ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ!, του Μάνου Δανέζη

Πως μπορούμε να Αποφύγουμε την Επερχόμενη Κλιματολογική Καταστροφή που θα εξαφανίσει τον Πολιτισμό μας;    
Ένα από τα πιο ακατανόητα γεγονότα των τελευταίων διακοσίων χρόνων είναι η άκρατη λεηλασία της φύσης από τη μεριά μιας άπληστης κοινωνίας, κι αυτό ανεξάρτητα από τη συγκεκριμένη μορφή που πήρε και τους ιστορικούς παράγοντες που την προκάλεσαν. Σήμερα, το σκάνδαλο της κοινωνίας αποκορυφώνεται μέσα από το σκάνδαλο της φύσης. Η οικολογική κρίση δεν είναι παρά μια όψη της κοινωνικής κρίσης, δηλαδή μια όψη της κρίσης του πολιτισμού μας. Τα προβλήματα είναι πλέον γνωστά.

Όπως γνωρίζουμε τα υδάτινα αποθέματα εξαντλούνται εξ’ αιτίας της ιλιγγιώδους αύξησης της βιομηχανικής και αστικής υπερκατανάλωσης. Αυτό σημαίνει ότι οι αρδευτικές δυνατότητες για τις αγροτικές καλλιέργειες, που αυξήθηκαν γρήγορα τους τελευταίους αιώνες, δεν θα μπορέσουν να παρακολουθήσουν το ρυθμό της αύξησης του πληθυσμού.

           Οι κίνδυνοι εκφυλισμού των κλιμάτων μέσω φυσικών μεταβολών είναι ήδη μεγαλύτεροι από ότι οι πιθανές βελτιώσεις. Οι κίνδυνοι αυτοί συνίστανται στην υπερβολική καύση ορυκτών, στην εξαπόλυση διοξειδίου του άνθρακα, στην αυξημένη ραδιενέργεια από τα πυρηνικά εργοστάσια, στο ραδιενεργό κρυπτόν, στην αύξηση των κονιορτών. Τα οξείδια του αζώτου προσβάλλουν τα στρώματα όζοντος που μας προστατεύουν από τις υπεριώδεις ακτινοβολίες. Είμαστε μαθητευόμενοι μάγοι και δεν αντιλαμβανόμαστε σε ποιο βαθμό εκφυλίζουμε τον πλανήτη μας.
            Το συμπέρασμα από το σύνολο αυτών των απειλών μας το περιέγραψε πριν πολλά χρόνια στην έκθεση της η λέσχη της Ρώμης. Όπως αναφέρεται ειδικότερα: «Θα είναι αναπόφευκτη η κατάρρευση του πολιτισμού μας εφ’ όσον συνεχίσουμε την τωρινή διπλή επέκταση, με τη δημογραφική έκρηξη και την εξάπλωση της βιομηχανίας με το σημερινό ρυθμό». «Πολιτισμοί, είσαστε θνητοί» μας είχε πει ο Πωλ Βαλερύ και ανάλογες προειδοποιήσεις μας είχε κάνει ο Ζιραντώ στην Τρελή του Σαγιώ και ο Βίκτωρας Ουγκώ στους Αθλίους. Οι ποιητές είχαν διαισθανθεί τον κίνδυνο πολύ πριν από τους επιστήμονες.

Οι Μεγάλες Καταστροφές 

          Η παγκόσμια οικονομία καταβροχθίζει εκατομμύρια τόνους καυσίμου προκειμένου να ανταπεξέλθει στις ολοένα αυξανόμενες καταναλωτικές ανάγκες, για ένα καλύτερο αυτοκίνητο, μεγαλύτερο σπίτι, ρούχα με υπογραφή και τόσα άλλα. Οι ΗΠΑ με λιγότερο από 5% του παγκοσμίου πληθυσμού είναι υπεύθυνες για το 21% των εκπομπών άνθρακα. Ακολουθεί η Κίνα με 18% από τη συνοδεία της Ρωσίας, Ιαπωνίας, Ινδίας, Γερμανίας και του Καναδά. Από τις εκπομπές αυτές, το 40% περίπου αφορά στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ο τομέας των μεταφορών ευθύνεται για το 20% περίπου των εκπομπών και ακολουθούν οι οικιακές κι εμπορικές χρήσεις και οι άλλοι τομείς βιομηχανίας. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο, είναι ότι μόνο η Κίνα σήμερα καίει για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας περισσότερο κάρβουνο από ότι οι ΗΠΑ, η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ιαπωνία αθροιστικά. 
          Σε κάθε κάτοικο του Κατάρ, του μικρού κράτους στον Περσικό Κόλπο, με το μεγαλύτερο κατά κεφαλήν εισόδημα στον κόσμο, αντιστοιχεί η παραγωγή 14 τόνων διοξειδίου του άνθρακα, ποσότητα μακράν μεγαλύτερη κάθε άλλου κατοίκου του πλανήτη.
         Η έκθεση του Διακυβερνητικού Σώματος για την Κλιματική Αλλαγή, προειδοποιεί ότι μέσα στα επόμενα 70 χρόνια, 200 με 600 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο θα έρθουν αντιμέτωποι με το φάσμα της πείνας, ενώ οι πλημμύρες στις παράκτιες περιοχές θα πλήξουν 7 εκατομμύρια νοικοκυριά. Η παγκόσμια θέρμανση θα προκαλέσει άνοδο της στάθμης των ωκεανών ως και 34 εκατοστά μέχρι το τέλος του αιώνα και όπως προειδοποιούν Αυστραλοί ερευνητές, το νερό θα κατακλύσει παράκτιες περιοχές σε όλο τον κόσμο.
         Όπως εκτιμάται η αύξηση της θερμοκρασίας, θα προκαλέσει τήξη της παγοκρηπίδας στη Γροιλανδία αλλά και των παγετώνων στα Ιμαλάια. Η αναμενόμενη όμως αύξηση της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας και η αύξηση της στάθμης των υδάτων είναι πιθανό να προκαλέσουν την εξαφάνιση κάποιων ειδών που δεν θα προλάβουν να προσαρμοστούν στις νέες κλιματικές συνθήκες. Μεταξύ των ειδών που αναμένεται να πληγούν ξεχωρίζουν τα αποδημητικά πουλιά, απομονωμένοι πληθυσμοί, είδη με περιορισμένη γενετική ικανότητα προσαρμογής. Πιθανές μεταναστεύσεις ειδών, λόγω καιρικών συνθηκών, σε συνδυασμό με την εξαφάνιση κάποιων άλλων, θα φέρουν σε επαφή πληθυσμούς που κάποτε ήταν απομακρυσμένοι. Το νέο περιβάλλον για κάποια είδη ενδέχεται να επιφέρει «εντάσεις» που θα οδηγήσουν κάποιους πληθυσμούς ή και είδη σε εξαφάνιση.

