ΤΑ ΓΚΟΛΝΤΕΝ ΜΠΟΪΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΠΟΝΟΥΣ (της Ιωάννας Μουτσοπούλου)

Στις ΗΠΑ, και όχι μόνον, υπάρχει σοβαρό πρόβλημα έλλειψης κατάλληλου νόμου για την αντιμετώπιση των μπόνους που δίνονται εν μέσω οικονομικής κρίσης στα μεγαλοστελέχη των πτωχευμένων επιχειρήσεων. Όμως σε μία κοινωνία δικαίου δεν υπάρχει κενό δικαίου. Υπάρχουν οι γενικές ποινικές, αστικές και διοικητικές διατάξεις καθώς και το σύνταγμα και επιπλέον ορισμένες αρχές δικαίου που μπορούν να βοηθήσουν στην έρευνα της νομιμότητας ή μη ορισμένων δράσεων. Στις δημοκρατίες πάντοτε υπάρχουν τέτοιες αρχές και είναι ζήτημα της πολιτικής βούλησης να τις εφαρμόσει.
         Χθες βέβαια δόθηκε κάποια λύση μέσω φορολόγησης σε ποσοστό 90% των μπόνους μετά και από απειλές για τις ζωές των στελεχών αυτών και έντονες διαμαρτυρίες και οργή των πολιτών. Όμως το πρόβλημα της ανεπάρκειας του δικαίου παραμένει.

            Η είδηση ότι τα υψηλόβαθμα στελέχη των μεγάλων, πτωχευμένων στην πραγματικότητα, αμερικανικών τραπεζών και κεφαλαιακών οργανισμών (όπως της AIG) εισπράττουν σήμερα για το ζοφερό έτος 2008 (έτος που ξέσπασε η κρίση) τεράστια ποσά συνόλου 165-180 εκ. δολλ. σαν μπόνους για τις «υπηρεσίες» τους από εκείνα τα χρήματα που οι φορολογούμενοι πληρώνουν για να μη καταρρεύσει το όλο σύστημα (Βλέπε 1-7). Οι νομικοί σύμβουλοι της κυβέρνησης των ΗΠΑ δεν βλέπουν νόμιμο τρόπο για να καταργηθούν τα μπόνους ή να αποτραπεί η καταβολή τους (Βλέπε 9). Ο Αμερικανός Υπουργός Οικονομίας πρότεινε να αφαιρεθεί αυτό το ποσόν από την ενίσχυση που πρόκειται να δώσουν στην AIG(Βλέπε 7). Αλλά αυτό φαίνεται παράλογο σαν λύση, γιατί το ποσόν που θα παρακρατήσουν από την ενίσχυση δεν θα λείψει από τα γκόλντεν μπόις αλλά θα λείψει από την ίδια την εταιρεία που προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της. Επομένως αργότερα, όταν θα έχει ξεχαστεί το θέμα, θα ξαναδοθεί εμμέσως το ποσόν σαν βοήθεια για την ανάγκη που θα υπάρχει τότε. Δηλαδή τα μπόνους των στελεχών αφαιρούν μέρος από την ικανότητα της εταιρείας για αποκατάσταση και εφόσον η βοήθεια αποβλέπει στην αποκατάσταση αυτή, λογικό είναι να δίνεται άσχετα από αυτό που την προκάλεσε. Απλά το πρόβλημα έτσι μετατίθεται στο μέλλον.
             Με την υψηλότατη σε ποσοστό 90% φορολόγηση των μπόνους που πρότειναν πολλοί αμερικανοί πολιτικοί (Βλέπε 2) και τελικά αποφασίστηκε χθες, λύνεται ένα θέμα προσωρινά, επειδή θα μπορούσαν την επόμενη χρονιά να αποφασίσουν αντίθετα, αλλά κυρίως επειδή αυτή η λύση στηρίζεται στην κυβερνητική βούληση και όχι σε αρχές δικαίου. Οι αρχές του δικαίου είναι αυτές που παρέχουν στην κοινωνία τη σταθερότητά της και όχι η βούληση του εκάστοτε ηγέτη, όσο θετική και αν είναι.

             Να σημειώσουμε επίσης ότι αυτά τα μεγαλοστελέχη επιχειρούν τώρα να αυξήσουν τους βασικούς τους μισθούς, προφανώς για να μην εντάσσονται οι αμοιβές τους στην κατηγορία των μπόνους που είναι αμφισβητούμενα. Αυτό κατά βάθος ερμηνεύεται ως πάθος να είναι δημόσιοι υπάλληλοι με όρους όμως απληστίας.

