ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΤΡΟΦΙΜΑ

Phaseolus vulgaris seed - Σόλων ΜΚΟ
image_pdfimage_print
Phaseolus vulgaris seed - Σόλων ΜΚΟΑναστάσιος Κουράκης
Καθηγητής της Ιατρικής του ΑΠΘ

 Με τις  μεθόδους, φίλες και φίλοι, της γενετικής μηχανικής, βιοτεχνολογία, σίγουρα αποκτάται νέα γνώση, μπορούμε και ανιχνεύουμε κληρονομικές ασθένειες, μπορούμε και παράγουμε πολλές χρήσιμες ουσίες, γύρω στις 200 μέχρι και τώρα πολύ περισσότερες στο μέλλον, μπορούμε και αναπτύσσουμε νέες θεραπευτικές μεθόδους, με προεξέχουσα αυτήν που θα γνωρίσουμε τα επόμενα χρόνια η οποία βρίσκεται στα σκαριά, η θεραπεία των γονιδίων και βεβαίως δημιουργούνται νέα φυτά και ζώα με ιδιότητες από ξένα είδη. Τα χαρακτηριστικά, θα μπορούσαμε να πούμε μιας βιοτεχνολογικής επανάστασης, είναι ότι υπάρχει απεριόριστη μεταφορά γονιδίων μεταξύ εντελώς διαφορετικών ειδών, πράγμα το οποίο δεν γίνεται στη φύση. Ότι η μεταφορά αυτή γίνεται διασπώντας όλους τους βιολογικούς φραγμούς φυτών, ζώων και ανθρώπων. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται νέες μορφές ζωής. Ζωής, δηλαδή, που φτάνει ο άνθρωπος.
      Το πιο σημαντικό είναι ότι αυτή η διαδικασία γίνεται σε στιγμιαίο χρόνο από εξελικτική άποψη. Όλες οι άλλες αλλαγές που γίνονται στη φύση, όπως γνωρίζετε η ζωή υπάρχει εδώ περίπου 4.000.000.000 χρόνια, το 99% των ειδών έχουν εξαφανιστεί μέσα από φυσικές διαδικασίες, ζει τώρα μόνο το 1% των ειδών αλλά με τη νέα τεχνολογία είμαστε σε θέση σε ένα απόγευμα, μια νύχτα, να δημιουργήσουμε μια νέα μορφή ζωής, την οποία να απελευθερώσουμε στο περιβάλλον χωρίς να έχει περάσει καθόλου τα τεστ της φυσικής επιλογής. Θα έλεγα, όμως, ότι για να μπορέσει κανείς να παρακολουθήσει τις εφαρμογές της γενετικής μηχανικής, υπάρχουν δυο κατηγορίες που επιβάλλουν διαφορετική αντιμετώπιση. Είναι εκείνη η κατηγορία όπου οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί αναπτύσσονται εντός των εργαστηριακών τειχών, όπου παράγονται φάρμακα, εμβόλια και διάφορα άλλα μοντέλα και το οποίο κανένας δεν μπορεί να πει ότι είναι μια ασφαλής τεχνολογία, πλην όμως είναι μέσα σε ένα περιορισμένο χώρο. Και υπάρχει και η άλλη η κατηγορία όπου δημιουργούνται διαγονιδιακοί οργανισμοί οι οποίοι απελευθερώνονται στη φύση, οι οποίοι επιδρούν στη βιοποικιλότητα και βεβαίως συναγωνίζονται τους φυσικούς οργανισμούς στο οικοσύστημα. Είναι τελείως διαφορετικό πράγμα η μια κατηγορία με τη δεύτερη κατηγορία. Δεν θα πω για την γενετική τροποποίηση των φυτών, όπου παίρνουμε επιλεγμένα γονίδια από έναν οργανισμό, τα κλωνοποιούμε και τα εισάγουμε σε άλλους, εντελώς διαφορετικούς οργανισμούς. Να παρατηρήσουμε όμως ότι για την διείσδυση αυτών των γονιδίων χρησιμοποιούνται διαφορετικοί τρόποι, ένας από αυτούς είναι να χρησιμοποιήσουμε ιούς. Ότι βεβαίως χρησιμοποιούμε γονίδια στα αντιβιοτικά και αυτό είναι ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα που θα δούμε στη συνέχεια, και ότι τα εισαγόμενα γονίδια δεν βρίσκονται μόνο στο σημείο του φυτού που θέλουμε, αλλά είναι σ’ όλα τα κύτταρα του φυτού, σ’ όλα τα κύτταρα του οργανισμού.
       Όπως είπε και ο κος Κουρέτας, θα έλεγα ότι παρόλο που η απομόνωση των γονιδίων είναι μια ακριβής διαδικασία, ξέρουμε τι είναι το γονίδιο που παίρνουμε, η θέση και η ενσωμάτωση στο DNA είναι τυχαία. Δεν ξέρουμε, δηλαδή, που ακριβώς θα μπει μέσα στον οργανισμό. Αν θα μπορούσαμε καταρχήν να πούμε ένα σχόλιο για τις συνέπειες από την γενετική μηχανική στην λειτουργία του γονιδιώματος, θα λέγαμε ότι αυτή η διαδικασία είναι τυχαία εν πολλοίς απρόβλεπτη που μπορεί να μεταβάλλει την λειτουργία του υπόλοιπου γονιδιώματος. Είναι λάθος να θεωρούμε ότι τα γονίδια εκφράζονται αυτόνομα και αυτοδύναμα. Δεν ισχύει δηλαδή αυτό που λέγαμε παλιά στα σχολικά βιβλία: ένα γονίδιο, ένας χαρακτήρας. Δεν είναι δηλαδή τα γονίδια κάποια σημεία επάνω σε μια μαγνητοταινία και όταν παιχτεί αυτή η μαγνητοταινία θα ακουστεί ένα τραγούδι. Δεν είναι σημεία τα οποία βρίσκονται πάνω σε ένα CD όπως οι πληροφορίες ενός μουσικού τραγουδιού και όταν παίξει το cdplayer θα ακουστεί το τραγούδι. Δεν πρόκειται περί αυτού. Τα γονίδια λειτουργούν σε σύνολο μεταξύ τους, γι’ αυτό είναι ακριβέστερος όρος να μιλάμε για γονιδίωμα σε σχέση με τις επιδράσεις της προηγούμενης δράσης άλλων γονιδίων και επιδράσεις του λοιπού περιβάλλοντος. Γι’ αυτό κάθε αλλαγή σε κάθε γονίδιο μπορεί να μεταβάλλει την λειτουργία του συνόλου του γονιδιώματος και αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό.