                                    Είμαστε μαθητευόμενοι μάγοι και δεν αντιλαμβανόμαστε 
                                         σε ποιο βαθμό εκφυλίζουμε τον πλανήτη μας.

          Οι κλιματικές αλλαγές, μπορούν με διάφορους τρόπους να έχουν επίπτωση και στην υγεία μας. Η αυξανόμενη θερμοκρασία, ευνοεί την ανάπτυξη μεταδοτικών ασθενειών όπως η ελονοσία, κίτρινος πυρετός και δυσεντερία ενώ γίνεται πολύ εύκολα αντιληπτό ότι παρατεταμένες περίοδοι καύσωνα, αυξάνουν τα περιστατικά καρδιαγγειακών παθήσεων και θερμοπληξίας.
          Εκείνοι που θα πληγούν ως επί το πλείστον είναι τα παιδιά, οι ηλικιωμένοι, οι φτωχοί, οι πρόσφυγες. Οι επιπτώσεις στην υγεία, μπορεί να είναι κάλλιστα και έμμεσες. Για παράδειγμα, στις φτωχές χώρες, όπου οι συνθήκες υγιεινής δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένες οι υποδομές, η ελάττωση του διαθέσιμου νερού, αναμένεται να εντείνει τα ήδη υπαρκτά προβλήματα, αυξάνοντας τα κρούσματα διάρροιας από τα μολυσμένα νερά.

Προγραμματίζοντας το Μέλλον μας

          Αυτή η τραγική πραγματικότητα πρέπει να μας οδηγήσει σε ένα πολύ σοβαρό προγραμματισμό. Οι ηγεσίες κάθε κράτους, όσο είναι ακόμη καιρός, θα πρέπει να προετοιμάσουν τις κοινωνίες τους, τόσο σε τεχνολογικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, προκειμένου να επιβιώσουν κάτω από τις δυσάρεστες αυτές συνθήκες. Για τον λόγο αυτό οι απειλούμενες κοινωνίες θα πρέπει να αναθεωρήσουν ραγδαία την οικονομική και κοινωνική δομή τους, καθώς και την ενεργειακή πολιτική τους στο πλαίσιο ενός πανεθνικού σχεδίου δράσης. Είναι, επομένως, επιβεβλημένο να γίνουν μεγάλες επενδύσεις στον τομέα των εναλλακτικών πηγών ενέργειας. Δηλαδή στους τομείς της ηλιακής, της αιολικής, αλλά και της ενέργειας που προέρχεται από την βιομάζα και τις υδατοπτώσεις. Ομοίως, άμεση θα πρέπει να είναι η ανάπτυξη, αλλά και ο εκσυγχρονισμός μη ενεργοβόρων κοινωνικών εξυπηρετήσεων, όπως των μέσων μαζικής μεταφοράς.

          Οι τεράστιες απώλειες ηλεκτρικής ενέργειας στα δίκτυα διανομής, θα πρέπει να ελαχιστοποιηθούν, ενώ συγχρόνως θα πρέπει να γίνουν αλλαγές στο είδος και τις μεθόδους της κτηνοτροφικής και γεωργικής παραγωγής. Για να γίνουμε πιο σαφείς, πρέπει να αναπτυχθούν η γεωργική και η κτηνοτροφική παραγωγή, προκειμένου να παράγει φτηνά και καλά προϊόντα, όπως το νάιλον, που έχει υποκαταστήσει το δέρμα, το μαλλί και το βαμβάκι, επειδή προέρχεται από το πετρέλαιο, με την πάροδο του χρόνου θα γίνει πανάκριβο. Ομοίως, μεγάλα υδατικά φράγματα θα πρέπει να αποθηκεύουν το νερό από την εποχή των βροχών, ώστε να εξασφαλίζεται μεγάλο μέρος της απαιτούμενης ηλεκτρικής ενέργειας, καθώς και η άρδευση των γεωργικών καλλιεργειών. Παράλληλα, κατά περιοχή, μικρά και μεγάλα υδραγωγεία, όπως και συλλέκτες νερού θα πρέπει να εξασφαλίζουν το απαιτούμενο πόσιμο νερό για οικιακή χρήση. Μην ξεχνάμε ότι σε πολλές περιοχές οι πόλεμοι γίνονται πλέον για το νερό και όχι για το πετρέλαιο.

          Και κάτι ακόμα που το προσπερνάμε χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Ένα λίτρο εμφιαλωμένου νερού κοστίζει περισσότερο από ένα λίτρο αμόλυβδης βενζίνης. Σκεφθείτε λοιπόν τι θα γίνει, όταν υπάρξει πραγματική έλλειψη νερού και όταν το νερό σε φυσική μορφή, έχει μολυνθεί από τα χημικά απόβλητα των εργοστασίων, τη ραδιενέργεια των έξυπνων βομβών-όπως στη Σερβία-και την ανεξέλεγκτη χρήση χωματερών. Έφτασε πλέον ο καιρός, αντί να χαϊδεύουμε τα αυτιά των συμπολιτών μας με ψεύτικες ελπίδες, να του εκθέσουμε-χωρίς ακρότητες-το τραγικό μέλλον του στην περίπτωση που δεν διορθωθεί η κατάσταση.