             Α.-Αυτό το πρόβλημα είναι ένα πολύ σπουδαίο ζήτημα, όχι τόσο για το γεγονός ότι  τέτοιοι άνθρωποι, που οδήγησαν με τις πράξεις τους στην παγκόσμια αυτή κρίση, θα λάβουν (έστω φορολογημένα στο 90%) τόσα χρήματα εν μέσω πενίας των πολλών, αλλά για το ότι:
              1) Μία χώρα που θεωρείται δημοκρατική και προσπαθεί να εξαγάγει το «πρότυπό» της δεν έχει τα έννομα μέσα για να διορθώσει έναν τέτοιο παραλογισμό. Ο παραλογισμός μάλιστα αυτός γίνεται ακόμη πιο μεγάλος, αν αναλογισθεί κανείς ότι ταυτόχρονα όλοι αυτοί θεωρούν φυσιολογικό ότι πρέπει όλοι οι πολίτες να αποδεχθούν μείωση αποδοχών και χρόνου εργασίας, απόλυση, ανεργία, φτώχεια και όλα τα δεινά μιας τέτοιας κρίσης και επιπλέον να πληρώσουν τις ζημιές.
              Αλλά και η κοινωνία που είχε αποδεχθεί αυτό το σκληρό «οικονομικό» μοντέλο ζωής έχει φυσικά το δικό της μερίδιο ευθύνης, γιατί η ευημερία τύφλωσε τη λογική και την κατανόηση τόσο σχετικά με τις έννοιες και τις αξίες αυτού του μοντέλου όσο και σχετικά με την προέλευση της ευημερίας και την κατάσταση των άλλων λαών. Και από μια τέτοια έλλειψη συνείδησης δεν φαίνεται να εξαιρείται κανένας λαός.
              2) Έτσι δημιουργείται ιδιοτελές κίνητρο και μοντέλο για τέτοιες συμπεριφορές που δεν θα κοστίζουν τίποτε στους δράστες. Γιατί ακόμη και υπό τη λογική των νεοφιλελεύθερων, που ανέξοδα υποστήριξαν τη μη στήριξη των οικονομικών οργανισμών και επιχειρήσεων, το πρόβλημα δεν συνδέεται με αυτή καθαυτή την ύπαρξη των επιχειρήσεων αλλά με αυτούς που παίρνουν τις επιχειρηματικές αποφάσεις.
               Το πρόβλημα αρχών παραμένει λοιπόν, γιατί το κράτος δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει την ίδια την ύπαρξη των μπόνους ως τέτοια, τη στιγμή που δεν καταβάλλονται από ιδιωτικά χρήματα αλλά από το κράτος, δηλαδή τους πολίτες, αλλά προσπαθεί να τα ξαναπάρει πίσω με έμμεσο τρόπο, δηλαδή με τη φορολόγηση. Επομένως τα μπόνους παραμένουν ως ένας παραλογισμός ενάντια στη Δημοκρατία, αλλά φορολογούνται τόσο υψηλά ώστε από αυτά ένα μικρό μέρος θα μείνει στα στελέχη.