       Ας δούμε τώρα, λοιπόν, τα τρόφιμα που προέρχονται από γενετικώς τροποποιημένα φυτά. Θα ακούσατε πάρα πολλές φορές ότι η γενετικά τροποποιημένη σόγια δεν είναι τίποτε άλλο παρά είναι ένα φυτό στο οποίο έχει μεταφερθεί ένα γονίδιο από ένα μικρόβιο του εδάφους έτσι ώστε να αυξήσει την αντίσταση του φυτού σε ένα ορισμένο ζιζανιοκτόνο, το Roundup. Υπάρχει το ενδεχόμενο η μεταφορά των γονιδίων αυτών σε φυτά της γύρω περιοχής, μπορεί να φύγει δηλαδή αυτό το γονίδιο και να μετατρέψει τα ζιζάνια του γύρω αγρού σε υπερζιζάνια τα οποία μετά να μην καταπολεμούνται με τίποτα. Και επίσης υπάρχει το ενδεχόμενο να αυξηθούν οι ψεκασμοί. Ας δούμε, λοιπόν, αν μπορεί να μειωθεί ή να αυξηθεί η χρήση των ψεκασμών μέσω αυτής της διαδικασίας. Εδώ είναι ένα χωράφι το οποίο είναι σπαρμένο με βαμβάκι, στο οποίο ανάμεσα στα φυτά υπάρχουν ζιζάνια. Το φυτό αυτό, βαμβάκι, είναι τροποποιημένο ώστε να είναι απρόσβλητο από ζιζανιοκτόνα. Έρχεται το αεροπλάνο το οποίο ψεκάζει πάνω με ζιζανιοκτόνο όλο το χωράφι, καταστρέφονται τα ζιζάνια τα οποία είναι ανάμεσα στις βραγιές αυτές του βαμβακιού, βλέπετε μένουνε άθικτα αυτά τα φυτά ενώ έχουν καταστραφεί τα ζιζάνια. Έτσι δικαιολογείται αυτό που ανέφερε ο κος Κουρέτας, ότι αυξάνεται πάρα πολύ το «λούσιμο» των φυτών με το ζιζανιοκτόνο και τελικά αν πρόκειται το φυτό να είναι γενετικώς τροποποιημένη σόγια καταλαβαίνετε αυτό το περίσσιο ζιζανιοκτόνο, το επιπλέον τελείως άχρηστο και επικίνδυνο μεταφέρεται στην τροφή του ανθρώπου.
       Ποιους πιθανούς κινδύνους θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε για την υγεία από τα γενετικώς τροποποιημένα τρόφιμα; Ήδη αναφέρθηκε από τους προηγούμενους ομιλητές πολύ σύντομα. Υπάρχει κίνδυνος να εισαχθούν στην τροφική αλυσίδα νέοι αλλεργιογόνοι παράγοντες. Βεβαίως ο κίνδυνος είναι υπαρκτός ότι αυξάνεται η αντίσταση στα αντιβιοτικά, ήδη με τις νέες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης αυτό θεωρείται ως μείζων κίνδυνος και κάθε τεχνική από εδώ και πέρα θα γίνεται στη γενετική τροποποίηση ώστε να μην αυξάνεται η αντίσταση στα αντιβιοτικά. Υπάρχει, βεβαίως, ο κίνδυνος να παραχθούν νέες τοξίνες από γενετικώς τροποποιημένα φυτά, ο κ. Κουρέτας ανέφερε πάρα πολύ χαρακτηριστικά ότι εμείς σκοπεύουμε στην γενετική τροποποίηση, αυτό το γονίδιο πηγαίνει και ενσωματώνεται στο DNA του νέου φυτού, μπορεί να επηρεάσει τη λειτουργία των λοιπών γονιδίων και ενώ το φυτό παρήγαγε κάποιες ουσίες τις οποίες καταναλώνουμε, αν αυτές οι ουσίες παραχθούν σε μεγαλύτερη ποσότητα μπορεί να είναι τοξικές. Το καλαμπόκι λ.χ. όπως ξέρετε, είναι ένα φυτό στο οποίο έχει μεταφερθεί από ένα βακτήριο του εδάφους το γονίδιο ΒΤ, και το οποίο κάνει ώστε το καλαμπόκι το ίδιο να παράγει το δικό του εντομοκτόνο. Βέβαια στην πρόθεση των κατασκευαστών ήταν αυτό να εκφράζεται μόνο στο βλαστό ή στο φύλλωμα, εκεί δηλαδή που καταστρέφει το πράσινο σκουλήκι το καλαμπόκι και παράγοντας το δικό του εντομοκτόνο το καλαμπόκι να αποφεύγουμε τους ψεκασμούς του καλαμποκιού. Το πρόβλημα είναι ότι με τον τρόπο όμως αυτό υπάρχουν ορισμένες πάρα πολύ σημαντικές ενστάσεις και παρατηρήσεις, που λένε ότι έτσι αναπτύσσεται η ανθεκτικότητα σ’ αυτόν το βάκιλο και όπως ξέρετε αυτός ο βάκιλος είναι βασικό στοιχείο της βιολογικής γεωργίας η οποία τον χρησιμοποιεί για την καταπολέμηση των ασθενειών, έτσι αυξάνεται πάρα πολύ η ανθεκτικότητα των βλαβερών εντόμων στον βάκιλο αυτό και είναι σίγουρο  ότι θα καταργηθεί ένα πολύ σημαντικό όπλο από τα χέρια των βιοκαλλιεργητών, με ό,τι σημαίνει αυτό το πράγμα. Το δεύτερο είναι ότι αυτή η τοξίνη απελευθερώνεται στο έδαφος από τις ρίζες και από τη γύρη και αυτό το ακούσατε και από έναν προηγούμενο ομιλητή, έχει δημοσιευτεί μια εργασία στο περιοδικό Nature, το οποίο είναι από τα καλύτερα περιοδικά στο χώρο μας, που έδειξαν ότι εργαστηριακά πειράματα με γύρη από γενετικώς τροποποιημένο καλαμπόκι ΒΤ μπορεί να αποβεί θανατηφόρα για την πεταλούδα τύπου Monarch. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι αυτό δεν ήταν στην πρόθεση των κατασκευαστών. Οι κατασκευαστές ήθελαν να εκφραστεί αυτό το γονίδιο που παράγει το εντομοκτόνο μόνο στο φύλλωμα ή στο βλαστό. Τελικά όμως εκφράστηκε και στη γύρη. Την πλήρωσε ή θα μπορούσε να την πληρώσει η πεταλούδα και πολλά άλλα είδη. Και καταλαβαίνετε τι συνέπειες μπορούσε να έχει αυτό το πράγμα. Ακόμα και μπορεί να διαταραχθεί και αυτός ο κόσμος των μελισσών. Όπως ξέρετε ο κόσμος των μελισσών είναι ο κόσμος των οσμών. Έτσι προσανατολίζονται οι μέλισσες στο περιβάλλον, δεν έχουν άλλο τρόπο. Με τα γενετικώς τροποποιημένα φυτά που εκκρίνουν εντομοκτόνα αυτός ο κόσμος των μελισσών μπορεί να διαταραχθεί. Και βεβαίως τότε ο αποπροσανατολισμός είναι ενδεχόμενος. Αν πει κανένας να εξετάζουμε ή να μπουν πρωτόκολλα, όπως ακούσαμε από τους προηγούμενους ομιλητές, να εξεταστεί η τοξικότητα αυτών των γενετικώς τροποποιημένων φυτών στην υγεία των ανθρώπων, θα έπρεπε κανένας να αναρωτηθεί με ποιο πειραματικό μοντέλο θα εκτιμηθούν κίνδυνοι όπως συνέπειες στα ζώα που βόσκουν, με ποιο πειραματικό μοντέλο θα εκτιμήσουμε τις συνέπειες στα πουλιά που τρώνε από τους γενετικώς τροποποιημένους σπόρους, ή στα έντομα, όπως είδαμε προηγουμένως στην πεταλούδα τύπου Monarch.
       Όλοι αυτοί οι οργανισμοί για πρώτη φορά στη βιολογική τους ιστορία από τότε που εμφανίστηκαν, εκτίθενται σε ένα σύνολο ουσιών στις οποίες δεν έχει προσαρμοστεί καθόλου το ανοσοποιητικό τους σύστημα και οι υπόλοιπες λειτουργίες τους. Και αυτό θα πρέπει να το εκτιμήσει κάποιος. Αυτό το λέμε γιατί η υγεία του ανθρώπου είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ισορροπία των διάφορων παραμέτρων του οικοσυστήματος, είναι λάθος να θεωρούμε ότι ένα προϊόν βλάπτει την υγεία αν είναι αβλαβές όσον αφορά τις οξείες και τις χρόνιες επιδράσεις. Εάν βλάπτει η ισορροπία του οικοσυστήματος είναι σίγουρο ότι θα βλάπτει και η υγεία του ανθρώπου και αυτό το γνωρίζετε πολύ καλά. Γι’ αυτό θα έλεγα ότι αν μιλάμε για έννοια των κινδύνων, τι κίνδυνοι υπάρχουν, στην εποχή της μηχανικής γενετικής και της βιοτεχνολογίας και πρέπει να μιλήσουμε για μια διεύρυνση της έννοιας των κινδύνων η οποία δεν περιορίζεται μόνο στην αναζήτηση συγκεκριμένων βλαβών στον άνθρωπο αλλά και στο υπόλοιπο οικοσύστημα. Είμαστε υποχρεωμένοι, νομίζω, να δεχτούμε αυτή την διεύρυνση. Έτσι, λοιπόν, θα έλεγα ότι μια απαίτηση στις κατασκευάστριες εταιρείες, γιατί δική τους δουλειά είναι να κάνουν αυτούς τους ελέγχους και να χρηματοδοτήσουν αυτούς τους ελέγχους, είναι να πιστοποιήσουν στον κόσμο με την επιστημονική γνώση που διαθέτουμε ή όταν θα την διαθέτουμε, μήπως τελικώς υπάρχει κίνδυνος να καταστραφεί η βιοποικιλότητα. Μήπως υπάρχει ο κίνδυνος να δημιουργηθεί ανθεκτικότητα σε προηγουμένως ευαίσθητους οργανισμούς, όπως τα υπερζιζάνια που προανέφερα ή άλλες αλλαγές. Να εξηγήσουμε αν προβλέπουμε την έκρηξη επιδημιών από νεοφανείς οργανισμούς και βεβαίως αν υπάρχει γενετική ρύπανση. Και επειδή αναφέρθηκε από κάποιους προηγούμενους ομιλητές, η σύγκριση ανάμεσα στη χημική και στη ραδιενεργό ρύπανση, θα έλεγα ότι υπάρχει μια ποιοτική διαφορά ανάμεσα στη ρύπανση τη γενετική, δηλαδή όταν λέω γενετική ρύπανση εννοώ ότι πλασάρουμε, προωθούμε, απελευθερώνουμε στο περιβάλλον νέους γονότυπους, νέους οργανισμούς οι οποίοι δεν έχουν περάσει από τις φυσικές διαδικασίες της αυτοκάθαρσης, της φυσικής επιλογής και της ισορροπίας.