Μια Παρακμασμένη Κοινωνία

        Βασικό αίτιο της καταστροφής του περιβάλλοντος υπήρξε η αλόγιστη σπατάλη των φυσικών πηγών και της ενέργειας από μέρους μιας βιομηχανικής κοινωνίας που στήριξε την ύπαρξη της στη φιλοσοφία του παράλογου κέρδους, ή για την ακρίβεια η προτίμηση του άμεσου και γρήγορου κέρδους, είναι μια αρκετά φανερή αιτία που οδηγεί στην καταστροφή του περιβάλλοντος.
       Στη φιλοσοφία της δυτικής οικονομίας, ένα μελλοντικό μεγάλο εισόδημα είναι λιγότερο επιθυμητό από ένα γρήγορο άμεσο. Ο Αμερικάνος βιολόγος Γκάρετ Άρντεν εξηγεί με γλαφυρότητα ένα γεγονός που το ονόμασε «η τραγωδία των κοινόχρηστων πηγών».

                                    Δεν αρκεί πλέον να οικολογηθούν τα πολιτικά κόμματα, 
                                                αλλά να πολιτικοποιηθούν οι οικολόγοι. 

          Όταν μια κοινόχρηστη πλουτοπαραγωγική πηγή βρίσκεται στη διάθεση του οποιουδήποτε θέλει να την εκμεταλλευτεί όπως πχ ψάρια των ωκεανών, τότε κανένας από αυτούς που την εκμεταλλεύονται δεν έχει συμφέρον να κάνει συγκρατημένη εκμετάλλευση, γιατί υπάρχει κίνδυνος να παρουσιαστεί ένα άλλος ανταγωνιστής του, ο οποίος δεν θα είχε τους ίδιους ηθικούς ενδοιασμούς.
         Η τραγωδία των κοινόχρηστων πηγών συμπληρώνεται από μια λογική των μεγάλων επιχειρήσεων που είναι αντίθετη προς τη διατήρηση των φυσικών πηγών. Σύνθημα τους είναι «πέταγμα μετά τη χρήση», καμουφλάροντας  τη λογική για μεγάλα και γρήγορα κέρδη, με την ανάπτυξη μιας απαράδεκτης φιλοσοφίας που διατυπώνει την άποψη ότι, η σπατάλη είναι έμφυτη στην ανθρώπινη φύση.
         Σ’ όλα τα προηγούμενα προστίθεται η θρησκεία της «Οικονομικής Ανάπτυξης» και η λατρεία της αύξησης του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, χωρίς μελέτη των επιπτώσεων αυτής της ανάπτυξης στην καταστροφή του περιβάλλοντος. Δηλαδή, αντί, όπως θα έπρεπε, να μοιράσουμε με τον καλύτερο τρόπο τα κομμάτια του «γλυκίσματος», βρήκαμε σαν πιο απλό ν’ αυξήσουμε την ποσότητα του.
         Το πρόβλημα λοιπόν της καταστροφής του περιβάλλοντος είναι κοινωνικό και πολιτισμικό. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει πλέον να γίνει συνείδηση ότι δεν αρκεί πλέον να οικολογηθούν τα πολιτικά κόμματα, αλλά να πολιτικοποιηθούν οι οικολόγοι, γιατί τώρα το αντικείμενο τους δεν είναι πια η προστασία των πάρκων, των εξοχικών κατοικιών και των πουλιών, αλλά η προστασία ολόκληρου του ανθρώπινου πολιτισμού. 
         Αυτό, όμως, που δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας, είναι η κατάχρηση των τεχνολογικών συστημάτων, που στάθηκαν ο κύριος βοηθός μιας παράλογης βιομηχανικής ανάπτυξης που δεν έλαβε, ούτε λαμβάνει, υπόψη της τον παράγοντα περιβάλλον. Έτσι είναι αρκετά ουτοπιστικό να συζητάμε για μια σωστή χρήση των φυσικών πηγών και της ενέργειας, χωρίς να έχουμε συμφωνήσει για το πώς πρέπει να είναι συγκρατημένη η κοινωνία που θα την πραγματοποιήσει ανεξάρτητα από κοινωνικούς συμβιβασμούς και σκοπιμότητες.

Για μια Νέα Περιβαλλοντική Παιδεία

        Όμως, η δημιουργία μιας νέας συνείδησης, μιας νέας κοινωνίας, προϋποθέτει την ύπαρξη ενός νέου είδους πολιτών με ανεπτυγμένη κοινωνική συνείδηση, δραστήριων και ικανών να διεκδικούν τα δικαιώματα τους. Για να γίνει αυτό απαιτείται ένα άλλο είδος εκπαίδευσης που θα στοχεύει στην άμεση αναπαραγωγή ενός είδους πολιτών με ανεπτυγμένη περιβαλλοντική συνείδηση. 
       Υπάρχει λοιπόν άμεση ανάγκη ανάπτυξης, μέσα στο σχολείο, προγραμμάτων Περιβαλλοντικής-Κοινωνικής εκπαίδευσης, με στόχο την αλλαγή των εκπαιδευτικών συστημάτων.

       Όπως αναφέρεται και στην χάρτα του Βελιγραδίου (Οκτώβριος 1978): «Η αναδιάρθρωση των εκπαιδευτικών συστημάτων είναι βασική προϋπόθεση για την εγκαθίδρυση μιας νέας ηθικής όσον αφορά την ανάπτυξη και την οικονομική τάξη. Οι κυβερνήσεις και οι πολιτικοί υπεύθυνοι μπορούν να θεσμοθετούν αλλαγές, αλλά δεν θα είναι λύσεις βραχυπρόθεσμες αν δεν δώσουμε στην παγκόσμια νεολαία μιας νέας ποιότητας εκπαίδευση». Η ανάπτυξη προγραμμάτων Περιβαλλοντικής-Κοινωνικής εκπαίδευσης στα σχολεία είναι λοιπόν επιβεβλημένη εφόσον ο σημερινός μέσος πολίτης, μη θεωρώντας τον εαυτό του συνυπεύθυνο για την οικολογική καταστροφή, δεν είναι διατεθειμένος να αντιδράσει για να τη μεταβάλλει. Επαναπαύεται πιστεύοντας ότι οι λύσεις βρίσκονται στα χέρια των ειδικών ή των αρμόδιων υπηρεσιών. Έτσι, ασυνειδητοποίητος, υπονομεύει την κατάσταση χωρίς να δίνει την γνώμη του και χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι αυτοί που παίρνουν τις αποφάσεις έχουν ανάγκη την υποστήριξη και τη σύμφωνη γνώμη του συνόλου, ώστε οι αποφάσεις να είναι πράγματι προσανατολισμένες στο στόχο μιας καλύτερης ποιότητας ζωής για το σύνολο. Όμως, αυτή η εκτίμηση του τι σημαίνει ποιότητα ζωής, είναι πράγματι μια άποψη τελείως προσωπική. Καθένας την αντιλαμβάνεται διαφορετικά ανάλογα τις ευαισθησίες του, τις γνώσεις του, τις ικανότητες του, το κοινωνικό του περιβάλλον. 