               Β.–Τι είναι λοιπόν αυτό που λείπει ώστε μία δημοκρατία να μη μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό της;              
              1) Το σίγουρο είναι ότι λείπει η θέληση να ισχύσει και να υπηρετηθεί η δημοκρατία, γιατί η οικονομική άποψη που βασιλεύει πάνω σε όλα για το «απεριόριστο κέρδος» δεν είναι έννοια που συμβιβάζεται με τη δημοκρατία και φυσικά ούτε με την ελευθερία. Βασίζεται στην ισχύ και την εξουσία (που αυτές μόνον μπορούν να είναι «ελεύθερες» στο πεδίο της οικονομίας και της ισχύος) και γι’ αυτό είναι αντίθετη προς αυτές τις δύο αρχές, εκτός και αν πούμε ότι οι αρχές ισχύουν μόνον για λίγους. Αυτό όμως είναι ένα άλλο θέμα που έχει ανάγκη από βαθύτερο στοχασμό που να είναι ανεξάρτητος από τη βουλιμικότητα της τάσης για κέρδος και ισχύ, αλλοιώς η σκέψη θα μείνει στην επιφάνεια των πραγμάτων όπου η ισχύς ως ατταβιστική συσσώρευση συντρίβει ό,τι είναι λιγότερο ισχυρό.
              Γι’ αυτό το λόγο ακριβώς το πρόβλημα του απεριόριστου κέρδους δεν ρυθμίζεται και δεν θεραπεύεται στην περίπτωση του ατομικισμού των διοικητικών στελεχών και των επιχειρήσεων από την αγορά και τον ανταγωνισμό.              
              2) Από ό,τι λέγεται φαίνεται ότι λείπουν και οι κατάλληλοι νόμοι για να αποτραπούν τέτοιες ληστρικές επιδρομές χωρίς ούτε τα προσχήματα, με το κράτος ανίσχυρο να επέμβει.
              Δεν γνωρίζουμε τους νόμους των ΗΠΑ, όμως υποθέτουμε ότι ως δημοκρατική χώρα, έστω και κατ’ επίφαση, θα πρέπει να έχει νόμους που να προστατεύουν στοιχειώδη δικαιώματα και αρχές όπως π.χ. η ισότητα, αλλά και αρχές αστικού δικαίου όπου αυτός που προκαλεί ζημιά υποχρεούται να την αποκαταστήσει ή αυτός που διαπράττει ποινικό αδίκημα τιμωρείται ή και άλλες όπως η αντιμετώπιση του αναίτιου και αδικαιολόγητου πλουτισμού. Μπορούμε να κάνουμε μερικές σκέψεις πάνω σε αυτό:
               α.-Αυτοί οι άνθρωποι οδήγησαν την οικονομία στην κρίση αυτή με τις επιλογές και τις πράξεις τους. Ισχυρίζονται ότι δεν το είχαν προβλέψει, αλλά κανείς παραβάτης δεν παραδέχεται την ενοχή του. Αλλά και στην περίπτωση που δεν το είχαν προβλέψει και πάλι θα έπρεπε τουλάχιστον να τους καταλογισθεί βαρεία αμέλεια συνιστώσα ποινική και αστική παράβαση που να οδηγεί σε τιμωρία και καταβολή αποζημίωσης στα θύματα. Δεν υπάρχει τέτοια διάταξη στους αμερικανικούς νόμους; Όχι ότι στις άλλες χώρες εφαρμόζονται τέτοιοι απλοί νόμοι αν και υπάρχουν, αλλά εδώ υποτίθεται ότι ολόκληρα νομικά επιτελεία ψάχνουν ειλικρινά και δεν μπορούν να βρουν μία λύση. Όμως μπορεί στην πραγματικότητα να υπάρχουν πολιτικά προσκόμματα και όχι νομικά.
                β.–Μήπως ένας τέτοιος παραβάτης πρέπει να απολύεται για απιστία ή για ανικανότητα και μάλιστα ίσως χωρίς αποζημίωση, τη στιγμή που εξ αιτίας του οι πολίτες χάνουν τις δουλειές τους, τους μειώνονται οι μισθοί αυθαίρετα και οδηγούνται σε απελπισία; Αν όμως οι νόμοι των ΗΠΑ έχουν κάποια ad hoc ρύθμιση που να εξαιρεί ειδικά τα γκόλντεν μπόις από την έννομη τάξη, τότε οι ΗΠΑ έχουν σοβαρότατο πρόβλημα με τη δημοκρατία και θα πρέπει να περιμένουν στο μέλλον μία αναπόφευκτη εσωτερική κρίση (Βλέπε 5), στην οποία θα φανεί η απουσία αυτών που διακήρυξαν επί τόσες δεκαετίες. Να σημειώσουμε ότι πρόσφατα ακριβώς στον αντίποδα γερμανική εταιρεία απέλυσε παλαιά της υπάλληλο επειδή υπεξαίρεσε ένα ποσόν περίπου 1,5 Ε από κουπόνια που προοριζόντουσαν για πελάτες! Αλλά βέβαια η υπάλληλος ήταν το αδύναμο έντομο που πιάνει ο νόμος ως ιστός της αράχνης, σύμφωνα με τα λόγια του Σκύθη σοφού Ανάχαρσι.
              γ.–Τα μπόνους αυτά, που υποθέτουμε ότι είναι επιπλέον του μισθού, θα πρέπει να αντιστοιχούν σε κάποια ιδιαίτερη υπηρεσία ή εξυπηρέτηση ή βελτίωση των εταιρικών εσόδων. Θα πρέπει λογικά να υπάρχει μία λογική σύνδεση ανάμεσα στο οικονομικό αποτέλεσμα που φέρνει κάποιος και στο μπόνους που θα πάρει. Αν δεν υπάρχει αποτέλεσμα ή αν αυτό είναι αντίθετο προς το επιδιωκόμενο όπως εδώ, τότε το μπόνους δεν θα πρέπει να είναι νόμιμο ούτε επομένως να καταβάλλεται, αφού δεν θα έχει εκπληρωθεί ο σκοπός του. Δηλαδή θα πρέπει να γίνει μία τελολογική ερμηνεία (ερμηνεία του σκοπού) της καθιέρωσης των μπόνους (δηλαδή ποιον σκοπό εξυπηρετούν) και βάσει αυτής να κρίνεται αν πρέπει να δοθούν ή όχι.