        Ξαφνικά τους εμφανίζουμε στο περιβάλλον. Αυτή, λοιπόν, η ρύπανση διαφέρει από τη χημική και από τη ραδιενεργό σε ορισμένα χαρακτηριστικά. Ότι αυτοί οι οργανισμοί μπορούν να πολλαπλασιαστούν, με τη ραδιενεργό και τη χημική ρύπανση αυτή που αφήνει στο περιβάλλον αυτή είναι, εδώ πέρα αφήνεις μια άλφα ποσότητα και γίνεται 10 άλφα, μπορούν να μεταλλαχτούν, απελευθερώνεις ένα γονότυπο και με τις φυσικές μεταλλάξεις, μπορεί να είναι μια αναπόφευκτη διαδικασία, μπορεί να προκύψει τελείως άλλο πράγμα, μπορούν να διασταυρωθούν με άλλους ζωντανούς οργανισμούς και να μεταβιβάσουν τα χαρακτηριστικά τους σε απόγονους, δηλαδή μια διαιώνιση μιας μεταβολής του γενετικού υλικού και βεβαίως μπορεί να μεταναστεύσουν. Το κυριότερο όμως είναι ότι σε περίπτωση λάθους οι οικολογικές επιπτώσεις είναι δύσκολο έως αδύνατο να αποκατασταθούν, γιατί εδώ πέρα ξέρετε δεν ισχύει η έννοια της απόσυρσης, δεν είναι όπως ένα φάρμακο το οποίο διαπιστώνουμε ότι δρα έτσι, έχει τερατογόνους ή δυσμενείς επιπτώσεις στον άνθρωπο ή στο περιβάλλον και το αποσύρω. Εδώ πέρα δεν υπάρχει απόσυρση. Και αυτό το έχει πει και ο Βρετανικός Ιατρικός Σύλλογος με μια περσινή αναφορά του, ένα ραπόρτο έβγαλε και λέει επί λέξη «θα πρέπει να θυμόμαστε ότι αυτή τη στιγμή αν γενετικώς τροποποιημένοι οργανισμοί απελευθερωθούν στο περιβάλλον δεν μπορούν ποτέ να ανακληθούν». Είναι μια πραγματικότητα.
      Για να δούμε, λοιπόν, μια άλλη διάσταση του προβλήματος. Σίγουρα δεν ζούμε σε μια ιδανική κατάσταση που έρχεται η γενετική τροποποίηση για να δημιουργήσει πρόβλημα και να ανατρέψει το σύμπαν. Είμαστε σε ένα αδιέξοδο με τη συμβατική γεωργία. Αυτό το αναγνωρίζουμε όλοι. Υπάρχει ένα αδιέξοδο εξαιτίας της μη ορθής διαχειρίσεως των πόρων, του νερού, του εδάφους κλπ., και αλόγιστης χρήσης των εισροών, ενέργεια, λιπάσματα, φυτοφάρμακα. Αυτή είναι η κατάσταση και η πάρα πολύ άσχημη. Το θέμα είναι ότι η απάντηση βρίσκεται στην γενετική μηχανική και στη βιοτεχνολογία; Αυτή θα λύσει το πρόβλημα; Η οποία υπόσχεται φυτά που δεν θα χρειάζονται φυτοφάρμακα όπως το καλαμπόκι; Φυτά που θα αναπτύσσονται σε συνθήκες ξηρασίας ή θα χρειάζονται λίγο νερό; Το οποίο μπορεί να κάνει και κάνει. Θα αναπτύσσονται σε αλατούχα εδάφη; Το οποίο επίσης μπορεί να κάνει και κάνει. Και το τελευταίο που επίσης μπορεί να  κάνει και κάνει, ότι θα παράγουν προϊόντα μέσω της γενετικής μηχανικής που θα ευκολύνουν τις διαδικασίες μεταποίησης. Βαμβάκι, δηλαδή, που θα έχει χρώμα από την αρχή κλπ. Επαναλαμβάνω το ερώτημα: Η απάντηση στην συμβατική γεωργία είναι εκεί; Και μπαίνει μια άλλη διάσταση που βάζω εγώ: πριν στραφούμε στην βελτίωση των φυτών με τη νέα βιοτεχνολογία εξαντλήσαμε τους εναλλακτικούς δρόμους που έχουμε μέσα από μεθόδους της βιολογικής γεωργίας; Που σέβεται την φύση και δεν εξαντλεί τους πόρους της γης; Ποιος ποτέ σκέφτηκε ότι θα πρέπει να χρηματοδοτηθούν έρευνες από επίσημες κρατικές πηγές, γιατί οι εταιρείες βεβαίως και δεν ενδιαφέρονται για να προαχθεί η γνώση στην βιολογική γεωργία, ώστε αυτή να αποτελέσει την απάντηση στα αδιέξοδα της συμβατικής; Για να αναζητήσουμε την πηγή αυτής της σκέψης, που βεβαίως δεν είναι δική μου μόνο, είναι και πολλών άλλων, αυτό το εναλλακτικό.
