από τα κράτη ανάλογα με τις δυνατότητές τους. Όταν υπάρχει απειλή για σοβαρή ή αμετάκλητη ζημία, η έλλειψη πλήρους επιστημονικής βεβαιότητας τότε δεν πρέπει να χρησιμοποιείται αυτό ως λόγος για την αναβολή της λήψεως αποτελεσματικών μέτρων πρόληψης της υποβάθμισης του περιβάλλοντος.

(Αρχή 25) Η Ειρήνη, η ανάπτυξη και η προστασία του περιβάλλοντος είναι αλληλένδετες και αδιαίρετες έννοιες.[5]

Η Ατζέντα 21 αποτελεί μια προσπάθεια να συμφιλιώσει την προστασία του περιβάλλοντος, την οικονομική αποτελεσματικότητα και την κοινωνική ισότητα.  
Για την ιστορία μπορούμε να πούμε πως η Δεύτερη «Διάσκεψη για τη Γη», Η «Παγκόσμια Σύνοδος για την βιώσιμη ανάπτυξη» που πραγματοποιήθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ το 2002 θεωρήθηκε από πολλούς ότι δεν στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων και της παγκόσμιας πολυδιάστατης κρίσης, καθώς μεταξύ άλλων αμφισβητήθηκαν οι δεσμεύσεις του Ριο, απομόνωσαν τις ΜΚΟ σε ένα χώρο 25 χλμ μακρύτερα από αυτόν που διεξαγόταν η Σύνοδος και τα σταντ μονοπώλησαν ιδιωτικές εταιρίες που επιδίωκαν την διαφημιστικά καλύτερη δυνατή περιβαλλοντική εικόνα.

Ένα σοβαρό πρόβλημα που θέτει μεγάλα εμπόδια στην υιοθέτηση πολιτικών «βιώσιμης ανάπτυξης», είναι η καχυποψία των αναπτυσσόμενων χωρών. Τα κράτη αυτά «φορτισμένα από τις πρακτικές του παρελθόντος (της Δύσης) θεωρούν ότι η προώθηση αυτών των πολιτικών δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα τέχνασμα μέσω του οποίου θα επιτύχουν οι χώρες της Δύσης την καθυστέρηση της ανάπτυξής τους. Ως παράδειγμα που «φορτίζει» αυτήν την καχυποψία μπορούμε να αναφέρουμε ότι η πολιτική βιώσιμης ανάπτυξης που έχει τον τίτλο «πιστοποίηση προϊόντος» είναι ίσως το μόνο που διασώζει από την πλήρη κατάρρευση τα δυτικά προϊόντα απέναντι στα κατά πολύ φτηνότερα των χωρών των αναπτυσσόμενων χωρών. Ένα άλλο σημείο είναι η απαίτηση της Δύσης ενόψει των πολιτικών «βιώσιμης ανάπτυξης», άρα περιορισμού των ρύπων κλπ να εξακολουθήσει ο Κινέζος, ο Ινδός κλπ να έχει μια ποιότητα ζωής πολύ κάτω του μέσου Δυτικού πολίτη. Όμως, η βελτίωση των συνθηκών υγιεινής, περίθαλψης εκπαίδευσης, υποδομών κλπ είναι δικαίωμά τους. Μια έντιμη στάση των Δυτικών απαιτεί πολύ μεγαλύτερη μείωση ρύπων από αυτή των άλλων χωρών. 

Μια βασική διάκριση οπαδών της «βιώσιμης ή αειφορικής ανάπτυξης», είναι ανάμεσα σε αυτούς που πιστεύουν ότι (απόλυτη βιωσιμότητα) η προστασία του περιβάλλοντος απαιτεί την οριοθέτηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, καθώς ο άνθρωπος δεν είναι παρά ένα από τα μυριάδες είδη του οικοσυστήματος της ζωής και σε αυτούς (σχετική βιωσιμότητα) που πιστεύουν ότι η προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στον άνθρωπο, ότι η τεχνολογία θα μας δώσει τις λύσεις στα περιβαλλοντικά προβλήματα και ότι η φύση αποτελεί μια κοινωνική κατασκευή. Την ανθρωποκεντρική αυτή προσέγγιση εκφράζει καθαρά ο Φρανσουά Μανκεμπό λέγοντας «για ποιόν να προστατεύσουμε την φύση αν όχι για την κοινωνία;»