Αν ωστόσο ο νόμος ρητά εξαιρεί ή αποκλείει μία τέτοια ερμηνεία, τότε θα πρέπει ίσως: 
                i. να ερευνηθεί η συνταγματικότητα του νόμου (δηλαδή κατά πόσον συμφωνεί με το σύνταγμα που είναι ο ανώτερος εθνικός νόμος) και κυρίως όσον αφορά την αρχή της ισότητας, γιατί φυσικά για τους υπόλοιπους πολίτες, όπως φαίνεται, δεν ισχύουν τα ίδια πράγματα σαν αυτά που ισχύουν για τα γκόλντεν μπόις. Αν όμως και το σύνταγμα είναι ανεπαρκές, τότε καλό θα ήταν να αρχίσουν να σκέπτονται για εκείνες τις ξεχασμένες υπερσυνταγματικές αρχές, δηλαδή αυτές που τμήμα της νομικής επιστήμης προέβαλε ως δικλείδα ασφαλείας για χάρη των βασικών αρχών της δημοκρατίας. Δηλαδή όταν μία διάταξη (κοινή ή του συντάγματος) παραβιάζει αυτές τις αρχές, τότε αυτή η διάταξη δεν πρέπει να ισχύει, επειδή αυτές οι αρχές ισχύουν παντού και πάντοτε άσχετα από το τι λέει ο νόμος και επειδή όλοι οι νόμοι (κοινοί και συντάγματα) πρέπει να υπάγονται σε αυτές. Αλλοιώς δεν έχουμε κανένα ηθικό ή λογικό λόγο να στρεφόμαστε ενάντια σε χώρες με εξοντωτικούς νόμους ενάντια σε μειοψηφίες ή κοινωνικές ομάδες π.χ. τις γυναίκες, επειδή σε τελευταία ανάλυση με βάση ένα τέτοιο τυπικό κριτήριο (δηλαδή μόνον του τι λέει ο νόμος και άσχετα από την ουσία και το σκοπό του και από τις παγκόσμια αναγνωρισμένες διεθνείς αρχές) σε κάθε χώρα ισχύουν οι όποιοι νόμοι της και δεν επιτρέπεται να επεμβαίνουμε ούτε μπορούμε να έχουμε κάποιο λόγο σε αυτό!
                 ii. αν αυτά τα συμβόλαια που προβλέπανε τα μπόνους και που θεωρείται ότι δεν μπορούν να ανατραπούν συμφωνήθηκαν ανάμεσα σε ιδιώτες χωρίς παρεμβολή του κράτους, θα μπορούσε να πει κανείς ότι τότε το σύνταγμα δεν παίζει κανένα ρόλο εδώ, γιατί ρυθμίζει μόνον τις σχέσεις κράτους-πολίτη και όχι μεταξύ πολιτών. Όμως υπάρχει και άλλη άποψη νομική (περί τριτενέργειας), που ήταν το οδυνηρό συμπέρασμα μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, ότι δηλ.το σύνταγμα μπορεί να ρυθμίζει και σχέσεις μεταξύ πολιτών, αν ο ένας ιδιωτικός παράγοντας είναι πολύ ισχυρός και η πράξη του πλήττει υπέρτερα δικαιώματα ενός άλλου ιδιώτη. Αυτό είναι άκρως λογικό, γιατί υπάρχουν πολίτες ή ιδιωτικά πρόσωπα πιο ισχυρά από το κράτος ή τόσο ισχυρά ώστε να παρομοιάζονται με το κράτος σε σύγκριση με  τον πολίτη. Το επαχθές αυτών των συμβολαίων για το σύνολο των πολιτών είναι τόσο προφανές και παράλογο που δεν χρειάζεται προφανώς περαιτέρω ανάλυση.
                iii. τα κρατικά εκείνα πρόσωπα-όργανα του κράτους ή εν πάση περιπτώσει τα πρόσωπα που είναι επιφορτισμένα από το κράτος με την εποπτεία αυτών των νομικών προσώπων και τα οποία επέτρεψαν με πράξη ή παράλειψή τους τέτοιες συμβάσεις που προστατεύουν απολύτως τα μπόνους, να ελεγχθούν για παράβαση καθήκοντος και με όλες τις συναφείς διοικητικές και αστικές συνέπειες σε βάρος τους. Αλλά και όσοι τυχόν μέσα στις «πτωχευμένες» εταιρείες είχαν καθήκον ελέγχου, θα έπρεπε να ελέγχονται για απιστία σε περίπτωση που δεν εκπλήρωσαν αυτές τις υποχρεώσεις τους. Ακόμη και αυτοί που προσέλαβαν τους εν λόγω μάνατζερ και προβήκανε στη σύνταξη συμβολαίων με τέτοιους όρους και σε βάρος της εταιρείας θα έπρεπε επίσης να ελέγχονται με παρόμοιο τρόπο.
               Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι υπάρχει κενό νόμου για τα εγκλήματα του οικονομικού τομέα (ότι δηλαδή δεν υπάρχει νόμος που να μπορεί να τα περιλάβει), όταν μάλιστα τα αποτελέσματά τους είναι παγκόσμια και καταστροφικά. Δεν είναι ζήτημα θεωρίας και ισχυρογνωμοσύνης, αλλά το ζήτημα έγκειται στο ότι υπάρχουν επιβλαβή αποτελέσματα που προήλθαν από ορισμένα αίτια (δηλ. από ανθρώπινες δράσεις), οι οποίες ζημιογόνες δράσεις πρέπει να ελεγχθούν βάσει των αρχών του δικαίου. Όμως ο λόγος της αδράνειας μπορεί να είναι ότι η δίωξη τέτοιων τυχόν εγκλημάτων θα σημάνει καταρράκωση της έννοιας της αγοράς όπως την ξέρουμε και θα οδηγήσει σε μία αλλαγή του πλαισίου της οικονομικής δράσης, πράγμα που οπωσδήποτε θα θέλουν να αποφύγουν κυρίως οι οικονομικοί παράγοντες. Αλλά και το να μην κάνει κανείς τίποτε δεν ωφελεί κανέναν, γιατί στο τέλος απαξιώνονται όλα μέσα σε μια ατμόσφαιρα μίσους και γενικής καχυποψίας που μπορεί να έχει απρόβλεπτες συνέπειες.