       Η πηγή, θα έλεγα, αυτής της σκέψης είναι πάλι στην αρχαία μυθολογία. Και να θυμίσω λίγο, καθώς γυρνούσε ο Οδυσσέας από το ταξίδι του και θέλοντας να φτάσει στην Ιθάκη, αφού πέρασε του Λαιστρυγόνες, τους Κύκλωπες και την Κίρκη, όταν βρισκόταν στην Κίρκη με τους συντρόφους του, κατέβηκε στον Άδη για να ρωτήσει τον μάντη Τειρεσία πώς θα μπορούσε και αν θα γυρνούσε στην Ιθάκη. Εκεί, λοιπόν, ο Τειρεσίας του είπε ότι θα γυρνούσε στην Ιθάκη, αλλά να πρόσεχε πάρα πολύ ότι κατά την διάρκεια της επιστροφής του θα πήγαινε σ’ ένα νησί, το νησί Θρινακία, ήταν το νησί του Ήλιου. Και εκεί υπήρχαν οι ιερές αγελάδες του Ήλιου. Δεν θα έπρεπε να τις ακουμπήσουν καθόλου τις ιερές αγελάδες, αλλιώς θα είχαν την καταστροφή των θεών. Το άκουσε ο Οδυσσέας, το είπε στους συντρόφους του, φτάνουν στο νησί Θρινακία, αποβιβάζονται, τους βάζει να ορκιστούν ότι δεν θα πειράξουν τις ιερές αγελάδες του Ήλιου, κάθονται εκεί, ο καιρός δεν ήταν καλός, αρχίζουν να εξαντλούν τα τρόφιμα που είχαν και τις προμήθειες και ο Οδυσσέας απομακρύνεται στο εσωτερικό του νησιού να κάνει μια σπονδή στους θεούς και να ζητήσει τη βοήθειά τους για το πώς θα μπορούσε να γυρίσει πίσω. Κατά την διάρκεια της απουσίας του οι σύντροφοί του θανατώνουν τις αγελάδες του Ήλιου, τις ψήνουν, τις τρώνε και καθώς έρχεται ο Οδυσσέας βλέπει το κακό. Ο Ήλιος πηγαίνει στον Όλυμπο, λέει το πρόβλημα στον Δία και ο Δίας υπόσχεται όντως να τιμωρήσει τους ασεβείς, αυτούς που είχαν διαπράξει την ύβρη με τη Νέμεση, δηλαδή την τιμωρία. Κάνει καλοκαιρία εκείνη τη στιγμή, επιβιβάζονται στα καράβια τους και φεύγουν στο πέλαγος. Τότε, λοιπόν, έρχεται ένας κεραυνός και καταστρέφει όλο το καράβι, καταστρέφονται και πνίγονται όλοι οι ναύτες, εκτός από τον Οδυσσέα, ο οποίος δεν είχε φάει κρέας από τις αγελάδες και μετά γνωρίζουμε ότι σώθηκε.
      Λοιπόν, αυτό το μύθο που ο άνθρωπος κατέφυγε προκειμένου να εξασφαλίσει μια επιβίωση ως έσχατο, ενώ δεν ήταν έσχατο, και προκάλεσε τη νέμεση των θεών, έρχεται ο Σεφέρης ο οποίος γράφει ένα καταπληκτικό ποίημα με τίτλο «οι σύντροφοι στον Άδη». Δυο στροφές τελευταίες, στις οποίες λέει το εξής: «αφού μας μέναν παξιμάδια, τι κακοκεφαλιά να φάμε στην ακρογιαλιά του Ήλιου τα αργά γελάδια; Πεινούσαμε στης Γης την πλάτη, σαν φάγαμε εδώ καλά, πέσαμε εδώ στα χαμηλά, ανίδεοι και χορτάτοι». Η δικιά μου εκδοχή, προεκτείνοντας ακόμη περισσότερο τη σκέψη του Σεφέρη είναι, αφού είχαν εναλλακτική οδό τα παξιμάδια γιατί θα έπρεπε να κάνουν την ύβρη και θα έπρεπε να φάνε του Ήλιου τα αργά γελάδια  και στο τέλος να πέσουν στα χαμηλά ανίδεοι και χορτάτοι; Θα έλεγα χορτάτοι και βεβαίως ανίδεοι.
       Ακούμε για τα βιολογικά προϊόντα, ότι σίγουρα η αξία τους θα είναι μεγάλη εξαιτίας των μεθόδων καλλιέργειάς τους. Και τότε βάζουν ένα ερώτημα το οποίο μπορεί να έχει μία βάση. Μήπως τελικά η αξία τους, η τιμή που θα τα αγοράζουμε είναι τόσο μεγάλη, ώστε να τα προμηθεύονται μόνο οι εύπορες τάξεις και οι πλούσιοι λαοί; Τι θα γίνει με αυτούς οι οποίοι δεν μπορούν; Ένας αντίλογος εδώ δεν είναι το τι ορίζουμε ως αξία ενός προϊόντος; Είναι μόνο η τιμή παραγωγής ή τιμή της αγοράς του; Συνυπολογίζεται η βλαπτικότητα στην υγεία ή στο περιβάλλον; Αν δηλαδή, σκεφτείτε, αν υπολογίσουμε στα κρέατα που παρήχθησαν με τα ζωικά άλευρα και έχουμε τη νόσο των τρελών αγελάδων, τα κονδύλια σε μια τελείως πεζή συζήτηση υπολογίζεται αυτό το πράγμα; Η υγεία δεν αποτιμάται. Τα λεφτά που δίνονται για την αποκατάσταση της υγείας των ανθρώπων που έχουν προσβληθεί με τις διοξίνες και τα κοτόπουλα; Ποια είναι η αξία του προϊόντος; Αυτή που αγοράζω; Αυτή που ξοδεύω για την αποκατάσταση της υγείας μου; Που βρίσκεται ακριβώς η αλήθεια; Και αν θέλετε, όταν λέμε διατρεφόμαστε έτσι κι αλλιώς, με βάση ποιο διατροφικό καταναλωτικό μοντέλο θα αξιολογήσουμε την αξία των προϊόντων; Είναι μια συζήτηση η οποία παρασυρόμαστε κάθε φορά, ονομάζουμε αξία αυτό που αγοράζουμε, το κόστος κάθε φορά στο Super Market, ενώ η αξία είναι μια έννοια τελείως διαφορετική και επενδύεται σε πολλά άλλα πράγματα και ίσως θα έπρεπε να ανοίξουμε μια συζήτηση και για αυτό το θέμα.