                               Όπως αναφέρουν ειδικοί επιστήμονες τις επόμενες δεκαετίες 
                                              η Νότια Ελλάδα θα μετατραπεί σε έρημη γη.  

Η προσωπική αυτή αντίληψη  για να είναι όσο το δυνατόν πιο αντικειμενική, πρέπει να βασιστεί σε μια βαθιά κατανόηση των φαινομένων, των πολυπλοκοτήτων και των σχέσεων που συνιστούν το περιβάλλον. Συνεπώς είναι πρόβλημα Παιδείας.

        Βρισκόμαστε λοιπόν σήμερα, από τη μία πλευρά με ένα σχολείο που πρέπει επιτακτικά να ανοίξει στον έξω κόσμο, με σκοπό να διαμορφώσει «μελλοντικούς πολίτες» συνειδητούς και υπεύθυνους, και από την άλλη, με ένα πλήθος προβλημάτων που αφορούν το περιβάλλον.

        Αυτά τα προβλήματα μπορούν να αποτελέσουν ζωντανά και επίκαιρα θέματα μελέτης στην υπηρεσία του σχολείου, οδηγώντας στη συνειδητοποίηση όχι μόνο των μαθητών, αλλά και ολόκληρης της κοινότητας, μιας και τα παιδιά και οι έφηβοι είναι οι καλύτεροι καταλύτες για την πραγμάτωση μιας εκπαίδευσης για όλους. Βέβαια με τον όρο «περιβάλλον», με βάση διεθνείς απόψεις (Χάρτα Βελιγραδίου, Οκτώβριος 1978) δεν νοείται μόνο το φυσικό περιβάλλον, αλλά επίσης το κοινωνικό, πολιτικό, τεχνητό κλπ. Συνεπώς δεν γίνεται λόγος, σε διεθνές επίπεδο, να περιοριστεί η έννοια αυτή σε μόνο μια διάσταση, αυτή της οικολογίας. Αντίθετα υπογραμμίζεται πάντα η σπουδαιότητα της εξέτασης των κοινωνικών και πολιτιστικών παραγόντων που είναι συχνά η αρχή του κακού. Η γνώση και η συνειδητοποίηση των παραγόντων αυτών από μέρους των πολιτών, υποχρεώνει αυτούς που παίρνουν τις αποφάσεις να δικαιολογούν τα λαμβανόμενα μέτρα, άρα εξασφαλίζουν την δημοκρατία.

Ο Μηχανισμός Καταστροφής του Περιβάλλοντος. 

        Όπως γνωρίζουμε η ζωή πάνω στην Γη εξαρτάται από την ποσότητα, αλλά και από τον σταθερό ρυθμό της ενέργειας που δέχεται η Γη από τον Ήλιο. Αν η ενέργεια που δεχόμαστε πάνω στη Γη από τον Ήλιο στη μονάδα του χρόνου και στη μονάδα επιφάνειας μεταβληθεί πάνω από ένα επιτρεπτό όριο, τότε η ζωή πάνω στη Γη θα πάψει να υπάρχει. Θα πάψουν να υπάρχουν τα φυτά, τα ζώα και το ανθρώπινο είδος.

        Για να φθάσει όμως η ηλιακή ενέργεια στην επιφάνεια της Γης πρέπει να διανύσει δύο περιοχές. Την περιοχή που βρίσκεται μεταξύ Ήλιου και του σημείου που αρχίζει η γήινη ατμόσφαιρα και την περιοχή της ίδιας της ατμόσφαιρας. Η ποσότητα της ηλιακής ακτινοβολίας που φθάνει εκεί όπου τελειώνει για μας τους ανθρώπους η γήινη ατμόσφαιρα, αυξομειώνεται μέσα σε ανεκτά όρια κατά τη διάρκεια του εν-δεκαετούς ηλιακού κύκλου. Το γεγονός αυτό είναι μια από τις σημαντικότερες αιτίες διαμόρφωσης πολλών κλιματολογικών παραγόντων, όπως είναι ο ρυθμός, η ένταση και το ποσόν των βροχοπτώσεων, η μέση θερμοκρασία, το ετήσιο πάχος των δακτυλίων των δέντρων, το ύψος της στάθμης των υδάτων λιμνών και ποταμών κ.ά. Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε ότι-όπως έχει αποδειχθεί-η στάθμη των υδάτων της Κασπίας Θάλασσας, αλλά και πολλών λιμνών της Αφρικής ανεβαίνει έως και ένα μέτρο κατά την περίοδο του μέγιστου της ηλιακής δραστηριότητας. Όπως υπολογίζουμε σήμερα κάθε τετραγωνικό εκατοστό επιφάνειας τοποθετημένης κάθετα προς τις ηλιακές ακτίνες, στα όρια της γήινης ατμόσφαιρας, δέχεται ανά δευτερόλεπτο ροή ηλιακής ενέργειας ίση με 1.360 Bat ανά τετραγωνικό μέτρο (Watt-m^-2.). Αυτή η ροή ακτινοβολίας ονομάζεται ηλιακή σταθερά και μετριέται επακριβώς με ειδικά όργανα. Όπως είδαμε λοιπόν, το ποσόν της ενέργειας που μας στέλνει ο Ήλιος μέχρι την αρχή της γήινης ατμόσφαιρας δεν έχει μεταβληθεί, σε τέτοιο τρόπο ώστε να τίθεται σε κίνδυνο η ύπαρξη ζωής πάνω στην Γη.