             3) Το γεγονός ότι το κράτος αυτό είναι πλήρως εξαρτημένο οικονομικά από ιδιωτικούς οικονομικούς παράγοντες που είναι αυτοί μάλιστα που εκδίδουν και το αμερικανικό χρήμα (το δολλάριο) θα πρέπει να μας κάνει να αναλογισθούμε καθαρά ποια επίπτωση έχει αυτό στην έννομη τάξη, με την ευρύτερη μάλιστα έννοια της ειρήνης και της κοινωνικής αρμονίας. Γιατί είναι γνωστό ότι η οικονομική δύναμη πάντοτε οδηγούσε σε εξουσία. Τι είδους λοιπόν κράτος είναι αυτό που δανείζεται συνεχώς από ιδιώτες και που ακόμη και το χρήμα, το σύμβολο αυτό της σύγχρονης οικονομίας, εκδίδεται από τους ίδιους ιδιώτες; Έχει ή δεν έχει αυτό το κράτος κάποια εξουσία (imperium) που να μπορεί να τη χρησιμοποιήσει και υπέρ των πολλών;
                 Μάλιστα είναι εξώφθαλμα αφελές μία κοινωνία που στηρίζεται θεωρητικά στον ανταγωνισμό και επομένως θεωρεί ότι η φύση του ανθρώπου είναι επιθετική και κτητική και γι’ αυτό ανταγωνιστική, ταυτόχρονα να υποστηρίζει ότι η μεγάλη συσσώρευση δυνάμεως πάνω και από το κράτος δεν θα καταλήξει σε κατάχρηση. Γι’ αυτό πρέπει να θεωρείται μάλλον βέβαιο ότι το κράτος αυτό δεν διαθέτει επαρκή τέτοια δυνατότητα.
                 Επιπλέον από τέτοιους ατελείς συλλογισμούς, που άλλοτε θεωρούν δεδομένο ένα πράγμα και άλλοτε ένα άλλο αντίθετο, απουσιάζει ο Λόγος, αυτή η εξαιρετική ιδιότητα με την οποία είναι προικισμένος ο άνθρωπος όχι για να αισθάνεται έπαρση απέναντι στα ζώα και τις πέτρες σαν ανόητος, αλλά για να μπορέσει να συνδυάσει το όλο με το άτομο σε μία δύσκολη αλλά ευτυχισμένη επιλογή, όπου το είναι του δεν θα προσδιορίζεται από την εξίσου ανόητη ισχύ και κτητικότητα, αλλά θα είναι μία ολοκλήρωση που δεν θα αποκλείει τους άλλους.

20 Μαρτίου 2009, 

Ιωάννα Μουτσοπούλου, Δικηγόρος
Μέλος της γραμματείας της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