       Και έλεγα μήπως είναι ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε τον ορισμό της αξίας της ανάπτυξης και της προόδου; Γιατί θα έπρεπε να ονομάζουμε πρόοδο την οποιαδήποτε εφαρμογή της νέας τεχνολογίας ή ανάπτυξη αυτή την τρομακτική εξάντληση των φυσικών όρων του πλανήτη; Κάθε επιστημονική εφαρμογή συνιστά πρόοδο; Ας φέρω ένα παράδειγμα από τον δικό μου τον χώρο: γνωρίζουμε ότι οι γυναίκες εδώ και πάρα πολλά χρόνια έχουν εγκαταλείψει τον θηλασμό, έχουν στραφεί στο να μεγαλώνουν τα παιδιά τους με τεχνητό γάλα αγελάδας. Το τεχνητό γάλα έχει κάποια προβλήματα, δεν είναι σαν το μητρικό γάλα. Προκαλεί στα παιδιά κάποιες αλλεργίες, κάποιες δυσπεψίες, δεν τους παρέχει αντισώματα. Αυτό το γνωρίζουμε. Έρχονται, λοιπόν, οι επιστήμονες και απαντούν σ’ αυτό το πρόβλημα με το να μεταφέρουν γονίδια γυναίκας στις αγελάδες έτσι ώστε να κάνουν γενετικώς τροποποιημένη αγελάδα και αυτή να παράγει μητρικό γάλα. Λένε πάρα πολύ ωραία, θα έχουμε λύσει το πρόβλημα της δυσανεξίας του γάλακτος του τεχνητού που προκαλεί στο βρέφος. Εδώ, λοιπόν, έχουμε μια πολύ μεγάλη πρόοδο. Δίνουμε στο παιδί μας μητρικό γάλα κατά κάποιο τρόπο που δεν έχει προβλήματα. Είναι μια πρόοδος. Εγώ θεωρώ, φίλες και φίλοι, ότι είναι βαρβαρότητα. Και είναι βαρβαρότητα για τον εξής λόγο. Ξέρετε ότι η αξία του θηλασμού δεν είναι μόνο διατροφική. Δευτερευόντως είναι και διατροφική. Πρωτίστως είναι ένας ψυχοσωματικός δεσμός της μάνας με το παιδί. Εκεί ακριβώς βρίσκεται το πρόβλημα. Αυτή είναι η αξία του θηλασμού. Έτσι, λοιπόν, η κατάργηση του θηλασμού μέσω της νέας τεχνολογίας η οποία θα φέρει την πλήρη κατάργηση του θηλασμού είναι μια οπισθοδρόμηση. Αν μου επιτρέπεται να πω ένα ερώτημα: μήπως τελικά, γιατί στο μυαλό μου αρχίζει και κυκλοφορεί το τελευταίο διάστημα, πρόοδος είναι ο προσδιορισμός των ορίων που εξασφαλίζουν την βιωσιμότητα στον πλανήτη; Μήπως τελικά μόνο αυτό αποτελεί πρόοδο; Να καθορίζουμε τα όρια στους διάφορους τομείς; Και αυτό είναι μια πάρα πολύ δύσκολη διαδικασία. Να καθορίσουμε δηλαδή ότι από αυτή την λίμνη μπορούμε να ψαρεύουμε μόνο 100 τόνους τον χρόνο, όχι 101 γιατί έτσι η λίμνη θα πάψει να υπάρχει.
       Τελικά ποιος θα αποφασίσει για όλα αυτά; Οι κυβερνήσεις, οι εταιρίες, οι σοφοί, ποιος; Πάνω σ’ αυτό θα έλεγα ότι οι επιτροπές βιοηθικής που κάνουμε αρκούν; Αυτές δηλαδή θα βάλουν τους κανόνες; Εδώ έρχεται ο Κορνήλιος Καστοριάδης και λέει ότι, δεν έχουμε ανάγκη από μερικούς σοφούς, έχουμε ανάγκη να αποκτήσουν και να ασκήσουν την φρόνηση όλοι οι άνθρωποι. Εδώ είναι μια γυναίκα στην εικόνα, καθημερινή γυναίκα. Αυτή με πολλή λίγη πληροφόρηση μπορεί να έχει τη φρόνηση, την κριτική ικανότητα να αποφασίσει και αυτή για όλα αυτά τα πράγματα στον πλανήτη. Αυτό όμως χρειάζεται ένα ριζικό ανασχηματισμό της κοινωνίας. Ως κοινωνίας πολιτικής. Που θα εγκαθιδρύσει όχι μόνο την τυπική συμμετοχή, όπως γίνεται σήμερα, αλλά το πάθος όλων για τα κοινά. Για την μοίρα της κοινωνίας και την μοίρα αυτού του θαυμάσιου τόπου πάνω στον οποίο γεννηθήκαμε. Και αυτό είναι μια πολιτική πρόταση προς την οργάνωσή μας. Ξέρετε, δεν είμαστε ανυπεράσπιστοι, η κατάσταση δεν είναι τόσο άσχημη όσο φαίνεται. Κατά την εκτίμησή μου, θεωρώ ότι η ενεργοποίηση των πολιτών μπορεί να ανατρέψει την κατάσταση. Και αυτό είναι το ζητούμενο. Σκεφτείτε ότι στις 26 του Φλεβάρη της χρονιάς αυτής, ακτιβιστές της Greenpeace εμπόδισαν ένα πλοίο από τις Η.Π.Α. να ξεφορτώσουν 60.000 τόνους γενετικώς τροποποιημένης σόγιας και γύρισαν πίσω. Να θυμίσω ότι ο Tony Blair ήταν υπέρμαχος της απελευθέρωσης των εισαγωγών από τις ΗΠΑ γενετικώς τροποποιημένης σόγιας στην Βρετανία. Έγιναν πάρα πολλές ενέργειες από τους πολίτες της Βρετανίας. Μάλιστα εδώ είναι μια χιουμοριστική εικόνα, που δείχνει ένα φορτίο που ξεφορτώνει μπροστά στην προεδρική κατοικία γενετικώς τροποποιημένη σόγια και γράφει, είναι ο Bill Clinton από τη μια μεριά και ο Tony Blair από την άλλη μαζί με τα σεξουαλικά παρεπόμενα και των δυο και γράφουν οι ακτιβιστές της Greenpeace: «Tony καταπίνεις τον σπόρο του Bill». Δεν ξέρω αν ήταν αυτός ο λόγος που ο Tony κάνει μια στροφή 180ο και εμφανίζεται σ’ ένα ακροατήριο για να πει τις δικές του α πι λέξη «δεν υπάρχει αμφιβολία ότι γενετικώς τροποποιημένοι (σπόροι, καλλιεργείς, σοδιές, προϊόντα) μπορούν να βλάψουν όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και το περιβάλλον». Τώρα τι επέδρασε και άλλαξε τη γνώμη του, είναι δικό του ζήτημα.