        Η ηλιακή ακτινοβολία, όμως, για να φτάσει στη Γη πρέπει να περάσει μέσα από την ατμόσφαιρα της, την οποία η φύση έχει φτιάξει έτσι, ώστε να επιτρέπει να περάσουν μόνο οι ηλιακές ακτινοβολίες που βοηθούν τη ζωή στην Γη. Για παράδειγμα, στρώματα αερίου όζοντος που βρίσκονται στα πιο ψηλά στρώματα της ατμόσφαιρας, απορροφούν και δεν επιτρέπουν στις υπεριώδεις ακτινοβολίες του Ήλιου να περάσουν την ατμόσφαιρα και να φτάσουν στην επιφάνεια της Γης. Οι υπεριώδεις ακτινοβολίες δημιουργούν έντονα χημικά αποτελέσματα, και ως εκ τούτου μεγάλα προβλήματα στην ανθρώπινη βιολογία, όπως διάφορες μορφές καρκίνου.

       Ομοίως, η γήινη ατμόσφαιρα είναι φτιαγμένη έτσι, ώστε να επιτρέπει στις παραπανίσιες ακτινοβολίες που παράγει δευτερογενώς η Γη να φεύγουν στο διάστημα διασχίζοντας ελεύθερα τη γήινη ατμόσφαιρα χωρίς να απορροφώνται από αυτή. Η διαδικασία αυτή βοηθάει ώστε να δημιουργούνται κλιματολογικές συνθήκες τέτοιες που να μην τίθεται σε κίνδυνο η ζωή πάνω στην Γη. Όπως είναι φανερό, αν κάποιος αλλάξει τη σύνθεση της γήινης ατμόσφαιρας, τότε αλλάζουν όλες οι προηγούμενες συνθήκες που είναι απαραίτητες προκειμένου να υπάρχει ζωή πάνω στη Γη. Αυτή ακριβώς την εγκληματική αλλαγή της γήινης ατμόσφαιρας «κατόρθωσε» να επιτύχει ο Δυτικός πολιτισμός, βάζοντας σε άμεσο κίνδυνο όχι μόνο κάποιους ανθρώπους στο μακρινό μέλλον, αλλά τη δική μας ζωή, των παιδιών και των εγγονιών μας.

          Πρώτον, όπως είπαμε, η ατμόσφαιρα της Γης ανάλογα, με την ποιοτική και ποσοτική της σύσταση, επιτρέπει να περάσουν προς την επιφάνεια της μόνο ακτινοβολίες συγκεκριμένων μήκων κύματος, ενώ τις υπόλοιπες τις απορροφά. Δηλαδή, η συγκεκριμένη γήινη ατμόσφαιρα είναι όπως λέμε «διαφανής» για τις ακτινοβολίες αυτών των μηκών κύματος. Στην περίπτωση μας όμως, έχοντας καταστρέψει και αλλάξει ριζικά τη σύνθεση της γήινης ατμόσφαιρας, έχοντας, για παράδειγμα, καταστρέψει τη ζώνη του όζοντος στην ανώτερη ατμόσφαιρα, «πετύχαμε» οι επικίνδυνες για την ζωή του ανθρώπου ακτινοβολίες να φθάνουν μέχρι την επιφάνεια της Γης και να σκοτώνουν όλο και περισσότερους ανθρώπους μέσω διαφόρων ασθενειών, όπως ο καρκίνος. Ομοίως η αλλοίωση της ατμόσφαιρας μίκρυνε, ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις, την περιεκτικότητα του αέρα σε οξυγόνο με αποτέλεσμα να θερίζουν τα καρδιακά και πνευμονικά νοσήματα.   

           Σε μια δεύτερη φάση, όταν οι ακτινοβολίες, περάσουν από τη γήινη ατμόσφαιρα και φθάσουν στην επιφάνεια της Γης, εν μέρει ανακυκλώνονται και εν μέρει απορροφώνται. Οι ανακυκλωμένες ακτινοβολίες εξακολουθούν να έχουν τα ίδια μήκη κύματος, συνεπώς μπορούν να περάσουν μέσα από την ατμόσφαιρα που, όπως είπαμε, είναι διαφανής γι’ αυτές. Οι απορροφούμενες όμως ακτινοβολίες αναγκάζουν το υλικό του πλανήτη να ακτινοβολήσει ενέργεια, η οποία, ανάλογα με την ποιοτική σύσταση του εδάφους, μπορεί να περιλαμβάνει μήκη κύματος στα οποία, όμως, η ατμόσφαιρα του πλανήτη δεν επιτρέπει τη δίοδο. Αυτά τα ποσά ενέργειας-τα οποία δεν μπορούν να ξεφύγουν από το φράγμα που δημιουργεί η αλλοιωμένη από τον άνθρωπο πλανητική ατμόσφαιρα-είναι το αίτιο αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη.

          Στο σημείο αυτό, ο δήθεν ανεπτυγμένος πολιτισμός μας παρεμβαίνει εις βάθος της ύπαρξης ζωής στον πλανήτη μας, με δύο τρόπους. Πρώτον, όπως είπαμε, καταστρέφει τη σύσταση της ατμόσφαιρας μη επιτρέποντας στην ακτινοβολούμενη ενέργεια από τη Γη να φύγει προς το διάστημα. Ωστόσο, όπως αναφέραμε, η ακτινοβολία που εκπέμπει δευτερογενώς η Γη εξαρτάται από τη σύσταση του εδάφους. Έτσι, μέσω της καταστροφής του πράσινου, των πυρκαγιών που «βάζουμε» για να φτιάχνουμε μετά οικόπεδα και της τσιμεντοποίησης των πάντων, αλλάζουμε τη σύσταση τεράστιων περιοχών του εδάφους της Γης. Με τον τρόπο αυτό αναγκάζουμε τις γήινες αυτές περιοχές να εκπέμπουν πολύ περισσότερες απαγορευμένες ακτινοβολίες, οι οποίες δεν μπορούν να φύγουν προς το διάστημα, αλλά απορροφούνται από την άρρωστη γήινη ατμόσφαιρα δημιουργώντας καταστροφικές για την ανθρώπινη επιβίωση μεταβολές του γήινου κλίματος. Συνοπτικά, μπορούμε να πούμε ότι το φαινόμενο του θερμοκηπίου έχει ως συνέπεια, η ενέργεια του Ήλιου να φτάνει μεν μέχρι την επιφάνεια της Γης, ενώ η ενέργεια την οποία εκπέμπει δευτερογενώς η Γη να συγκρατείται από την ατμόσφαιρα της. Ας δούμε όμως με πολύ απλό τρόπο μερικά καταστροφικά-για τη ζωή στον πλανήτη μας-αποτελέσματα, που δημιουργούνται από τις αυτοκαταστροφικές ανθρώπινες παρεμβάσεις στο περιβάλλον.