Η έννοια «ανάπτυξη» έτσι όπως έχει γίνει αντιληπτή και έχει εφαρμοστεί στην πράξη, βασίζεται στην πλάνη των άπειρων πόρων στην ψευδαίσθηση του ψυχισμού «καταναλώνω άρα υπάρχω» πέρα από τις πραγματικές ανάγκες, στην νομιμοποίηση της κατάχρησης κάθε έννοιας περί υγιούς ανταγωνισμού, στην περιφρόνηση οποιουδήποτε «οδικού χάρτη για ένα δίκαιο μερισμό» και αναδιανομής του πλούτου. Η προσθήκη της έννοιας της «βιωσιμότητας» προστατεύει την ερμηνεία της έννοιας «ανάπτυξη» από την στρεβλή, καταστροφική, και αρνητική της φόρτιση, με την οποία επιβάρυνε ο πολιτισμός μας. «Η έννοια της βιωσιμότητας συνδέεται με τη διατήρηση, τη σταθερότητα και τη δυναμική της ανανέωσης ενός οργανισμού και ενός συστήματος. Παραπέμπει στο λειτουργικό δυναμικό ενός συστήματος, όπου το περιβάλλον παίζει ένα ρυθμιστικό ρόλο και αποτελεί, με την επίδρασή του, καθοριστικό παράγοντα για τη βιωσιμότητα των μερών του. Παράλληλα το ίδιο το περιβάλλον χαρακτηρίζεται από τη δική του βιωσιμότητα, δείχνοντας πόσο το ζήτημα της βιωσιμότητας είναι ζήτημα πολύπλοκων συστημάτων, σύμφωνα και με τη θεωρία των πολύπλοκων ή περίπλοκων συστημάτων».

«Όλα δείχνουν ότι διανύουμε την Πράσινη Καμπή ή τον Πράσινο Μετασχηματισμό. Συνεπώς ή θα αναπτυχθεί ένα θεμελιακό Πράσινο Σχέδιο ή η άγρια ανάπτυξη σαν μια Χίμαιρα θα μας σύρει στη χειρότερη καταστροφή χωρίς καμιά έξοδο κινδύνου. Ο αιώνας μας ή θα είναι ένας Πράσινος Αιώνας ή ένα ολοκαύτωμα. Αν η Πράσινη Ακτίνα δεν διαχυθεί γόνιμα σε μια συμβιωτική και συμπαθητική ανάπτυξη του πολιτισμού και της ψυχής μας, μια σειρά κρίσεων, με κορυφαία αυτή της κλιματικής αλλαγής, θα μας κλείσουν την αυλαία καταστροφικά.

Ή λοιπόν εμείς θα καταστρέψουμε και θα μετουσιώσουμε ότι εμποδίζει την αλλαγή αυτή αναπτύσσοντας μια Απελευθερωτική Ιδεολογία ή θα αφήσουμε να συνεχιστεί η Τραγική Παράσταση μέχρι τέλους».[6]

[1] Ε.Φ. ΣΟΥΜΑΧΕΡ ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΕΙΝΑΙ ΟΜΟΡΦΟ – ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΛΑΡΟΣ
[2] ΝΟΑΜ ΤΣΟΜΣΚΙ – Η ΧΕΙΡΑΓΩΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ – ΕΚΔΟΣΕΙΣ SCRIPTA
[3] JEFFREY D. SACHS – SCIENTIFIC AMERICAN 11/2005
[4] SYLVIE BRUNEL – Η ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ – ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟ ΒΗΜΑ
[5] http://www.un.org/documents/ga/conf151/aconf15126-1annex1.htm (Ατζέντα 21)
[6] ΓΙΑΝΝΗΣ ΖΗΣΗΣ – ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΜΠΗ τόμος Α – ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΕΙΦΟΡΙΑ

2 Νοεμβρίου 2009

Αλέξανδρος Μπέλεσης,
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
info@solon.org.gr