       Εκτός από αυτό θα έπρεπε να πω ότι την χρονιά αυτή 27-31 του Γενάρη που μας πέρασε στο Montreal μαζεύονται 147 κυβερνητικές οργανώσεις, εκπροσωπήσεις επίσημες, είχαμε ένα debate 100 ωρών ανάμεσα στις Ευρωπαϊκές χώρες από τη μια και τις Αφρικάνικες και από την άλλη μεριά, ΗΠΑ, Καναδά, Αργεντινή, Αυστραλία κ.λ.π. και αποφασίζουν ότι από εδώ και πέρα θα αναγράφεται στα φορτία γενετικώς τροποποιημένων οργανισμών που εξάγονται, περιέχονται προφανώς ζωντανοί γενετικώς τροποποιημένοι οργανισμοί. Αυτό από εδώ και πέρα σημαίνει ότι πρέπει να περάσει από την έγκριση των κοινοβουλίων 60 χωρών και αυτή η διαδικασία θα πάρει καναδυό χρόνια να φαντάζομαι ότι θα ισχύσει. Ξέρετε μέχρι τότε, σύμφωνα με τους κανόνες του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου, δεν μπορούσες να αρνηθείς την εισαγωγή κάποιων φορτίων παρά μόνο αν μπορούσες να αποδείξεις με επιστημονικά ντοκουμέντα ότι έχουν βλαπτική επίδραση επάνω στην υγεία. Μετά από αυτό το Πρωτόκολλο Βιοασφάλειας, αναγνωρίστηκε το δικαίωμα των κρατών να αρνούνται τις εισαγωγές γενετικώς τροποποιημένων οργανισμών ακόμα και αν δεν διαθέτουν επιστημονικές αποδείξεις ότι είναι επιβλαβείς στην υγεία ή στο περιβάλλον. Αυτό το αυτονόητο ότι δεν μπορώ να αποδείξω επιστημονικά ότι με βλάπτει αλλά δεν θέλω να το εισάγω χρειάστηκε να περάσει από εκεί και να γίνει αυτό το αυτονόητο πράξη. Είναι τραγικό. Εγώ όταν διάβασα ότι ένα σωρό περιβαλλοντικές οργανώσεις και επιστήμονες που ανησυχούσαν, χειροκρότησαν την απόφαση, δηλαδή πραγματικά είναι πρόοδος να καθιερώνεται και το αυτονόητο.
      Να βάλω ορισμένους κανόνες που θεωρώ. Να μην δημιουργείται η λαθεμένη εντύπωση ότι είμαι της άποψης να σταματήσει τελείως η γνώση. Θεωρώ ότι μπορούν να υπάρχουν κανόνες. Μερικοί από αυτούς τους κανόνες είναι ότι βεβαίως θα υπάρχει ελευθερία ανάπτυξης της γνώσης, κανένας δεν μπορεί να διανοηθεί ότι με διοικητικά μέτρα σταματά η ανάπτυξη της γνώσης, αλλά το «αλλά» είναι πολύ σημαντικό, οι πολίτες με κριτική σκέψη θα αξιολογούν τις προτεραιότητες και τις ανάγκες της κοινωνίας, θα αξιολογούν τα ερευνητικά προγράμματα και θα κατευθύνουν την χρηματοδότηση. Όπως ξέρετε, αγαπητές φίλες και φίλοι, έρευνα σημαίνει χρήματα, δεν μπορούν να χρηματοδοτηθούν όλες οι έρευνες. Ποιες θα χρηματοδοτηθούν και ποιες όχι; Και αυτό είναι το μείζον. Θα χρηματοδοτούνται όλες οι έρευνες για να ικανοποιούν ανάγκες τις κοινωνίας ή όχι; Θα καθορίζεται ακόμη τι ποσό δίνεται στην καθαρή έρευνα αλλά και τι ποσό δίνεται στις επιπτώσεις του προϊόντος αυτού στο περιβάλλον, στην υγεία και στην κοινωνική συνείδηση. Γιατί ξέρετε το να μελετήσουμε τις επιπτώσεις είναι και αυτό έρευνα. Και γι’ αυτό δίνεται βεβαίως χρηματοδότηση. Και αυτό βεβαίως πρέπει να επιβαρύνει τις κατασκευάστριες εταιρίες. Θα έλεγα ότι πρέπει να ανασύρουμε από τα λεξικά μας ορισμένες λέξεις που τις έχουμε ξεχάσει.  Όπως είναι «μετρημένη απόρριψη» και «υπό όρους αποδοχή» των νέων τεχνολογιών. Δεν είμαστε καθόλου υποχρεωμένοι να δεχτούμε ο,τιδήποτε σερβίρουν οι εφαρμογές της τεχνολογίας. Και βεβαίως να υπάρξει ένας αυτοπεριορισμός των ατόμων και των κοινωνιών και αυτό θα έλεγα ότι ίσως μπορεί να εξασφαλίσει την ισορροπία και το μέτρο με την αρχαία έννοια του όρου.