         Όταν καταστρέφουμε το πράσινο-εκτός του ότι λιγοστεύουμε το οξυγόνο που είναι απαραίτητο για να επιζήσουμε-, αλλοιώνουμε επίσης τη σύσταση της επιφάνειας της Γης. Η ξερή Γη θερμαίνεται πολύ περισσότερο από την αντίστοιχη πράσινη Γη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι αέριες μάζες που βρίσκονται πάνω από την πυρωμένη Γη να θερμαίνονται πολύ περισσότερο. Να διαστέλλονται και να ανεβαίνουν προς τα πάνω, προς όλες τις διευθύνσεις, με πολύ μεγάλες ταχύτητες. Τέτοιου είδους φαινόμενα δημιουργούν τους θυελλώδεις ανέμους και ποικίλες ατμοσφαιρικές διαταραχές που σαρώνουν τεράστιες περιοχές ξηράς και θάλασσας, δημιουργώντας μεγάλες καταστροφές με χιλιάδες θύματα. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε τις βροχές λάσπης που μας έρχονται κατά καιρούς από την Αφρική. 

          Οι πολύ μεγάλες θερμοκρασίες των ερήμων και του άνυδρου, ξερού αφρικάνικου εδάφους, ζεσταίνουν τον αέρα που βρίσκεται πάνω από αυτές, αναγκάζοντας τεράστιες αέριες μάζες να διαστέλλονται και να κινούνται με μεγάλες ταχύτητες, μεταφέροντας μαζί τους το κόκκινο αφρικάνικο χώμα, χιλιόμετρα μακριά από την Αφρική, μέχρι την πατρίδα μας. Ένα δεύτερο φαινόμενο της μεταβολής του κλίματος, πχ στην Ελλάδα, είναι το εύρος της μεταβολής της θερμοκρασίας μεταξύ νύχτας και μέρας. Όταν το εύρος αυτό είναι μεγάλο, δημιουργείται το λεγόμενο φαινόμενο της ερημοποίησης: Το πρωί, όταν η θερμοκρασία είναι μεγάλη, οι πέτρες και το χώμα διαστέλλονται, ενώ το βράδυ όταν η θερμοκρασία είναι μικρή συστέλλονται. Όσο πιο μεγάλη είναι η διαφορά της θερμοκρασίας μέρας και νύχτας τόσο μεγαλύτερη είναι η συστολή και η διαστολή. Μεγάλες όμως διαστολές και συστολές του υλικού του εδάφους το διαλύουν και το μετατρέπουν σε άμμο. Με τον τρόπο αυτό, το ξερό χώμα, δηλαδή το έδαφος δίχως πράσινο, μετατρέπεται γρήγορα σε άμμο και οι εύφοροι κάμποι σε απέραντες ερήμους. Όπως αναφέρουν ειδικοί επιστήμονες, τις επόμενες δεκαετίες η Νότια Ελλάδα-αν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα της προστασίας του περιβάλλοντος-θα μετατραπεί σε έρημη γη λόγω αυτού του φαινομένου.

          Και τώρα ας πάμε στις πόλεις, τις πόλεις όπου το έδαφος τους έχει τσιμεντοποιηθεί, και κανένας δεν νοιάζεται για το αν υπάρχει ή δεν υπάρχει πράσινο. Άλλωστε, για το πράσινο πρέπει να πληρώσουμε, και δεν μας πληρώνουν. Το πράσινο δίνει αγαθά που έχουν άμεση αντανάκλαση στην υγεία και την ποιότητα ζωής των πολλών, αλλά δυστυχώς δεν μεγαλώνει τις καταθέσεις κάποιων ολίγων στις τράπεζες, όπως το μπετόν και η τσιμεντοποίηση. Γιατί όμως τα βάζουμε με το τσιμέντο και το σίδερο που το ενισχύει; Το υλικό αυτό έχει την ιδιότητα το πρωί-όταν η Γη πυρώνει από την αλλοίωση της σύστασης της επιφάνειας της-όπως είπαμε, να συγκεντρώνει την ηλιακή ενέργεια χωρίς να την επανεκπέμπει στο περιβάλλον. Το βράδυ, όταν το τσιμέντο και το ενισχυτικό σίδερο δεν λούζονται από το πυρωμένο φως του Ήλιου, αρχίζουν να αποδίδουν στο περιβάλλον την ενέργεια που μάζεψαν το πρωί υπό μορφή θερμότητας. Με τον τρόπο αυτό τα βράδια η θερμοκρασία σχεδόν φτάνει τη θερμοκρασία της μέρας, συντρίβοντας την ανθρώπινη βιολογία και ψυχολογία.