       Να βάλω μια άλλη διάσταση που με εκφράζει και θα ήθελα να την καταθέσω, ίσως να είναι αυστηρά επιστημονική αλλά δεν θα ήθελα να είναι και τόσο αυστηρά επιστημονική. Χρειαζόμαστε κάθε φορά, και αυτό κάνει η γενετική μηχανική, γνώση και να ανακατασκευάσουμε τον κόσμο, ανακατασκευή του κόσμου κάνει, δεν κάνει τίποτα άλλο. Από που προκύπτει αυτή η γνώση; Αρκούν μόνο τα επιστημονικά δεδομένα; Ο άνθρωπος από τότε που άρχισε να έχει αυτογνωσία στην εποχή που δημιουργήθηκε, εδώ και 200.000 χρόνια, μιλάω για τον σύγχρονο άνθρωπο, ένας από τους τρόπους ήταν να εκφράζεται μέσα από την τέχνη. Ξέρετε δεν ήταν η κυνηγετική μανία να εξευμενίσει τους θεούς για να μπορέσει να κυνηγήσει καλύτερα, είναι τρόπος κατανόησης του κόσμου. Έτσι, λοιπόν, ο φυσικός κόσμος θεωρώ ότι προσλαμβάνεται και μετασχηματίζεται όχι μόνο μέσα από την επιστήμη αλλά και μέσα από την τέχνη. Αυτή π.χ. είναι μια τοιχογραφία από το σπήλαιο Λασκώ της Γαλλίας και βλέπετε πώς μπορούσαν οι άνθρωποι πριν από 18.000 χρόνια να ζωγραφίζουν για να κατανοήσουν και με αυτό τον τρόπο τον κόσμο. Έτσι, λοιπόν, θα έλεγα ένα ερώτημα: «η φιλοσοφική αναζήτηση, η προσέγγιση με τις αισθήσεις, την τέχνη, τον ρομαντισμό, την ουτοπία και το όνειρο, όλα αυτά είναι πράγματα χωρίς νόημα και προφανής χρησιμότητα;». Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: ο έναστρος ουρανός προσεγγίζεται μόνο με μαθηματικούς τύπους και με τη γνώση των φυσικών νόμων; Αν ήταν έτσι θα τον απολάμβαναν και θα τον κατανοούσαν μόνο οι αστροφυσικοί. Ξέρουμε όμως πολύ καλά, ακόμα και ένας βοσκός ο οποίος είναι μια έναστρη νύχτα πάνω σ’ ένα βουνό, κατανοεί τον κόσμο και τον προσλαμβάνει. Θα έλεγα μήπως ο κόσμος προσεγγίζεται και μέσα από μια σονάτα του Μπετόβεν ή μέσα και από ένα πίνακα του Μικελάντζελο.
       Για να το προχωρήσω λίγο. Ένα λουλούδι πως το προσεγγίζουμε; Πως το κατανοούμε; Μελετώντας μόνο την δομή ή την λειτουργία του; Ένα λουλούδι όμως δεν είναι ερωτικό κάλεσμα; Ή αποχαιρετισμός; Και ακόμη περισσότερο αν έχει ξεραθεί, ένα αποξηραμένο ακόμα και έτσι δεν λειτουργεί με τη γεύση κάποιας χαμένης ευτυχίας; Και αυτά δεν είναι μέσα στην κατανόηση και στην γνώση; Να πάμε στον άνθρωπο και στην γυναίκα. Το στήθος μιας γυναίκας τι είναι; Είναι μόνο αδένας ή γαλακτοφορία; Το κατανοούμε μόνο αν το προσεγγίσουμε έτσι; Ο Ελύτης έχει διαφορετική άποψη. Λέει: «ένα στήθος νέας γυναίκας είναι ήδη άρθρο μελλοντικού συντάγματος». Δεν είναι πολύ ωραίο; Και αυτό είναι μια καταπληκτική προσέγγιση και θα έλεγα μάλιστα πολύ πιο βαθιά από οποιαδήποτε γνώση γονιδίων, γαλακτοφορία ή ασθενειών κλπ. Έτσι, λοιπόν, για να ολοκληρώνω θα έλεγα ότι σήμερα για να κατανοήσουμε και για να μετασχηματίσουμε τη φύση όπου χρειαστεί, δεν χρειάζεται μια απλή επανένωση των φυσικών επιστημών που αυτή τη στιγμή είναι κατακερματισμένα, αυτό ιατρική, αυτό βιολογία, αυτό φυσική. Θα έλεγα ότι δεν αρκεί ούτε μια αλληλοσυμπλήρωση των φυσικών με τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Που σίγουρα και εδώ είναι χωριστά. Ούτε αυτό δεν αρκεί. Αλλά χρειάζεται κατά την αντίληψή μου μια ολιστική θεώρηση της ζωής. Όπου ισότιμα τα γράμματα, οι τέχνες, ο διαλογισμός και το όνειρο θα ανοίγουν το δρόμο για μια βαθύτερη κατανόηση της φύσης. Με ποιο τρόπο μπορούν να γίνουν αυτά; Και μια που ζούμε την εποχή των εκπαιδευτικών αλλαγών, εγώ θα πρότεινα ένα άλλο εκπαιδευτικό μοντέλο. Θεωρώ ότι χρειάζεται ένα νέο σχολείο. Ένα νέο σχολείο όπου στο ωρολόγιο πρόγραμμα τη θέση των πρωτευόντων μαθημάτων δεν θα την έχουν μόνο αυτά που θεωρούμε ως πρωτεύοντα αλλά θα την καταλάβει το θέατρο, οι εικαστικές τέχνες, η φιλοσοφία, η ιστορία, η οικολογία, η περιβαλλοντική εκπαίδευση, η μουσική, οι κοινωνικές επιστήμες. Κάτι τέτοιο βέβαια, για να αποκτηθεί αυτή η κουλτούρα είναι αναγκαίο να ηγεμονεύσει ο πνευματικός πολιτισμός πάνω στον τεχνοκρατικό πολιτισμό.