Το Δικαίωμα στη Δίκαιη Κατανομή της Ενέργειας 

        Όπως όλοι θα έχουμε καταλάβει το περιβαλλοντικό πρόβλημα έχει άμεση ή έμμεση σχέση με το είδος της χρησιμοποιούμενης ενέργειας και τις μεθόδους συλλογής και διανομής της.
       Η πρώτη βιομηχανική επανάσταση στηρίχθηκε στην καύση του άνθρακα ενώ η δεύτερη στο πετρέλαιο. Μην ξεχνάμε ότι το είδος της χρησιμοποιούμενης ενέργειας και οι διάφορες μέθοδοι συλλογής και διανομής της δημιούργησαν μια σειρά κοινωνικών δεδομένων τα οποία επιβάρυναν το περιβάλλον, όπως η αστυφιλία και ο άκρατος καταναλωτισμός.
         Και οι δύο προηγούμενες βιομηχανικές επαναστάσεις είχαν ως χαρακτηριστικό τους γνώρισμα τον συγκεντρωτισμό στην παραγωγή και την διανομή της ενέργειας. Αυτός ο συγκεντρωτισμός είχε ως αποτέλεσμα την συγκέντρωση των κερδών, και ως εκ τούτου τον συγκεντρωτισμό της απόλυτης εξουσίας, στα χέρια λίγων, εφόσον η ενέργεια αποτελούσε βασική προϋπόθεση επιβίωσης των βιομηχανικών κοινωνιών.
          Όλα τα προηγούμενα μας οδηγούν στην κατάχρηση ενός θεμελιώδους ανθρώπινου δικαιώματος το οποίο, ναι μεν δεν έχει καταγραφεί ποτέ σε κανέναν διεθνές έγγραφο, αλλά αποτελεί τη βάση ενός πολιτισμικού ρεύματος που διαπνέεται από τις αρχές της δημοκρατίας. Το δικαίωμα αυτό αναφέρεται στην δίκαιη κατανομή της ενέργειας που βρίσκεται στον πλανήτη.
          Η ανθρώπινη ζωή είναι ενέργεια, και η λειτουργία της απαιτεί ενέργεια. Για το λόγο αυτό όλα τα όντα αυτού του πλανήτη έχουν το δικαίωμα στην ενέργεια που χρειάζονται, στην ενέργεια που έρχεται από τον Ήλιο και τη Γη. Χωρίς ελεύθερη και δίκαιη πρόσβαση σε αυτή την ενέργεια οι άνθρωποι αλλά και οι οργανωμένες κοινωνίες δεν μπορούν να ολοκληρώσουν τον κύκλο της ζωής τους.
          Το γεγονός αυτό είναι ο λόγος που η διανομή και το κόστος της ενέργειας αποτελεί το ισχυρό εκβιαστικό μέσο των δυνατών προκειμένου να εξουσιάζουν τις βιομηχανικές κοινωνίες. Υπόσχονται ενέργεια και ζητούν σε αντάλλαγμα κομμάτι ή το σύνολο των ελευθεριών τους.

         Με βάση όλα τα προηγούμενα είναι πολύ εύκολο να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η ουσιαστική προστασία του περιβάλλοντος περνάει μέσα από μια ριζική αναμόρφωση της γενικότερης πολιτισμικής μας νοοτροπίας. Για να επιτευχθεί όμως κάτι τέτοιο πρέπει αρχικά να επιτευχθεί μια επανάσταση του ανθρώπινου νου. Η ανάπτυξη της ανθρώπινης νόησης είναι ένα γεγονός ακόμα πιο σημαντικό από την τεχνολογική επανάσταση που πρέπει να χρησιμοποιήσουμε. Αυτή την τόσο κρίσιμη περίοδο της ιστορίας του ανθρώπου, πρέπει να ξεπεράσουμε το σύνδρομο της λογικής του Homo Sapiens, που μας οδήγησε στα προβλήματα του παρόντος και να περάσουμε στην ανάπτυξη μιας νέας πολιτισμικής συνείδησης, της συνείδησης του Homo Universalis. Δυστυχώς έχουμε μόνο λίγα χρόνια μπροστά μας για να επιτύχουμε αυτό το συνειδησιακό μετασχηματισμό.

Η Ανάγκη μιας 3^ης Βιομηχανικής Επανάστασης 

       Όπως αναφέραμε, κάθε μια από τις δυο βιομηχανικές επαναστάσεις, του άνθρακα και του πετρελαίου, στηρίχθηκε σε μεγάλες επιστημονικές και τεχνολογικές επαναστάσεις που είχαν συντελεστεί στις αντίστοιχες περιόδους. Σήμερα πλέον όλοι μας αναγνωρίζουμε ότι η επιστήμη και η τεχνολογία βρίσκονται σε ένα πολύ διαφορετικό και πολύ υψηλότερο επίπεδο από τότε. Αυτό σημαίνει, ότι θα πρέπει να περάσουμε στη φάση μιας τρίτης βιομηχανικής επανάστασης που θα στηριχθεί όχι μόνο στην αλλαγή των πηγών που θα αντλήσουμε την ενέργεια αλλά και το συγκεντρωτικό τρόπο συλλογής και διανομής της.

         Στο θέμα αυτό συμμερίζομαι το όραμα του Τζέρεμυ Ρίφκινκ, για ένα σύστημα οικιακού ενεργειακού internet. Μέσω του internet, όπως γνωρίζουμε, δεν λαμβάνουμε μόνο ενεργειακά σήματα αλλά συγχρόνως μπορούμε και να τα στέλνουμε. Μέσω του internet δεν αγοράζουμε μόνο προϊόντα αλλά μπορούμε και να τα πουλάμε.
         Με τον ίδιο τρόπο, η πρόταση είναι, το κάθε σπίτι, το κάθε αγρόκτημα, ο κάθε δήμος και η κάθε κοινότητα να παράγει μέρος ή το σύνολο της ενέργειας που έχει ανάγκη. 
        Αν η ενέργεια που παράγεται δεν φτάνει τότε δεν μπορούμε να την αγοράζουμε από κεντρικές τράπεζες, ενώ αν παράγεται ενέργεια περισσότερη από όση καταναλώνεται, το πλεόνασμα θα πωλείται στις κεντρικές τράπεζες μέσω ενός δικτύου άμεσης μεταφοράς της. Στην περίπτωση αυτή ο λογαριασμός της ΔΕΗ δεν θα είναι πλέον μόνο χρεωστικός αλλά και πιστωτικός.

        Για να γίνουν όλα τα προηγούμενα θα πρέπει να ψηφιοποιήσουμε το δίκτυο και στην συνέχεια να προχωρήσουμε στην ανάπτυξη ενός κεντρικού δικτύου, που μέσω του κατάλληλου software, θα προγραμματίζει αυτόματα την ακριβή λειτουργία των ηλεκτρικών συσκευών. Τι σημαίνει αυτό; Οι ηλεκτρικές συσκευές θα λειτουργούν βάση προγράμματος χωρίς να χρειάζεται να ρυθμίζουμε εμείς τον θερμοστάτη. Τα φώτα θα σβήνουν όταν φεύγουμε από τον χώρο, τα μάτια της κουζίνας θα σβήνουν μόνα τους το ίδιο και η θέρμανση ανάλογα της εσωτερικής θερμοκρασίας των χωρών. Και όλα αυτά μέσω βασικών κεντρικών στοιχειοποιημένων λειτουργιών που θα υπολογίζουν την τιμή της ενέργειας κατά δευτερόλεπτο. Με τον τρόπο αυτό θα είναι δυνατό να εξοικονομούμε την παραγόμενη από εμάς τους ίδιους ενέργεια, να μετράμε με μεγάλη ακρίβεια την ενέργεια που παράγουμε, που πουλάμε ή που μοιραζόμαστε με άλλους.

        Μια τέτοια προοπτική βρίσκεται μέσα στα πλαίσια της πραγματικότητας εφόσον η ενέργεια που χρειαζόμαστε βρίσκεται παντού γύρω μας. Ο ήλιος λάμπει σε όλο τον κόσμο. Ο αέρας φυσάει σε όλο τον πλανήτη. Όλοι έχουμε σκουπίδια από τα οποία μπορούμε να παράγουμε οικιακή ενέργεια. Στις αγροτικές περιοχές έχουμε σκουπίδια γεωργικά. Στις αστικές περιοχές έχουμε σκουπίδια αστικά. Έχουμε γεωθερμία η οποία περιμένει πακεταρισμένη μέσα στον ίδιο τον πλανήτη κάτω από τα πόδια μας, έχουμε και τα μικρά υδροηλεκτρικά. Τελικά πρέπει να αντιληφθούμε ότι πλέουμε μέσα σε έναν ωκεανό ελεύθερης ενέργειας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση η ίδια έχει αναλάβει μια δέσμευση. Να καταστεί η πρώτη υπερδύναμη που θα εξασφαλίσει το 20% με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Στις χώρες μέλη (500 εκατομμύρια άνθρωποι) από την Βόρεια Θάλασσα μέχρι την Ρωσία.  Οδηγούμαστε λοιπόν προς μια 3^η Βιομηχανική Επανάσταση με ενεργειακή βάση τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

         Αν όλα τα προηγούμενα φαίνονται αυτοπιστικά σκεφτείτε ότι το ίδιο θα σκεφτόσαστε αν πριν από 15 χρόνια σας έλεγε κάποιος ότι μετά από 15 χρόνια θα πάρετε ένα i-phone στην παλάμη σας και σεις και τα παιδιά σας θα μπορούσατε να στέλνετε το δικό σας audio video σε εκατομμύρια άλλους ανθρώπους σε 7 δευτερόλεπτα, με πολύ μεγαλύτερη ισχύ αποστολής απ’ ότι τα μεγαλύτερα τηλεοπτικά δίκτυα.
        Είναι εφικτό μετά 25 χρόνια κάθε σπίτι, κάθε γραφείο, κάθε εργοστάσιο, κάθε τεχνολογικό πάρκο, κάθε κτίριο, αστικό ή επαρχιακό, όχι πλέον να εξοικονομεί μόνο ενέργεια, αλλά να είναι μια ενεργειακή μονάδα που θα παράγει ενέργεια από το περιβάλλον. Βέβαια οι κλασικές πηγές ενέργειας θα συνεχίζουν να υπάρχουν διότι το πετρέλαιο, ο άνθρακας και το φυσικό αέριο θα υπάρχουν ακόμα.

          Η κατάσταση είναι πολύ κρίσιμη. Πρέπει όλοι να καταλάβουμε ότι η παγκόσμια κινητοποίηση που επιβάλλεται να γίνει, δεν έχει ως στόχο της τη σωτηρία του περιβάλλοντος και της Γης. Η Γη σαν ένας τεράστιος φυσικός μηχανισμός μέσα από βίαιες και βιβλικές καταστροφές θα βρει και πάλι τη φυσική ισορροπία της. Αυτό που θα πρέπει να προσπαθήσουμε να σώσουμε-μέσα από μια γιγαντιαία παγκόσμια κοινωνική ευαισθητοποίηση-είναι το ανθρώπινο γένος, τους εαυτούς μας, τα παιδιά και τα εγγόνια μας. Όλοι γνωρίζουμε την ιστορία της Αιγύπτου με τα επτά χρόνια ξηρασίας και δυστυχίας που διαδέχτηκαν τα επτά χρόνια ευφορίας και γονιμότητας της Γης. Την αρχαία Αίγυπτο την έσωσε τότε η σχέση του Θεού με τους ανθρώπους. Σήμερα, πλέον, εφόσον τον Θεό τον έχουν αντικαταστήσει οι μάνατζερ και οι τραπεζίτες, το μόνο που μπορεί να μας σώσει είναι η ανθρώπινη προνοητικότητα. Η μάνα φύση έχει προικοδοτήσει τον άνθρωπο με μια δυνατότητα που δεν έχει κανένα άλλο είδος πάνω στην Γη. Τη δυνατότητα αυτοκαταστροφής. Του χάρισε δηλαδή το Κουτί της Πανδώρας, κλείνοντας μέσα του τη δύναμη καταστροφής του. Για να κοιτάμε τα αστέρια με τα μάτια της ψυχής μας, πρέπει πρώτα να πατάμε, σταθερά, πάνω στη Μάνα-Γη. Για να πατάμε όμως με σιγουριά το χώμα της, θα πρέπει να σταματήσουμε αυτούς που ερωτοτροπούν με το Κουτί της Πανδώρας, ελπίζοντας ότι η καταστροφή της Γης, αλλά και ολόκληρου του ανθρώπινου γένους, θα γεμίσει για μια ακόμη φορά, τα ήδη γεμάτα θησαυροφυλάκια τους. 

       Ας ακούσουμε επιτέλους την κραυγή της Γης που πεθαίνει από τα δικά μας εγκλήματα. Είναι πραγματικά υποκριτικό και τραγικό να προσπαθούμε να κάνουμε κατοικήσιμο τον Άρη, τη στιγμή ακριβώς που κάνουμε ακατοίκητη τη Μητέρα Γη. Ένας αγώνας επιβίωσης πρέπει να αρχίσει από σήμερα.
       Ο δρόμος δεν είναι εύκολος. Ζητάει τη δική μας κατανόηση και συμμετοχή και ελπίζει στη βοήθεια όλου του λογικά σκεπτόμενου κόσμου.

Γράφει ο Μάνος Δανέζης. Ο Δρ. Μάνος Δανέζης είναι Επίκουρος Καθηγητής Αστροφυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, συγγραφέας επιστημονικών βιβλίων και παρουσιάζει (μαζί με το συνάδελφο του Στράτο Θεοδοσίου) τη συναρπαστική σειρά ντοκιμαντέρ «Το Σύμπαν που Αγάπησα» της ΕΤ-3.

Πηγή: περιοδικό: ΖΕΝΙΘ, τεύχος 25